II. MONARCHIA STANOWA (1320-1454r.)

1. Charakterystyka okresu

2. Wzrost władzy monarszej.

3. Rozszerzenie się zadań państwowych.

4. Rozbudowa aparatu państwowego.

5. Nowe podziały administracyjne.

6. Nowy podział organizacji sądowej.

7. Występowanie zorganizowanych i uprzywilejowanych stanów mających współudział we władzy państwowej, realizujących go poprzez zgromadzenia stanowe i samorząd lokalny.

1. Król

Panujący skupił w swoim ręku znaczną ilość uprawnień:

• Stanowił prawo.

• Sądził w najwyższej instancji.

• Kierował administracją państwową.

• Kierował polityką zagraniczną.

• Uprawiał politykę ekonomiczną na skalę całego państwa.

2. Stany, zgromadzenia stanowe

Stan to grupa w społeczeństwie posiadająca takie same lub podobne obowiązki wobec państwa, wyposażona w prawa i przywileje dziedzicznie jej przysługujące.

• Stanów nie można identyfikować z klasami społecznymi, byli to ludzie zróżnicowani majątkowo.

• Tylko stan szlachecki był zamknięty (jedyną możliwością dostania się do tego stanu było uzyskanie nobilitacji, którą mógł nadać jedynie monarcha). W zachowaniu hermetycznego charakteru tego stanu zainteresowane było państwo (ze względu na przywileje podatkowe tej grupy społecznej).

• Instytucjonalną formą wypowiadania się stanów i uczestniczenia ich we władzy państwowej stały się zgromadzenia stanowe, do kompetencji których należały przede wszystkim uprawnienia podatkowe.

2. Organizacja i prawa stanów

1. Stan szlachecki

• Jednolity pod względem prawnym stan.

• Tworzył zamkniętą całość - communitas nobilium.

• Cała szlachta w XIV w. uzyskała pełny immunitet oraz prawo nieodpowiednie.

• Statuty Kazimierza Wielkiego usankcjonowały zamknięty charakter tego stanu.

• Pewne różnice prawne odnosiły się jedynie do szlachty nieosiadłej (gołoty).

• Powstał z 2 grup społecznych: możnych i rycerstwa.

• Nagana szlachectwa - każdy mógł podać pod wątpliwość, że ktoś jest szlachcicem (rozstrzygano sądownie).

1. Szlachta nieosiadła

• Nie byli objęci obowiązkiem pospolitego ruszenia.

• Nie posiadali przywileju nietykalności.

• Nie piastowali urzędów ziemskich.

• Nie podlegali sądom ziemskim.

Pełnie praw mogli uzyskać z chwilą wejścia w posiadanie ziemi.

1. Przywileje ogólne

Budziński	Ludwik Węgierski 1355r.	Nie wolno nakładać nowych podatków na szlachtę. Zlikwidowano posługę stanu w dobrach szlacheckich.
Koszycki	Ludwik Węgierski 1374r.	Zwolnienie z podatków (prócz 2 gr. z łanu chłopskiego). Ograniczenie obowiązków przy budowie zamków. Urzędnicy ziemscy mianowani być mieli tylko z szlachty osiadłej na danej ziemi, a starostami tylko Polacy.
Czerwiński	Władysław Jagiełło 1422r.	Zakaz konfiskaty dóbr bez wyroku sądowego. Sądzenie szlachty według prawa pisanego. Zakaz łączenia urzędu starosty z sędzią ziemskim.
Jedleńsko-Krakowski	Władysław Jagiełło 1430 i 1433r.	Nietykalność osobista (neminem captivabimus nisi iure victum).
Nieszawskie	Kazimierz Jagiellończyk 1454r.	Bez zgody sejmików ziemskich król nie może: ustalać nowych podatków, zwoływać pospolitego ruszenia, stanowić nowych praw.

2. Stan duchowny

• Prawo sądzenia się przed własnymi sądami i stosowanie prawa kanonicznego.

• Immunitety.

• Wolność podatkowa (przywilej z 1381r.) - panujący rezygnował ze wszystkich podatków (za wyjątkiem poradlnego).

• Najmniej liczny.

• Stan otwarty.

• Najwyższe godności od kanonika w górę z czasem były dostępne tylko dla szlachty (wyjątek robiono dla plebejuszy posiadających tytuł doktora).

• Łączenie się szlachty z wyższym duchowieństwem nie zapobiegło sporom pomiędzy oboma stanami o dziesięciny i rozrost majątków kościelnych.

• W 1417r. w polskiej hierarchii kościelnej pojawia się godność prymasa. Wiązało się to z faktem powstania drugiego arcybiskupstwa w Haliczu, przeniesionego później do Lwowa.

• Nie jednolity majątkowo - wielcy feudałowie i bardzo biedni.

• Pozycja polityczna.

• Królowie odzyskali prawo obsady stanowisk biskupich w XV w.

Stan mieszczański

• Lokacja - prawne wyodrębnienie gminy miejskiej z terytorium państwa polskiego. Dokonywała się poprzez:

• Przywilej lokacyjny.

• Dokument lokacyjny.

• Nie było miasta z identycznymi przywilejami ekonomicznymi.

• W porównaniu z miastami państw zachodnich miasta polskie miały słabą pozycję.

• Pierwsze przywileje ziemskie gwarantowały także prawa miejskie (przywilej budziński).

• Silna konkurencja, miasta dążyły do wyeliminowania innych z życia politycznego, stale konkurowały ze sobą na polu gospodarczym. Brak solidarności stanowej.

• Do połowy XV w. miasta brały czynny udział w życiu politycznym kraju, przedstawiciele miast brali udział w sejmach walnych i prowincjonalnych, uczestniczyli w elekcjach królów, a miasta brały udział w konfederacjach.

• Od XV w. zaczyna następować ograniczenie pozycji stanu mieszczańskiego.

• Ograniczono uprawnienia sądowe, utrata wolności podatkowej, a od 1456r. sejm szlachty władny był nakładać podatki na miasta bez pytania ich o zgodę.

• Stan był otwarty kryterium ekonomiczne - opłata do kasy miejskiej.

• Chłopi

• Brak praw politycznych.

• Nastąpiło ograniczenie prawa wychodu chłopów ze wsi. Regulowały ten problem statuty Kazimierza Wielkiego ograniczające ilość chłopów, którzy mogli opuścić wieś bez zgody pana do 2 w ciągu roku.

• Wyjątkowo mogła to uczynić cała wieś, jesli pan dopuścił się gwałtu na żonie lub córce chłopa, został wyklęty lub gdy za długi pana prowadzono egzekucje majątku na jego poddanych.

• Statut warcki z 1423r. zabraniał chłopom opuszczania wsi w czasie wolizny i zezwolił właścicielom dóbr na wykup majątku i urzędu sołeckiego, co w szybkim tempie doprowadziło do powstania folwarków szlacheckich.

1. Władza królewska i reprezentacja stanowa

1. Korona Królestwa Polskiego

1. Instytucja prawno-publiczna.

2. Korona jako symbol władzy, panowania i suwerenności państwowej skupiającej wszystkie prawa władcy, odrywano ją od osoby władcy i wiązano z państwem jako całością.

3. Umacniał się dzięki temu charakter publiczno-prawny władzy państwowej.

4. Terytorium państwa jest niepodzielne i niezbywalne.

5. Polscy władcy zobowiązani byli do odzyskania utraconych terenów oraz utrzymania zwierzchnictwa nad terenami, które nie weszły w skład zjednoczonego państwa (Mazowsze, Pomorze, Śląsk).

6. Ograniczenie zasady dziedziczenia - tylko 1 syn lub kolejny w kolejce krewny męski może przejąć tron i państwo.

7. Państwo polskie jest państwem suwerennym na zewnątrz. Nikt nie ma prawa do zwierzchnictwa nad Polską ani żaden monarcha nie ma prawa do przyjęcia czyjegoś zwierzchnictwa.

8. Monarcha zobowiązywał się do uznania ogółu mieszkańców (w praktyce szlachty) za reprezentację Korony w wypadku bezkrólewia.

9. Całość praw służących monarsze coraz częściej przenoszono na koronę. Prawa korony są niezbywalne, król tylko je realizował, nie mógł ich uszczuplać.

2. Król

1. Elekcji dokonywała Rada Królewska, przedstawiciele szlachty i kapituł oraz lennicy Korony ZJAZD ELEKCYJNY. W praktyce o wyborze króla decydowała Rada Królewska, która ustalała kandydata i przedstawiała go zjazdowi do zatwierdzenia.

2. Koronacji dokonywał prymas. W czasie koronacji król był zobowiązany do złożenia przysięgi potwierdzającej dotychczasowe prawa i przywileje stanów. (Od koronacji Władysława Warneńczyka czyniono to w osobnym dokumencie).

3. Kompetencje i ich ograniczenia:

• Najwyższa władza sądowa.

• Naczelne dowództwo wojskowe.

• Prowadzenie polityki zagranicznej.

