VIII. ZABÓR PRUSKI W LATACH 1807-1918
Zagadnienia ogólne
Na czele obozu reform w Prusach stali: baron Karol von Stein i książe Karol von Herdenberg.
Przy monarsze powołano resortowe ministerstwa na czele z ministrami tworzącymi rząd.
Od 1810r. pracami rządu kierował kanclerz.
Dokonano przebudowy administracji na szczeblu lokalnym.
Konsekwentnie oddzielono administrację od sądownictwa.
Chłopom przyznano wolność osobistą i ich uwłaszczono.
Reforma wojskowa (Gerhard Scharnhorst) i szkolnictwa (Wilhelm von Humboldt).
Reformy dotykające prawie wszystkie dziedziny życia państwowego doprowadziły do wzmocnienia państwa.
Zasada, że wszelkie działania aparatu państwowego muszą opierać się o podstawy prawne. Prusy stały się państwem prawa, opierającym swą działalność na konstytucji, podziale władz i niezależnej kontroli decyzji administracyjnych.
2. Organizacja administracji państwowej
1) PROWINCJA
NADPREZYDENCI
Stali na czele prowincji.
Mianowani przez króla.
Nadprezydenci byli instancją pośrednią pomiędzy rządem centralnym, a niższymi ogniwami władzy administracyjnej.
KOMPETENCJE:
Nadzorował wszystkich urzędników w prowincji.
Rozstrzygał spory kompetencyjne pomiędzy urzędami.
Kierował administracją wydzieloną prowincji (skarbową, oświatową, sanitarną itd.).
Nadzór nad zgromadzeniami prowincjonalnymi.
RADA PROWINCJONALNA
Organ uchwałodawczy.
Złożona w większości z członków wybieranych przez samorząd terytorialny.
Ograniczała nieco uprawnienia nadprezydentów.
WIELKIE KSIĘSTWO POZNAŃSKIE
W latach 1815-1848 prowincja ta posiadała pewne odrębności ustrojowe.
NAMIESTNIK
Urząd sprawowany przez Polaka i nieistniejący w innych prowincjach, funkcjonował do 1830r.
Kompetencje namiestnika były ograniczone do spraw reprezentacyjnych i honorowych, bez prawa zarządu prowincją. Kierował nią, tak samo jak w innych prowincjach nadprezydent.
SEJM PROWINCJONALNY (od1824r.)
Zorganizowany na zasadzie stanowej.
Stan rycerski - 23 posłów
Stan miejski - 16 posłów
Stan wiejski - 8 posłów
Zbierał się co 3 lata.
KOMPETENCJE:
Wydawanie opinii w sprawach dotyczących prowincji.
Formułowanie petycji i zażaleń.
Uprawnienia stanowcze miał jedynie w kwestiach opieki społecznej i funduszy prowincjonalnych.
Odrębna organizacja sądownictwa (do 1834r.).
Językiem urzędowym po 1832r. był polski, a Polacy dopuszczani byli do pracy w administracji.
1848r. - Wielkie Księstwo Poznańskie stało się zwykłą prowincją.
2) OBWODY REJENCYJNE
Powołano je w 1808r.
Na ich czele stały urzędy zwane rejencjami.
Władza administracyjno-policyjna w rejencji należała do prezydenta, który z upływem lat i w wyniku kolejnych reform uzyskiwał przewagę nad całą rejencją.
Prezydent przejmował coraz więcej zadań administracyjnych.
Od 1883r. przewodniczył dwóm nowo powołanym organom rejencyjnym:
Rządowi obwodowemu - kierował sprawami szklonymi, wyznaniowymi i leśnymi.
Wydziałowi obwodowemu - funkcjonował jako sąd administracyjny.
3) POWIATY
Jednostki podziału administracyjnego, wchodzące w skład obwodów rejencyjnych.
Powiat mógł obejmować wsie i mniejsze miasta, bądź tylko miasto i stanowił wtedy powiat miejski.
Na czele powiatów stali landraci.
Należała do nich władza administracyjna i policyjna.
Od 1872r. powiat stał się jednostką administracyjną łączącą w tych samych organach administrację rządową i samorządową. Organem tym był landrat.
Landrat był jednocześnie szefem administracji rządowej w powiecie i przewodniczącym sejmiku powiatowego, najwyższego organu samorządowego w powiecie.