• Nominacja urzędników szczebla centralnego i starostów w terenie.

• Prawo mianowania urzędników ziemskich (ograniczony koniecznością zasięgania opinii możnych i dokonywania nominacji tylko wśród szlachty osiadłej na danej ziemi. Pozycję monarchy osłabiała dodatkowo zasada dożywotności pełnienia funkcji urzędowej).

• W zakresie ustawodawstwa monarcha był coraz bardziej ograniczany przez uprawnienia stanów oraz przez przywileje rozszerzające te uprawnienia, które były bardzo często wymuszane na panującym.

• lllReprezentacja stanowa zapewniła sobie współudział w ustawodawstwie zwłaszcza w sferze prawa sądowego.

3. Rada królewska

1. SKŁAD: dostojnicy szczebla centralnego, duchowni (arcybiskupi i biskupi, tylko rzymsko-katoliccy) oraz wojewodowie i kasztelanowie.

2. Organ doradczy, miał jednak bardzo duży wpływ na decyzje państwowe.

3. Król mógł postąpić wbrew opinii rady.

4. Król zachował prawo ustalania składu rady, mógł zwołać radę w ściślejszym gronie, mógł też rozszerzyć jej skład, powołując do niej niższych urzędników.

5. Uprawnienia rady nie były formalnie unormowane, faktycznie jednak odgrywała ona ogromną rolę, uczestnicząc w podejmowaniu najważniejszych decyzji państwowych.

6. Niekiedy przyjmowała pełnie władzy państwowej:




2. bezkrólewie

3. czas od śmierci do wyboru następcy

4. niepełnoletniość króla

5. kiedy król jest poza krajem




5. Sejm walny

1. Ogólnopolska reprezentacja stanowa, która zaczęła funkcjonować w Polsce ok. XV w.

2. Wywodził się ze zjazdów prowincjonalnych.

3. Przez długi okres zachował się zwyczaj zwoływania sejmów prowincjonalnych (osobno dla Małopolski i Wielkopolski), obok zwoływanego też sejmu wielkiego. Kompetencje rzeczowe tych zjazdów były takie same.

4. SKŁAD: 3 grupy uczestników - członkowie rady królewskiej, urzędnicy ziemscy nienależący do rady i szlachta nieurzędnicza oraz reprezentanci miast i kapituł.

5. Początkowo mogła uczestniczyć cała szlachta, potem tylko reprezentanci sejmików ziemskich (zazwyczaj po 2 z sejmiku).

6. Król zwoływał (najczęściej w Piotrkowie). Wskazywał także liczebność przedstawicieli.

7. KOMPETENCJE (kształtowały się w drodze praktyki):

• Prawo uchwalania nowych podatków.

• Wpływ na ustawodawstwo z zakresu prawa sądowego.

• Doradzanie królowi. Monarcha mógł zasięgać opinii sejmu w każdej ważniejszej sprawie państwowej.

• Rola w elekcji.

• Przygotowywanie przywilejów (istotna rola).

6. Sejmiki ziemskie

1. SKŁAD: ogół szlachty z danej ziemi (communitas nobilium).

2. Wywodzą się z wieców dzielnicowych, które się rozpadły (w okresie zjednoczenia państwa) na sąd wiecowy i radę panów ziemi.

3. Wzrost znaczenia szlachty sprawiał, że rada panów musiała zasięgać opinii i uzyskiwać zgodę ogółu szlachty na swoje decyzje.

4. LAUDA - uchwały dotyczące lokalnego prawa sądowego i podatków.

5. Król mógł zwracać się do nich zamiast do sejmu w sprawie uchwalenia nadzwyczajnych podatków.

6. Przedstawiały kandydatów na stanowiska w sądzie ziemskim królowi.

7. Funkcjonowały we wszystkich województwach i ziemiach.

8. Sejmiki uzyskały na znaczeniu zwłaszcza dzięki przywilejom nieszawskim. Wówczas postanowiono, że monarcha nie może zwoływać pospolitego ruszenia, ani stanowić nowych praw bez ich zgody.

9. Organ wyłącznie szlachecki.

7. Konfederacje

1. Związek jednego lub wielu stanów, który stawiał sobie określone cele polityczne.

2. Związek imienny i czasowy, konfederacja ustawała po uzyskaniu załozonych celów.

3. Najwcześniejsze konfederacje to konfederacje miejskie (1302r.), które zapewnić miały bezpieczeństwo handlu.

4. Szczególną rolę odegrała konfederacja po śmierci Ludwika Węgierskiego, której celem było zachowanie jedności państwa i zabezpieczenie ładu wewnętrznego.

4. Zarząd państwa

• Aparat centralny państwa powstał na bazie urzędów dzielnicy krakowskiej.

• Urzędy centralne dzieliły się na koronne i nadworne. Nie przeprowadzono ścisłego rozgraniczenia ich funkcji.

URZĘDNICY CENTRALNI
KANCLERZ I PODKANCLERZ	Rekrutowali się głównie z duchownych. Symbol: pieczęć. Różnili się tylko wielkością pieczęci. Kanclerz posiadał pieczęć państwową wielką, podkanclerz posiadał mniejszą. Obie pieczęcie miały jednakową moc prawną. Mieli największy zakres zadań.	KOMPETENCJE: Ministrowie spraw zagranicznych, wewnętrznych i sprawiedliwości. Stróże prawa - indywidualny trybunał konstytucyjny. Wraz z nim prowadzili politykę zagraniczną. Najbliżsi doradcy króla w sprawach zagranicznych. Zastępowali króla w wykonywaniu sprawiedliwości. Dawali opinie prawne. Król stanowi akty prawne, a kanclerze mogli odmówić nie przybijając pieczęci. Przez ich ręce przechodziła cała korespondencja rządowa (akty dotyczące zarządu wewnętrznego kraju i przywileje królewskie).
PODSKARBI KORONNY I NADWORNY	Kierowali skarbcem centralnym, nadworny zastępował koronnego w razie nieobecności. Symbol: klucze.	KOMPETENCJE: Ministrowie skarbu, finansów, gospodarki. Czuwanie nad wpłatami i wypłatami ze skarbu. Nadzór nad mennicą i dbałość o to aby moneta miała zgodną zawartość kruszcu. Sprawowanie pieczy nad skarbcem, w którym przechowywano insygnia władzy i archiwum państwowe. Zarząd nad majątkiem państwowym (głównie nieruchomości - królewszczyzny - 1/3 państwa). Zarządzanie ówczesnymi przedsiębiorstwami królestwa - kopalnie, warzelnie soli. Ściąganie podatków, danin, posług. Dyspozycja kasy państwowej. Podskarbi nadworny prowadził rachunki skarbowe.
MARSZAŁEK KORONNY I NADWORNY	Marszałek koronny - urząd powstał w XIV w., urząd marszałka nadwornego powstał w XV w. jako nadworny pomocnik i zastępca koronnego. Symbol: laska.	KOMPETENCJE: Zarząd dworu. Sądownictwo nad dworzanami. Dbanie o porządek na dworze i w jego obrębie. Dbanie o bezpieczeństwo panującego, jego rodziny i otoczenia dworu. Funkcje policyjne. „Szefowie” protokółu dyplomatycznego. Organizowanie oficjalnych spotkań, przyjęć. Funkcja mistrza ceremonii. Informowali jak należy się zachować przy obecności króla, kto się może zobaczyć z królem a kto nie.

URZĘDNICY FUNKCJONUJĄCY W TERENIE

1. ZIEMSCY - byli bardziej związani ze szlachtą. Musieli pochodzić z ziem, w których mieli urzędować i mieć tam posiadłość. Mianowani przez króla dożywotnio. Król mógł ich zdjąć z urzędu tylko jeśli popełnili przestępstwo.

WOJEWODOWIE

• Nadzór nad miastami. Mieli prawo stanowić wykaz cen maksymalnych, które mogą pojawić się na lokalnym rynku.

• Przewodniczyli radzie panów województwa.

• Dowódcy pospolitego ruszenia województwa.

• Mieli prawo azylu - szlachcic ścigany z urzędu za przestępstwa mógł schronić się u wojewody, a ten udzielał mu pomocy.

• Zasiadali w radzie królewskiej.

• Uprawnienia sądowe. Utrzymali zwierzchnictwo sądowe nad woźnymi sądowymi oraz nad ludnością żydowską.

• Uczestniczył w sądzie wiecowym.

KASZTELANOWIE - utracili większość swych uprawnień sądowych i administracyjnych, jednak urząd był cenny ze względu na tradycje i prawo do zasiadania w radzie królewskiej.

INNI DYGNITARZE: podkomorzy i sędzia ziemski - mieli uprawnienia związane z sądownictwem.

NIŻSI URZĘDNICY ZIEMSCY: chorąży, wojski, pisarz ziemski, podsędek, łowczy, cześnik, stolnik, miecznik itp. CHORĄŻY I WOJSKI - urzędnicy związani z pospolitym ruszeniem. Wojski dodatkowo sprawował opiekę nad żonami i córkami szlachciców przebywających na wojnie.

2. KRÓLEWSCY - pochodzili ze swobodnej nominacji króla, nie pełnili urzędów dożywotnio i byli podporządkowani ściśle panującemu, który mógł ich przenosić.

STAROSTOWIE

• Starosta prowincjonalny - zarządzający wielkimi terytoriami (starostowie: wielkopolski, ruski, podolski).

• Starosta grodzki - zarządzający konkretnym zamkiem i okolicznymi dobrami królewskimi.

• Uprawnienia starostów: policyjne i sądowe.

• W Małopolsce - początkowo zamiast starostów byli justycjariusze (ściganie przestępstw kryminalnych i sądownictwo), wielkorządcy (zarząd dobrami królewskimi), burgrabiowie (zarząd zamkami).

• Musieli być Polakami, było to jedyne kryterium.

• Po Rokoszu Zebrzydowskiego starosta stanie się urzędnikiem ziemskim.




ZAKAZ EKSPEKTATYW - zakaz obietnic królewskich przyznania urzędu ubiegającemu się o niego, przed faktycznym jego zawakowaniem.

INCOMPATIBILITAS - zakaz łączenia w jednym ręku niektórych urzędów dwóch urzędów ziemskich, od 1422r. (przywilej czerwieński) zakazano łączyć urzędu starosty z urzędem sędziego ziemskiego.

PODZIAŁ TERYTORIALNY
WOJEWÓDZTWA	Dzielnice, które zachowały hierarchię urzędników z wojewodą na czele. Były to byłe samodzielne księstwa dzielnicowe.
ZIEMIE	Dzielnice bez hierarchii, w których nie wykształcił się lub nie utrzymał urząd wojewody (z reguły mniejsze dzielnice).
KASZTELANIE	Tracą na znaczeniu w związku z ograniczeniem uprawnień kasztelanów. Utrzymują swoją odrębność dla organizacji pospolitego ruszenia.
POWIATY	Początkowo okręgi sądowe, tworzone dla potrzeb sądów ziemskich, potem jednostki podziału administracyjnego.

5. System wojskowy i skarbowy

1. Wojsko

1) Pospolite ruszenie - szlachta, sołtysi, wójtowie (wszyscy konno ze zbroją i z 2-3 pachołkami - „kopia”). Organizowane było w chorągwie, prowadzili je kasztelanowie i wojewodowie. Niestawienie się na pospolite ruszenie było karane konfiskatą majątku.

2)Wojska zaciężne - rekrutowane było z ochotników (zawodowców), utrzymywane przez państwo, występowało w końcu monarchii stanowej.

2. Skarb

Nadzwyczajne podatki (wymagana zgoda stanu):




1. Pobór - od szlachty.

2. Pomoc - od duchowieństwa.

3. Szos - od miast.




6. Organizacja sądownictwa

Sąd królewski

PODZIAŁ SĄDU KRÓLEWSKIEGO
SĄD NADWORNY in. asesorski (In curia)	Odbywał się na dworze króla, najczęściej sądzili w nim dostojnicy królewscy, król zatwierdzał wyrok.
SĄD KOMISARSKI	Odbywał się poza siedzibą króla, wyroki wymagały zatwierdzenia monarchy. Komisarz - powoływany przez monarchę urzędnik, który jechał w teren w celu rozstrzygnięcia konkretnej sprawy poza siedzibą króla.
SĄDY SEJMOWE	Pojawiają się dopiero w tym okresie, sądzą sprawy najwyższej wagi. Sądził w nim król podczas obrad sejmu walnego, asesorami byli najwyżsi dostojnicy państwowi i kościelni.

KOMPETENCJE:

I instancja - najcięższe przestępstwa:

• Zdrada.

• Nie stawienie się na pospolitym ruszeniu.

• Zbrodnia obrazy majestatu.

• Sprawy szlachty: gdzie karą była śmierć, konfiskata majątku, utrata czci.

• Przestępstwa urzędników.

• Spory pomiędzy miastami o zakres przywilejów.

• Zamachy na dobra osobiste, cześć, życie i wolność panującego.

• Przestępstwa przeciw skarbowi - fałszowanie monety.

• Sprawy cywilne:

• Spory pomiędzy stanami o uprawnienia i o zakres przywilejów.

• Spory o zakres testamentu, a jego zapis merytoryczny.

II instancja

- Sprawy o naganę sędziego.

- Apelacje od sądów miejskich.

- Przyjmował remisje, czyli odesłania z niższych instancji. Król jest tym, kto interpretuje prawo (do 1776r.).

• Orzekał w sprawach dotyczących interesów państwa.

• Każdy, kto miał roszczenia mógł się zwrócić do tego sądu.

• Same sądy mogły odsyłać sprawy do sądy monarszego.

• Zgodnie z statutami Kazimierza Wielkiego, gdy monarcha pojawił się w którejkolwiek ziemi to lokalne sądy zawieszały swoje czynności, a sędziowie przybywali do króla i prowadzili sprawy na sądzie nadwornym.

SĄDY MIEJSKIE

• SĄD RADY MIEJSKIEJ - najważniejszy sąd w mieście, przewodniczył burmistrz, złożony z rajców.

• SĄDY ŁAWNICZE - przewodniczył wójt (jako urzędnik). Urząd już nie był dziedziczny. Członkowie ławy pochodzili z wyboru.

• SĄD WYŻSZY PRAWA NIEMIECKIEGO (na zamku krakowskim) - powstał w 1360r. jak sąd leński dla wójtów i sołtysów z dóbr królewskich oraz dla wydawania ortyli.

• SĄD SZEŚCIU MIAST - sąd odwoławczy od sądów wyższych, zbierał się 3 razy w roku na ratuszu w Krakowie (po 2 komisarzy z 6 miast małopolskich).




• Możliwość zwracania się o pouczenie prawne do miasta macierzystego Magdeburg (dla większości).

• Miasto macierzyste udzielało pouczenia prawnego: urteil ortyl.

• Kazimierz Wielki uznał, że zwracanie się o pouczenie jest niezgodne z ideą suwerenności i zakazał ich stosowania.

• Utworzył w zamian za to sąd wyższy prawa niemieckiego na zamku krakowskim.

• Instancją odwoławczą od tego oraz od innych sądów wyższych prawa niemieckiego był królewski sąd komisarski zwany sądem sześciu miast.

• Krzyżacy postanowili, że w państwie zachodnim powstające sądy nie mają prawa do zwracania się do miast macierzystych, ale do Chełmna (gdzie była rada) prawo chełmińskie.

• Podczas wojny 13-letniej Chełmno stało się miastem świeckim. Sąd przeniesiony potem do Torunia.

SĄDY KOŚCIELNE

• SĄDY SYNODALNE (biskupie) - przewodniczył biskup diecezji, podczas wizytacji w każdej parafii wybrani ludzie (tastes synodales) zeznawali o wszystkich naruszeniach prawa kanonicznego na tym terenie, a na tej podstawie archidiakoni wszczynali dochodzenie i stawiali winnych przed sąd biskupa.

KOMPETENCJE:

• sprawy duchowieństwa

• sprawy osób świeckich: sprawy herezji, małżeńskie, testamentów na cele pobożne, zaniedbania dorocznej spowiedzi i komunii (na mocy ugody ze szlachtą z 1437r.).

• SĄDY ARCHIDIAKONÓW - zostały ograniczone do spraw mniejszej wagi.

SĄDY WIEJSKIE

• Sąd ławniczy - prawo niemieckie.

• Sąd złożony z pana lub wójta i dwóch ławników - prawo polskie.

7. Unia polsko - litewska

I. Krewo - 1385r.

• Zawiązek państwowo-prawny Polski i Litwy powstał w 1386r. kiedy Jagiełło poślubił Jadwigę i został wybrany królem polskim.

• Podstawą tego związku był akt wydany w Krewie, w którym zobowiązywał się przyłączyć Litwę do Korony i przyjąć chrzest.

• Związek powstał głównie z przyczyn politycznych (Krzyżacy).

• Akt ten oznaczał inkorporację Litwy do Korony. W wyniku oporu możnowładztwa litewskiego (Witold) do inkorporacji nie doszło.

• Na mocy ugody ostrowskiej z 1392r.- Litwa zachowała odrębność, a Witold objął na niej władzę z ramienia Jagiełły.

II. Unia wileńsko-radomska - 1401r.

• Witold pokonany przez Tatarów nad Worsklą, zagrożony przez Zakon i Moskwę musiał zrezygnować z dążeń do usamodzielnienia się i zgodził się na zawarcie nowej unii.

• Witold - dożywotnia władza na Litwie (jako wielki książę).

• Jagiełło - będzie jego zwierzchnikiem z tytułem najwyższego księcia Litwy.

• Po śmierci Witolda Litwa miała zostać włączona do Polski.

III. Horodło - 1413r.

• W przyszłości wielki książę litewski będzie ustanawiany za zgodą panów litewskich i polskiej rady królewskiej.