4) GMINY
Najniższe jednostki podziału terytorialnego.
Zorganizowane były jako jednostki samorządowe, ich ustrój i zadania regulowały ustawy:
Dla gmin miejskich - ustawy z 1808 i 1853r.
Dla gmin wiejskich - ustawy z 1891r.
Gminom władze państwowe powierzały część zadań administracji państwowej na najniższym szczeblu zadania poruczone, dotyczące przede wszystkim administracji ogólnej, a w miastach także policji.
3. Samorząd terytorialny
Rozwinięty i funkcjonujący na wielu szczeblach podziału terytorialnego.
1) NA SZCZEBLU PROWINCJI - SEJM PROWINCJONALNY
SKŁAD: przedstawiciele sejmików powiatowych i rad miejskich (z miast stanowiących powiaty miejskie).
Był organem uchwałodawczym samorządu prowincjonalnego.
Jego organem wykonawczym był wydział krajowy i dyrektor krajowy posiadający własne indywidualne uprawnienia.
Zajmował się:
Sprawami przekazanymi mu przez ustawy.
Opiniował projekty aktów prawnych przedkładanych sejmowi przez rząd.
Nadzór nad samorządem prowincjonalnym, w zakresie legalności wydawanych przez jego organy aktów, sprawował nadprezydent.
2) NA SZCZEBLU POWIATÓW - SEJMIK POWIATOWY
Pochodził z wyborów dokonywanych w 3 kuriach.
Mógł uchwalać przepisy w sprawach własnych powiatu (opieka zdrowotne, drogi, szkolnictwo rolnicze itd.).
Organem wykonawczym samorządu powiatowego był wydział powiatowy, kierowany przez starostę. Był on jednocześnie organem administracji rządowej.
SKŁAD WYDZIAŁU: członkowie wybierani przez sejmik powiatowy i starosta (landrat) z urzędu.
Wydział wykonywał uchwały sejmiku, sprawował nadzór nad samorządem gminnym i był sądem administracyjnym I instancji.
Nadzór nad legalnością aktów wydawanych przez samorząd powiatowy sprawował prezydent rejencji.
3) NA SZCZEBLU GMIN
Organy samorządu w gminach miejskich:
Rady miejskie (organy uchwałodawcze)
Magistraty (organy wykonawcze)
Organy samorządu w gminach wiejskich:
Rady gminne
Sołtysi wraz z ławnikami
Do kompetencji należały sprawy własne i sprawy poruczone przez administrację rządową.
4. Prawa obywatelskie i ich ograniczenia wobec Polaków
1) Swoboda osiedlania się
Według przepisów pruskich z 1867r. dotyczyła tylko obywateli pruskich.
Rugi pruskie - wysiedlono kilkudziesięciu polskich robotników i rzemieślników pochodzących spoza zaboru pruskiego.
Ustawa budowlana z 1904r. uzależniła wydanie pozwolenia budowlanego, od sprawdzenia czy osiedlenie się Polaka nie jest sprzeczne z celami ustawy z 1886r. o Komisji Kolonizacyjnej. Obowiązywała w prowincjach zamieszkałych przez Polaków.
Komisja Kolonizacyjna miała kierować akcją osadnictwa niemieckiego na terenach zamieszkałych przez Polaków. Ze względu na fakt, że niewiele rodzin niemieckich osadzono w prowincji poznańskiej i Prus Zachodnich, władze niemieckie uciekały się do ustawy wyjątkowej. Była nią ustawa z 1908r. o wywłaszczeniu na cele osadnictwa niemieckiego.
2) Zasada równości wobec prawa
Świadoma polityka nominacji urzędników spośród niemal wyłącznie Niemców w prowincjach zamieszkałych przez Polaków.
3) Wolności wyznania
Kulturkampf (walka o kulturę) - zmierzała do podporządkowania państwu kościoła katolickiego (lata 70. XIXw.).
4) Wolność nauczania języka polskiego
Germanizacja szkolnictwa. Rozpoczęta w latach 40. XIX w. W latach 80. całkowicie wyeliminowano język polski ze szkół.
Zabroniono prywatnego nauczania języka polskiego.
Usunięto język polski z urzędów i sądów.