• Przewidywano także zwołanie wspólnych zjazdów obu rad.

• Postanowienia z Horodła nie były przestrzegane.

• Po śmierci Witolda doszło do walk, związek polsko-litewski został czasowo zerwany.

• Związek ten odrodził się gdy na tron polski wybrano Kazimierza Jagiellończyka (1447r.).

• Przez ponad sto lat unii personalnej doszło do znacznego zbliżenia ustroju społecznego i politycznego Litwy do ustroju Polski.

• W 1564r. ostatni z Jagiellonów przelał swe dziedziczne prawa do tronu litewskiego na Koronę Królestwa Polskiego.

IV. Unia Lubelska - 1 lipiec 1569r.

• Unia realna

• WSPÓLNE: władca, sejm walny, polityka zagraniczna i moneta (odrębnie bita).

• ODDZIELNE: wojsko, skarb, administracja, prawo sądowe.

• Swoboda osiedlania się szlachty w całym kraju i nabywania dóbr ziemskich.

• Swobodny przepływ kapitału.

• Zunifikowanie systemu administracyjnego i sądowego.

• Wielkie Księstwo Litewskie i Królestwo Polskie połączyły się w 1 państwo na zasadzie równości stron. Powstał nowy organizm państwowy - Rzeczpospolita Obojga Narodów (państwo federacyjne).

• 
  Do Korony przed samym aktem inkorporowano: Wołyń, Ukrainę i Podlasie. Nadano szlachcie tych ziem przywileje szlachty polskiej i wprowadzono tam ustrój ziem koronnych.

• Głowa państwa, jeśli nie będzie przestrzegać prawa, może zostać usunięta, jej kadencja może być skrócona.

• Dążenie szlachty litewskiej do zrównania się w prawach za szlachtą polską, zagrożenie unii wobec braku potomstwa Zygmunta Augusta.

• 1773r. - powstanie nowych organów państwowych dla obu państw federalnych (np. Rada Nieustająca, KEN).

• Sejm Czteroletni - powstanie wspólnych ministerstw.

8. Statuty Kazimierza Wielkiego i ich rozwój

• Odrębne dla Wielkopolski i Małopolski, odzwierciedlało to różnice w stosunkach wewnętrznych obu dzielnic.

• Statuty powstawały stopniowo w latach 50. i 60. XIV.

Statut wielkopolski - został wydany przy współudziale arcybiskupa gnieźnieńskiego, prałatów, możnowładców i szlachty na wiecu ustawodawczym.

Statut małopolski - był całością złożoną ze statutu uchwalonego na wiecu w Wiślicy oraz ze zwodu szeregu przeważnie późniejszych ustaw.

Statuty Kazimierza Wielkiego:

• Zawierały głównie przepisy dotyczące ustroju państwa oraz prawa sądowego, głównie karnego.

• Nie wyczerpały żadnego z działów prawa.

• Miały w objętym przez nie zakresie znaczenie unifikujące w obrębie każdej z prowincji.

• Usuwając przestarzałe przepisy wprowadzały nowe.

EKSTRAWAGANTY - krótkie ustawy wydane na przestrzeni XIV w., połączono je później z statutem małopolskim.

PREJUDYKATY - sformułowane jako kazusy, artykuły podające stan prawny z fikcyjnymi imionami stron i wyrok, połączono je również z statutem małopolskim.

ZWODY - układy statutów wielkopolskiego i małopolskiego. W XV w. połączono je w statuty małopolsko-wielkopolskie.

PETYTA - projekty norm prawnych, jeszcze nie sformułowanych, sporządzano je przy sporządzaniu zwodów na zakończenie.

• Statut małopolski liczył przeszło 100 przepisów, wielkopolski około 50.

• Połączone statuty stanowiły namiastkę statutu ogólnopolskiego do którego wydania nie doszło.

• Najbardziej rozpowszechnioną forma zwodów ogólnopolskich, była redakcja DYGESTÓW, obejmująca w jednolitym układzie wszystkie przepisy małopolskie i wybór wielkopolskich.

• Kontynuacją ustawodawczą z czasów Kazimierza Wielkiego były statuty uchwalane w XV w. przez sejmy walne [statut warcki].

• Obok statutów uchwały sejmowe formułowano jako KONKLUZJE.




EDYKTY - wydawane w sprawach wyznaniowych i wojskowych.

DEKRETY - wydawane w sprawach handlu.

ORDYNACJE - normowały organizację np. żup solnych.

10 źródeł prawa i poznania prawa W Polsce od X do XIII w.

Źródła prawa:

1. materialne

- czynniki wpływające na proces kształtowania systemu prawnego (czynniki gospodarcze, ustrój społeczny)

2. formalne

- formy wyrażania woli przez ustawodawcę

- początkowo prawo zwyczajowe

3. poznania

- to wszystko co pozwala nam czerpać wiedzę o obowiązującym prawie

- bezpośrednie: źródła, w których zawarta jest treść przepisów prawa

- pośrednie: źródła, z których możemy czerpać wiedzę, ale przy użyciu własnej pracy intelektualnej

• bliższe: wprost wiele rzeczy możemy zdobyć

• dalsze: przeciwnie do powyższego

- różnica między formalnym (akty obowiązujące) a poznaniem prawa pośrednim (spis nie ma obowiązującej mocy prawnej, np. z gazecie)

- spisy prawa: potrzeby pragmatyczne, przesłanki polityczne

- partykularyzm prawa - kilka systemów prawnych na jednym terytorium rządzącym przez jednego władcę, który dążył do ujednolicenia prawa

- monarchia patrymonialna = monarchia wczesnofeudalna

- prawo ziemskie - zwyczajowe polskie prawo

- lokacje oparte na prawie niemieckim

- spis prawa, kodyfikacja, mechanizm stanowienia prawa jest wyrazem rozumianego prawa

Źródła poznania prawa:

- zwód - spis prawa bez mocy obowiązującej

- Krzyżacy mieli interes w tym, aby spisać polskie prawo, robili to po to, ponieważ obowiązywała zasada osobowości prawa, w Elblągu znaleziono w XIX w. spis polskiego prawa, spis jest anonimowy, po treści możemy wnioskować datę spisu, prawo Prus - początek lat 70., później ich zabito.

I. Prawo prywatne

1) Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych

Osobą w obliczu prawa był człowiek, lecz tylko taki, który posiadał zdolność prawną, czyli mógł stanowić podmiot prawa. Taką osobą nie byli niewolnicy, wywołańcy (umarli dla państwa - śmierć fikcyjna).

1. Zdolność prawna

2. Zdolność do czynności prawnej

1.Zdolność do bycia podmiotem prawa (w zasadzie każda osoba fizyczna z wyjątkiem banitów).

Ówczesne osoby prawne:

• kościelne: kapituły, biskupstwa, diecezje

• miasta

• korona królestwa polskiego

2. Polegała na składaniu i przyjmowaniu aktów prawnych, które powodują powstanie lub wygaśnięcie stosunku prawnego.

Zdolność ta była ograniczona:

1. Z uwagi na wiek.

• Pełne uzyskuje ten, kto osiągnął „lata sprawne”.




Kobieta - 12 lat

Mężczyzna - 15 lat




b) Z uwagi na płeć.

• Pełnie praw posiadali tylko mężczyźni.

• Do XIII w. kobiety były wyłączone od spadkobrania dóbr, miały jedynie prawo do własności rzeczy ruchomych.

• W postępowaniu sądowym kobieta mogła uczestniczyć tylko i wyłącznie w asyście mężczyzny.

Pozycja wdowy: dużo bardziej samodzielna, co przejawiało się w prawie dożywotniego zarządu nad całym majątkiem zmarłego męża oraz opieki nad nieletnimi dziećmi.

c) Z uwagi na pozycję stanową.

• Najszerszy zakres zdolności prawnej przysługiwał szlachcie, zwłaszcza w sprawach o prawo własności ziemi.

• Ludność niewolna nie miała praw (nie byli jednak rzeczą mówiącą, byli przedmiotem i podmiotem prawa).

d) Z uwagi na narodowość.

• Prawo gościnności - szczególna ochrona prawna przede wszystkim handlarzy.

• Majątek zmarłego cudzoziemca przechodził na rzecz księcia jeśli jego krewni nie pozostawali w kraju lub nie sporządził on testamentu. PUŚCIZNA- KADŁUBEK.

• W wypadku zabójstwa cudzoziemca główszczyznę za niego pobierał panujący.

• Szczególnie traktowano obcokrajowców innego pochodzenia przede wszystkim Żydów.

• Nie było wolno się żenić z chrześcijanami albo nabywać nieruchomości, mogli tylko zamieszkiwać w oznaczonych miejscowościach lub dzielnicach miast.

• Posiadali jednak szczególne prawo do udzielania pożyczek na procent, czego nie wolno było robić chrześcijanom.

• Sankcja karna za zabicie Żyda była zaostrzona, według statutu Bolesława Pobożnego z 1264 w procesie chrześcijan przeciwko Żydowi powód oprócz świadków-chrześcijan musiał przedstawić także świadków-Żydów.

• Tatarzy jako muzułmanie nie mogli zawierać małżeństw z chrześcijanami, mimo dzierżenia dóbr i służby wojskowej nie uczestniczyli w sejmikach i nie pełnili funkcji urzędników ziemskich.

2) Rodzina i małżeństwo

1. Pokrewieństwo naturalne i sztuczne. Wspólnoty rodzinne.

Pokrewieństwo - więzy rodzinne, naturalne. Bliscy w liniach prostych i bocznych pochodzących od tego samego męskiego przodka.

Powinowactwo - dzieci, wnuki, prawnuki córek.

• Do spadku prawo mieli tylko krewni.

Pokrewieństwo sztuczne - adopcje.

Adoptowano także osoby dorosłe, szczególnie powszechne było adoptowanie zięciów.

Wspólnoty rodzinne

Rodzina średniowieczna tworzyła całość, zwaną wspólnotą domową.

1. Ojcowskie - na czele rodziny stał ojciec (lub dziad). Ojciec był reprezentantem wspólnoty na zewnątrz. A wewnątrz rodziny decydował o sprawach gospodarstwa. Nie miał jednak prawa do alienacji majątku bez zezwolenia zstępnych: synów i wnuków.

2. Braterskie - należeli do nich krewni boczni - rodzeni lub stryjeczni. Bracia występowali w zasadzie równości członków w zakresie praw majątkowych, choć najstarszy nadziału reprezentował go na zewnątrz.

Statuty Kazimierza Wielkiego umacniają własność indywidualną, niechętnie odnoszą się do majątku wspólnotowego. Wyjątkiem był niedział ojca z synami, który to statuty sankcjonowały, wprowadzając zasadę, że za życia ojca synowie mogą używać jego pieczęci.

b) Opieka

Opieka naturalna - w razie osierocenia dzieci prawo do opieki mieli najbliżsi krewni.

Opiekun naturalny mógł pobierać dochody z dóbr pupila, z tym, że miał obowiązek utrzymania go i wychowania.

Statut warcki upoważniał ojca do wyznaczenia na wypadek swojej śmierci opiekuna zarówno spośród krewnych jak i spoza, z wyłączeniem tych, którym przysługiwało prawo do opieki naturalne.

Opieka zapisana (testamentowa) - opieka ustanowiona aktem ostatniej woli.

Opieka nadana - ustanawiał ją król (szczególne przypadki).

Opieka nad podeszłymi wiekiem - KURATELA. Polegała na przybraniu przez osobę starszą i chorą opiekuna, któremu oddawała się w opiekę i obronę wraz z całym majątkiem, gdy nie mogła już samodzielnie nim zarządzać ani go bronić.

c) Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa

• Najmniejszą jednostką rodziny było małżeństwo.

• Początkowo w panuje poligamia, później chrześcijaństwo wymusza monogamię.

• Do zawarcia małżeństwa wystarczyło wspólne zamieszkanie i poświadczone oświadczenie wejścia w życie małżeńskie.

A. Świeckie prawo zwyczajowe małżeńskie.

• Małżeństwa zawierane były przy świadkach.

• Dziewosłęb - pośredniczący przy zawieraniu małżeństwa.

• Decyzja dziewczyny wychodzącej za mąż była bardzo ograniczona. Wychodząc za mąż musiała mieć zgodę rodziców lub opiekunów, a w przypadku ich braku - braci lub dalszych krewnych.

• Zamążpójście bez takiej zgody powodowało utratę prawa do posagu.

• Wdowy mogły samodzielnie wychodzić za mąż.

ZMÓWINY (umowa 2 rodzin; uzgadniano kwestie majątkowe, wiana i posagu) ZDAWINY (oddanie oblubienicy panu młodemu) PRZENOSINY (fizyczne przeniesienie panny młodej do domu teściów) POKŁADZINY.

B. Małżeństwo kościelne

• Małżeństwa w rodzinie książęcej, ewentualnie u możnych, powszechne od XIV i XV wieku. Prawo traktowało małżeństwo świeckie i kościelne jednakowo.

• Powszechniejsze były w górnych warstwach społeczeństwa.

• Poprzedzone były zapowiedziami - trzykrotne uprzedzenie przez proboszcza w kościołach parafialnych. Opór szlachty doprowadził do zwolnienia szlachty osiadłej z tej zasady w pierwszej połowie XV w., dodatkowo szlachcie osiadłej udzielano ślubu nie w kościele, lecz w domu panny młodej w obecności rodziny, sąsiadów i zaproszonych gości. Ślub miał charakter uroczystej ceremonii, łączącej świeckie obrzędy zwyczajowe z kościelnymi.

• Zaręczyny - zawierane w kościelnej formie małżeństwa, od strony prawnej były umową wstępną zawierającą zobowiązanie zawarcia małżeństwa w przyszłości i ustalającą jego warunki.

Różnice dotyczyły zerwania małżeństwa

• W małżeństwie cywilnym żonę można było odesłać (wymagana była przyczyna).

• W kościelnym nie było takiej możliwości. Kościół mógł jedynie małżeństwo unieważnić.

• Żona musiała zamieszkać z mężem.

• Mąż był opiekunem żony, zarządzał jej majątkiem miał prawo karcenia żony.

• Prawnym opiekunem dzieci był mąż.

• Decydował o ich życiu osobistym i majątku. Wystarczyło, że mąż wziął dziecko na rękę i powiedział, że ono jest jego. Po takim geście dziecko miało pełnie praw rodzinnych.

d) System rozdzielności majątkowej - posag i wiano.

1. Posag - majątek żony

• Jeżeli nie było ojca to ciężar posagu spoczywał na jej braciach.

• Córka możnego - 100 grzywien.

• Kobieta wyposażona w posag nie miała prawa do spadku po rodzicach.

• Czasem (z powodu braku pieniędzy), zapisywano posag na dobrach dziedzicznych (forma zastawu użytkowego). Dziedzice męscy mogli odzyskać dobra obciążone sumą posagową przez jej spłatę.

2. Wiano - równoważnik posagu wpłacany przez teściów na rzecz panny młodej.

• Wartość tego wiana wpisywano w księgi aby mieć pewność, że rodzina męża w przypadku jego śmierci odda go wdowie. Gdy żona umrze posag i wiano dziedziczyły dzieci, jeśli nie było dzieci to posag i wiano wracały do rodzin.

• Składało się ono z 2 części:

• Zabezpieczenie - oprawa sumy posagu podjętego przez męża.

• Wiano w ścisłym znaczeniu (przywianek)

• Łącznie wiano liczyła dwukrotność posagu.

• Dobra, na którym wiano było zapisywane zwano dobrami oprawnymi (wiennymi). Nie były one obciążone długami męża, przechodziły na spadkobierców według reguł dotyczących dóbr macierzystych.

e) Stosunki majątkowe między małżonkami.

1. Wspólnota majątkowa - w wypadku śmierci jednego małżonka całość majątku przechodziła na drugiego.

2. Rozdzielność majątkowa - przez cały czas trwania małżeństwa oba majątki były rozdzielone.

3. Jedność zarządu - mąż zarządzał majątkiem żony.

• Jeśli mąż chciał zbyć nieruchomość, którą żona miała własną musiał uzyskać jej zgodę.

• Żona mogła posiadać także własne źródła dochodu np. z tkania lnu.

• Stosunki majątkowe małżonków oparto na wkładach wznoszonych przez nich do wspólnego gospodarstwa.

• Żona wznosiła wyprawę (szczebrzuch), która składała się z ruchomości przeznaczonych do jej osobistego użytku oraz podmiotów gospodarstwa kobiecego. Wg Księgi Elbląskiej w skład wyprawy córki rycerza wchodziły: niewolne dziewki służebne, bydło, odzież, pokrowce itp. Wyprawę córki chłopa stanowiły: pościel i szaty. Wyprawa pozostawała własnością żony. Ulegała ona zwiększeniu w czasie trwania małżeństwa.

• Dobrami własnymi, uzyskanymi drogą spadku, kupna, darowizny, żona mogła rozporządzać.

f)Pozycja wdowy

• Rozporządzała swobodnie swoim posagiem i wianem.

• Miała prawo do korzystania na równi z synami z pozostawionego przez zmarłego majątku do śmierci lub powtórnego małżeństwa. Często sama zarządzała całym majątkiem.

• Statuty Kazimierza Wielkiego znacznie ograniczyły uprawnienia wdowy-szlachcianki, jeśli zmarły małżonek posiadał dorosłych synów. Wdowa mogła zachować wiano oraz darowizny poczynione na jej rzecz przez męża, pozostałe jednak mienie powinna oddać spadkobiercom.

• Do statutu warckiego nie przestrzegano tej zasady i wdowy często nadal zarządzały całym majątkiem.

• Ruchomości jakie mogła zatrzymać to: sprzęty domowe, konie, którymi jeździła za życia małżonka, połowa szat. Męscy spadkobiercy otrzymywali: broń, konie rycerskie i skarbiec.

• W przypadku braku wiana wdowa miała prawo do wpłaty oznaczonej sumy zwanej wieńcem.

• Opiekowała się dziećmi, mogła przybrać na współopiekuna jednego z bliskich krewnych męskich.

1. Prawo własności i jego ograniczenia w Polsce średniowiecznej

1) Pojęcie

• Pojęciem własności oznaczano dziedzictwo, dzierżenie wieczyste.

• Istotą własności było władanie rzeczą, jej fizyczne dzierżenie z podaniem jego tytułu.

• Władanie w dobrej wierze, niekwestionowane przez otoczenie, stanowiło podstawę średniowiecznej własności.

• Prawo własności było charakteryzowane jako prawo najdalej idące pośród praw rzeczowych, dające najwięcej uprawnień. Nie istniał większy podział pomiędzy prawem własności, a prawami na rzeczy cudzej.

• Własność zawierała prawo posiadania i użytkowania rzeczy, a także rozporządzania nią i ustalania dziedzica.

• Charakterystyczną cechą prawa użytkowania i rozporządzania rzeczą było jego ograniczenie przez prawa osób trzecich.

Podział na rzeczy nieruchome (ziemia i wszystko co jest na niej trwale przytwierdzone) i ruchome.

Podział na dobra dziedziczne (otrzymywane po przodkach) i nabyte (nadane przez panującego lub nabyte drogą kupna).

2) Sposoby nabycia własności

1. Formie pierwotnej

• zawłaszczenie rzeczy niczyjej lub porzuconej

• zasiedzenie

2.W formie pochodnej

• umowa kupna-sprzedaży

• zamiana

• spadkobranie

3) Ograniczenie prawa własności

1.Zakazy charakterystyczne dla prawa dawnego jak i takie, które funkcjonuje do dzisiaj. Np. zakaz budowania przy granicach posiadłości.

2. Regalia - uprawniania panującego, zastrzeżone tylko i wyłącznie dla niego.

• Zapewniały mu monopole w różnych gałęziach gospodarki.

• Król mógł np. polować na gruntach prywatnych. W miarę upadku systemów regaliów wchodziły one w skład własności ziemskiej, która ulegała przez to rozszerzeniu.

3.Prawo bliższości

Przysługuje krewnym, ogranicza alienacje nieruchomości i dotyczy wyłącznie dóbr dziedzicznych. Prawo to zapewniało uprawnionemu możność wyłączenia od własności dóbr dziedzicznych osób posiadających gorsze niż on prawo.

A) Prawo pierwokupu

Jeśli właściciel chciał sprzedać nieruchomość musiał pytać o zgodę krewnych, ponieważ oni mieli prawo pierwokupu.

Jeśli krewni nie skorzystali z prawa pierwokupu, właściciel mógł zbyć nieruchomość obcej osobie. Od prawa zależy ile trwa prawo skupu.

B) Prawo retraktu

Prawo do odzyskania (odebrania) dóbr dziedzicznych w drodze skupu, (zwrot zapłaconej sumy kupna).

• 
  Kościół był rzecznikiem zasady swobodnej dyspozycji dobrami ziemskimi. Dążył by prawo bliższości nie miało zastosowania wobec fundacji pobożnych.

• W 1437 doszło do ugody pomiędzy szlachtą a duchowieństwem. Postanowiono, że przyszły spadkodawca może swobodnie rozporządzać tylko 1/3 swojego majątku (TRZECIZNA - często szła na rzecz kościoła) a 2/3 musiał pozostawić dla spadkobierców. W przeciwieństwie do Litwy trzecizna nie upowszechniła się w Polsce.

4. Ograniczenia w użytkowaniu właściciela - prawa sąsiedzkie.

• Prawo do swobodnego poruszania się i do przejazdu.

• Prawo do polowania na gruntach cudzych po zbiorach.

• „Prawo kobylego pola” prawo do swobodnego wypasu bydła.

Wpływ rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej - poszerzenie praw indywidualnych właściciela.

• Zapewnienie swobody dysponowania majątkiem.

• Statuty Kazimierza Wielkiego popierały likwidację nadziałów, ustalały dla nadziału niepotwierdzonego urzędowo ważność 3 lat i 3 miesięcy. Po upływie tego czasu nadział nie podlegał wzruszeniu.

• Ograniczono prawo bliższości. Na Kujawach, w Wielkopolsce i w Łęczyckim prawo krewnych żądania skupu zbytej bez ich zgody posiadłości przedawniało się już po 6 tygodniach.

• Statut warcki zabraniał synom żądać od ojca wydzielonej im części majątku.

4) Zastaw w polskim prawie ziemskim

Zastaw - prawo przysługujące wierzycielowi na rzeczy cudzej celem uzyskania z niej zabezpieczenia jego wierzytelności.

Dłużnik - zastawca

Wierzyciel - zastawnik

Zastaw z dzierżeniem

Zastaw nieruchomości - był dogodną formą nabywania nieruchomości z ominięciem prawa bliższości.

• Sposób zaspokojenia zastawnika przez pobór korzyści płynących z zastawionej nieruchomości, ale bez utraty prawa własności przez zastawce.

• Taki zastaw przenosił na wierzyciela nie tylko prawa rzeczowe, ale również posiadanie i użytkowanie zastawionych dóbr.

• Przedmiotem zastawu z dzierżeniem mogły być nieruchomości szlacheckie, miejskie i gospodarstwa wiejskie, dochody z żup, z ceł, uposażenia i dochody z urzędów (szczególne znaczenie miały zastawy starostw, wówczas to zastawnik korzystał z uprawnień jurysdykcyjnych).

• Zastaw stanowił czasami ukrytą formę alienacji, gdyż nie wymagał zgody krewnych.

• Wykup był tutaj prawem lecz nie obowiązkiem, to też zastawnik nie mógł upominać się o spłatę długu.

• Nieraz w interesie zastawnika zastrzegano, że w razie niewykupienia w odpowiednim terminie zastawu, przechodził on na jego własność ZASTAW NA UPAD.

• Czasem w umowie powiększano sumę zastawu tak, aby utrudnić lub uniemożliwić skup przez krewnych.

ANTYCHREZA - zastawnik nie wliczał pobieranego dochodu na poczet spłaty długu.

Zastaw do wydzierżenia (EKSTENUACJA) - użytkownik zaliczał dochody z dóbr zastawionych na poczet długu, w rezultacie po upływie pewnego czasu wierzytelność ulegała umorzeniu i dobra zastawione wracały do zastawcy.

Zastaw bez dzierżenia

• Powstawał przez zapis w księdze sądowej.

• Zapisem tym dłużnik-zastawca obciążał swe dobra określoną sumą, nie oddając ich w użytkowanie wierzycielowi-zastawnikowi.

• Przy takiej formie można było zapisać na dobrach kilka sum zastawnych, a zapis ich nie pozbawiał właściciela możności pobierania dochodów z dóbr, ułatwiając gromadzenie środków na uiszczenie wierzytelności.

• Miał on charakter akcesoryjny, służył jako sposób umocnienia zabezpieczenia umowy głównej. Mógł zmienić się na zastaw użytkowy z dzierżeniem, gdy w oznaczonym terminie płatności zastawca nie uiścił długu.

• Zastaw ruchomy był zawsze zastawem z dzierżeniem.

• Zastawnik mógł zastawić zastaw osobie trzeciej, ale pod warunkiem, że drugi zastaw nie będzie większy niż pierwszy (podzastaw).

• Zastaw służył jako forma wynagrodzenia przez króla albo pozyskiwania klienteli przez magnatów.

6) Prawo spadkowe

• Spadek stanowił ogół praw i obowiązków natury majątkowej, które pozostawiał po sobie zmarły i które przechodziły na spadkobierców.

• Dziedzictwo po ojcu przypadało wszystkim synom, w razie podziału majątku każdemu przypadała równa część.

• Synowie byli dziedzicami koniecznymi, już za życia ojca ich stanowisko zbliżało się do pozycji współwłaściciela majątku.

• Dziedziczenie krewnych bocznych było zjawiskiem późniejszym. Krewni bliżsi usuwali od spadku krewnych dalszych.

• W niedziale pospólnej ręki nie było spadkobrania, gdyż wspólnota, a nie osoba była podmiotem praw.

• Dziedziczenie kobiet było początkowo ograniczone do ruchomości stanowiących jej posag.

• Według Księgi Elbląskiej w razie śmierci rycerza bez synów majątek zabierał panujący, który miał obowiązek wyposażyć córki zmarłego i oddać im rzeczy stanowiące własność ich matki.

• Statut warcki usankcjonował prawo do dziedziczenia córkom dóbr ziemskich w wypadku braku synów. Gdy byli synowie córkom należał się posag stanowiący ich część spadkową.

• Dzieci dziedziczyły dobra macierzyste w częściach równych bez względu na płeć.

• Składały się na nie dobra posagowe i oprawne, także otrzymane w spadku. (Ojciec był zobowiązany do ich wydzielenia).

• W razie śmierci matki ojciec powinien przepisać swoim dzieciom połowę własnych dóbr, istniała bowiem obawa, że w nowym małżeństwie dzieci te mogły być pokrzywdzone.

• Wdowa musiała oddać swoim dzieciom w całości dzierżone dobra wienne oraz połowę własnych dóbr macierzystych.

Testament

• W Polsce testament pojawił się w XIIIw. Początkowo w formie ustnej, później jako pisemne rozporządzenie ostatniej woli spadkodawcy na wypadek śmierci.

• Przypisywano zwykle w testamencie część spadku Kościołowi, pozostawiając resztę dziedzicom.

• Wyjątkowo zdarzało się, że testament był środkiem oddalenia całego majątku od bliskich.

• Kościół nalegał aby testament był sporządzany w obecności duchownego.

Puścizna (Kaduk) - w braku dzieci i krewnych bocznych oraz niedokonana dyspozycji testamentowej majątek zabierał panujący.

Prawo do spadku po chłopie, który nie pozostawił synów, stanowiło jedno z uprawnień właściciela zwierzchniego wobec właściciela podległego (zniesione przez statuty Kazimierza Wielkiego).

7) Zobowiązania

Istota zobowiązania polegała na świadczeniu opartym na wierzytelności.

Wierzytelność - stosunek prawny pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem.

Zobowiązania popowstawały:




2. Przez umowę (ex contractio)

3. Jako skutek występku (ex delicto)




• Dłużnik albo natychmiast świadczył wierzycielowi, albo też dawał mu zastaw lub stawiał rękojmię.

• Wierzyciel mając rękojmie nie mógł domagać się od dłużnika świadczenia, mógł się natomiast zwrócić do rękojmi.

• Oddzielono dług od odpowiedzialności.

• Rękojmia odpowiadał lecz nie był dłużny.

• Gdy rękojmia wykonał świadczenie na rzecz wierzyciela, uzyskiwał wówczas prawo domagania się od dłużnika, by mu zwrócił wszystko co ten wyłożył.

Odróżniono gwarancje osobiste od i majątkowe.

1. Osobiste:

Dłużnik rozporządzał swoimi prawami osobistymi - życiem i wolnością (były one wówczas prawami zbywalnymi).

Dłużnik który nie wykonywał zadania mógł zostać bezkarnie zabity lub wzięty w niewole.

2. Majątkowe:

Dłużnik odpowiadał całym majątkiem, potem nastąpiła indywidualizacja odpowiedzialności do określonych części majętności lub ruchomych rzeczy, które oddawało w zastaw.

Sposoby umacniania umów

1. Przysięga - naruszenie miało spowodować karę bożą.

2. Litkup - zwyczaj biesiady lub poczęstunku fundowanego przez nabywcę dla umocnienia umowy. Miał on upamiętnić uczestnikom transakcji i świadkom jej dokonanie i w razie potrzeby zapewnić potwierdzenie tego faktu przed sądem. (Znalazł zastosowanie głównie w handlu pomiędzy Niemcami i krajami słowiańskimi.

3. Załoga - zwyczaj szlachecki. Osoba odpowiedzialna miała w razie nieuiszczenia świadczenia w terminie zajechać do gospody wraz z określoną z góry liczbą służby i przebywać tam na własny koszt, dopóki nie wykona świadczenia.

4. Łajanie - dłużnik godził się na to, że w razie niezapłacenia długu w terminie wierzyciel będzie mógł go łajać (Obelżywe słowa w formie ustnej lub pisemnej).

5. Zakład - umowny bądź urzędowy. Polegał na ustanowieniu obowiązku zapłacenia określonej sumy na wypadek niewykonania świadczenia albo na wypadek dokonania jakiegoś czynu, którego spełnienia chciano przeszkodzić (np. zajazdu).

6. Cenzura kościelna - dodawana do umowy jako groźba na wypadek niedotrzymania umowy (klątwa).

7. Zadatek - danie kontrahentowi pewnej sumy pieniężnej na dowód, że dający chce dotrzymać umowy.

8. Zastaw - miał na celu umocnienie i zabezpieczenie zobowiązań.

9. Rękojemstwo - z uznania roli rękojmi jako pośrednika miedzy wierzycielem i dłużnikiem, wykształciła się odpowiedzialność posiłkowa rękojmi, który odpowiadał jeśli dłużnik nie wykonał świadczenia.

Zastęp - odpowiedzialność zbywcy za wady prawne, na wypadek zbycia rzeczy przez osobę nieuprawniona lub też z naruszeniem praw osób trzecich.

Jeśli właściciel rzeczy któremu rzecz skradziono rozpoznał ją u kogoś, kto w dobrej wierze tą rzecz nabył to posiadaczowi groziło nie tylko odebranie danej rzeczy, ale i kara za kradzież. Musiał się on więc powołać na zbywcę, od którego tą rzecz nabył. Zobowiązany do zastępu zbywca nazywał się zachodźcą. Był on zobowiązany zastąpić w procesie nabywcę i prowadzić proces do końca.

Rodzaje umów:




• Zamiana

• Darowizna

• Kupno-sprzedaż

• Umowa o usługi

• Umowa zlecenia

• Najem rzeczy (arenda)

• Pożyczka




Sama zapłata nie mogła spowodować wygaśnięcia zobowiązania, lecz wierzyciel musiał przez odpowiedni akt przeciwny zwolnić osobę odpowiedzialną z odpowiedzialności (kwit stwierdzający fakt zapłaty).

II. Prawo karne

1. Mir („ręka pańska”) - konstrukcja miru ułatwiała ściganie z urzędu i karanie za przestępstwa stanowiące groźbę dla porządku i bezpieczeństwa publicznego.

Rzecznikiem miru był panujący. W wypadku złamania miru za czyn przestępny oprócz pieniężnej kary prawnej pobierano również karę państwową oraz sądową.

1. Mir miejscowy - obejmował pewne miejsca np. drogi, targi, granice dóbr, domy, pola.

2. Mir osobowy - obejmował pewne kategorie osób np. kobiety, Żydzi.

3. Mir mieszany - obejmował zarówno osobę jak i miejsce jej pobytu np. mir arcybiskupa, mir sądowy.

2) Związek przyczynowy i wina

Karano, gdy zdarzył się fakt, który można było powiązać z osobą sprawcy, nie wnikając czy było to przestępstwo umyślne, nieumyślne czy też przypadkowe.

Statuty Kazimierza Wielkiego odróżniały winę umyślną od nieumyślnej (kazuistycznie).

3) Przypadki wyłączające przestępczość

1. Początek - podczas zaczepki słownej albo czynnej przeciw danej osobie, komuś z jej bliskich lub poddanych. Powodowała bezkarność czynu skierowanego przeciw zaczepiającemu. Nie istniało pojęcie przekroczenia granicy obrony koniecznej.

2. Wykonanie odwetu (zemsty).

3. Wykonywanie przez wierzyciela uprawnień wynikających z odpowiedzialności umownej.

4. Zabicie polnego złodzieja, kobiety nierządnej, wywołańca lub złodzieja złapanego na gorącym uczynku.

4) Rodzaje przestępstw - kryterium rozróżniające - sposób ścigania.

Wszystkie przestępstwa dzielono na:

1. Publiczne




2. Prywatne




PRZESTĘPSTWA PUBLICZNE - ścigane były z urzędów, ścigał aparat państwowy: kasztelan, starostowie ewentualnie justycariusze.
1.	Przeciwko panującemu	Gwałtowne odebranie władzy. Zamach na jego życie. Zbrodnia obrazy majestatu.
2.	Zdrada	Poddanie zamku nieprzyjacielowi. Sprowadzenie nieprzyjaciela do kraju. Bunt przeciwko władcy.
3.	Przeciwko panującej religii	Herezja.
4.	Przeciwko interesom skarbowym państwa	Nienależne domaganie się świadczeń od żup królewskich. Zabór przez urzędników części dochodów należnych skarbowi. Używanie w obiegu monety obcej. Fałszerstwo monety i puszczenie jej w obieg.
5.	Przeciwko władzom i sądom	Wyciagnięcie miecza w obecności monarchy. Zranienie kogoś w jego obecności króla lub starosty. Czyny popełnione w obliczu sądu, niewykonanie wyroku. Opór wobec władzy przeprowadzającej egzekucję.
6.	Przestępstwa urzędnicze	Najcięższe to wymuszenie łapówek przez urzędników sadowych.
7.	Łotrostwa	Uprawiany rabunek i kradzieże.

Rosnąć będzie ilość przestępstw ściganych z urzędu.

PRZESTĘPSTWA PRYWATNE - ścigane na wniosek poszkodowanego lub jego rodziny.
1.	Mężobójstwo	Zabójstwo szlachcica karane było oprócz główszczyzny także karą państwową. Kwalifikowane wypadki: krewnobójstwo zabicie szlachcica w jego domu
2.	Uszkodzenie ciała	Zranienia Rany krwawe Rany sine Okaleczenia Obcięcie części ciała Ochromienie
3.	Obraza czci	Rozróżniano obrazę: Czynną - spoliczkowanie, obraźliwe gesty. Słowna - pogarda, potwarz, znieważenie - użycie obelżywych słów. Obrazą było także zarzucenie komuś przestępstwa. Chroniono zarówno cześć mieszczanina jak i szlachcica. Wymiar kary był zależny od przynależności do danego stanu. Sama ochrona prawa należała się każdemu.
4.	Gwałty	Każde przestępstwo z użyciem siły. Gwałt na osobie - porwanie (bez zgody), bezprawne uwięzienie, zgwałcenie kobiety. Gwałt na majątku - podpalenie, rabunek, naruszenie spokojnego posiadania. Kradzież - rozróżniona zwykła od zawodowej. Szkody majątkowe (w polu, w lesie). Uprowadzenie cudzego niewolnika.
5.	Podpalenia	Bardzo surowo karane.
6.	Kradzieże	Kwalifikowane - na dworze króla lub rycerza, kradzież koni ze stada, nocna kradzież zboża. Stosowano kary okaleczające, złodziei zawodowych karano śmiercią.
7.	Inne	Konkretne rodzaje podżegania do przestępstwa lub pełnomocnictwo w dokonaniu, naruszenie bezpieczeństwa życia lub mienia traktowano jako odrębne przestępstwo.

• Statuty Kazimierza Wielkiego za gwałty i kradzieże obok kary prywatnej wprowadzały także karę państwową.

5) Odpowiedzialność indywidualna i zbiorowa

Kary na życiu/zdrowiu ponosił sprawca.

Kary pieniężne w tym konfiskata majątku spadały na rodzinę skazanego pozostającą z nim w niedziale.

• Niezwykle rzadko stosowano odpowiedzialność zbiorową.

• Statuty Kazimierza Wielkiego ustanawiają, że jeśli w karczmie doszło do bójki po ciemku, w której ktoś zginął odpowiada zawsze ten kto zgasił świece.

Odpowiedzialność zbiorowa ograniczała się do:

1. Kręgu najcięższych przestępstw - stanowiły formę zaostrzenia represji karnej. Karano wywołaniem i nawet śmiercią członków rodziny w razie zbrodni przeciwko panującemu.

2. Karę za zabójstwo ponoszą wszyscy mieszkańcy opola, jeśli nie będą szukać przestępcy.

6) Rosnąca indywidualizacja kary

• Statuty Kazimierza Wielkiego wprowadzały zasadę, że ojciec nie odpowiada za syna (i odwrotnie).

• Tylko w razie napadu i zamordowania szlachcica we własnym domu wszyscy uczestnicy napadu odpowiadali na równi.

• Za szkody i krzywdy wyrządzone przez parobka odpowiadał jego pan.

• Ograniczenie odpowiedzialności podżegaczy i pomocników.

7)Wróżda

• Zabójstwo rycerza powodowało powstanie wróżdy pomiędzy rodziną zmarłego a rodziną zabójcy i uprawniało do odwetu. Prawo uznawało je, dążąc jedynie do jego ograniczenia.

• Odpowiedź - obowiązek uprzedniego formalnego zapowiedzenia odwetu.

• Jeśli strona chciała dokonać odwetu musiała publicznie „obwołać zabójcę” w czasie pogrzebu lub 6 miesięcy po nim.

• Odpowiedź musiała być wpisana do ksiąg sądowych i przez woźnego 3-krotnie zapowiedziana na rynku.

• Zakazano odwetu wobec zabójcy, który chciał stanąć przed sądem, a więc nie uchylał się od odpowiedzialności.

• Państwo popierało formy ugodowego załatwienia sporu pojednanie (jednanie).

• Winny musiał zapłacić główszczyznę i dopełnić pokory.

• Stosowano ją tylko między równym stopniem w hierarchii społecznej.

• Zabójca wraz z towarzyszącym mu orszakiem, obnażony do pasa z mieczem wydobytym do połowy pochwy, przystępował do krewnych zabitego i prosił o przebaczenie.

8) Zasady wymiaru kary

• Rozwój kar zmierzał do dostosowania jej do rozmiaru przestępstwa.

• Dostosowanie kary do przestępstwa występowało w prawach pierwotnych zazwyczaj w postaci talionu (takie kary były rzadkie).

• Częstsze były kary odzwierciedlające,dostosowane do charakteru czynu (talion symboliczny).

• Życie, zdrowie, majątek osób należących do stanów uprzywilejowanych pozostawały pod szczególną ochrona prawną.

• Obowiązkowa kara śmierci bez możliwości zamiany na karę pieniężną mieszczan lub chłopów za zabójstwo szlachcica.

• Recydywa była okolicznością obciążającą.

• Recydywistą była osoba trzykrotnie osądzona za takie samo przestępstwo.

• Podobnie gorący uczynek - złapanie złodzieja na gorącym uczynku prowadziło do zaostrzenia represji.

• Pozostawienie na łasce - sankcja fakultatywna za niektóre przestępstwa np. naruszenie miru, czci rycerskiej czy czci kobiecej.

• W wypadku popełnienia kilku przestępstw, kary kumulowały się.

RODZAJE KAR
1.	Kara śmierci	Najdawniejsza forma: ukamienowanie. Zwykła: ścięcie, powieszenie. Kwalifikowana: ze szczególnym okrucieństwem. Za podanie grodu groziło ukrzyżowanie. Inne kary: ćwiartowanie, palenie żywcem na stosie, łamanie kołem. Przy przestępstwach pospolitych takich jak: zabójstwo, rabunek, kradzież karę śmierci stosowano jeśli skazany nie był w stanie uiścić kary pieniężnej.
2.	Kara proskrypcji - wywołanie	Powodowało fikcyjną śmierć. Majątek wywołańca ulegał konfiskacie, jego żona mogła wyjść ponownie za mąż, a jego samego można było bezkarnie zabić.
3.	Kary niewoli i wygnania	Początkowo jako złagodzenie kary śmierci. Skazanego oddawano w niewolę albo sprzedawano do obcych krajów.
4.	Konfiskata majątku	Występowała początkowo wspólnie z karami proskrypcji lub śmierci. Kara ta była bardzo korzystna dla władcy.
5.	Kary mutylacyjne	Polegały na odcięciu kończyny.
6.	Kary pieniężne - kompozycja	Ustalenie stałych kar pieniężnych za określone przestępstwo miało charakter początkowo wykupu od kary śmierci lub mutylacji. Kary krwi posiadały stałe odpowiedniki w karach pieniężnych. Wobec winnego, nie będącego w stanie się wykupić, stosowano karę na życiu lub ciele. Dzielono na: Publiczne - pobierał je książe, a w dobrach posiadających immunitet - ich pan z tytułu posiadanych uprawnień. Prywatne - (zwane płatem), przypadały powodowi jeśli wygrał sprawę. Najwyższa kara - 70 grzywien („niemiłościwa”). Kary wielkie - 15 albo 10 grzywien. Kary małe - 6 grzywien lub kara trzysta. Pieniężne kary prywatne otrzymywał pokrzywdzony lub jego rodzina. Od odszkodowania kara prywatna różniła się tym, że jej wysokość była z góry ustalona zwyczajowo, a nie zależała od wysokości konkretnej szkody. Główszczyzna - suma składana za głowę zabitego. Nawiązka - płacona za okaleczenie, zranienie albo pobicie.
7.	Kary na życiu i ciele w późniejszym średniowieczu	Śmiercią karano w szczególności rabusiów i zawodowych złodziei. Karą śmierci (spalenie) karano heretyków na mocy edyktu wieluńskiego. Stosowano wobec osób, które naruszają interesy skarbowe państwa. Karę śmierci i kary mutylacyjne wykonywał utrzymywany przez miasto kat.
8.	Kary na czci	Stosowane wobec szlachty. Najbardziej dotkliwa była kara infamii. Różnica pomiędzy wygnaniem a infamią polegała na tym, że infamis nie był pozbawiony wszelkich praw, lecz tylko czci szlacheckiej. Nie mógł dzierżyć urzędów, ani wykonywać funkcji wymagających publicznego zaufania, jak również otrzymywać darowizn od króla. Odwołanie zniewagi - należało okupić jak główszczyznę albo odwołać słowami „to cóżem mówił, zełałżem jak pies” i odszczekując je trzykrotnie.
9.	Zakład	Dla zapobiegnięcia jakiegoś groźnego przestępstwa monarcha albo starosta ustanawiał dla każdego wypadku specjalny zakład w oznaczonej sumie.
10.	Kary kościelne	Ekskomunika - wyłączenie ze społeczności chrześcijańskiej. Powodowało to konfiskatę przez władzę miejscową mienia ekskomunikowanego. Interdykt miejscowy - zakaz nabożeństw, udzielania sakramentów i pogrzebów religijnych na terytorium nim objętym. Pokuta - najbardziej powszechna.Odróżniano uroczystą, publiczną i prywatną.

---