I ŹRÓDŁA PRAWA i ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA
Źródła prawa - „fontes iuris” normy postępowania obwarowane przymusem państwowym. Normy te uzyskują moc prawną. Dla całego okresu przedrozbiorowego dzielimy prawo na zwyczajowe i stanowione.
PRAWO ZWYCZAJOWE
Pojawia się gdy władzę państwowe zaczną sankcjonować zwyczaje.
Sankcja państwa może następować poprzez decyzje oraz wyroki sądowe.
Dzięki stosowaniu zwyczajów zacznie kształtować się ogólnopolski system prawa zwyczajowego, obejmie najpierw prawo sądowe potem karne.
Norma prawa zwyczajowego była przekazywana ustnie z pokolenia na pokolenie. Zawarta była w opisach stosunków prawnych.
Okres rozdrobnienia feudalnego zahamował proces kształtowania się ogólnopolskiego sytemu prawa zwyczajowego.
Różne orzecznictwa sądów książęcych.
Kazimierz Wielki wydając swoje statuty wydał je odrębnie dla Małopolski i Wielkopolski (różnice w prawie były na tyle duże).
PRAWO STANOWIONE
Rozwija się obok prawa zwyczajowego.
Pierwsze formy stanowienia prawa to statuty (dzisiejsze ustawy).
Obok statutów źródłem prawa stanowionego były też przywileje wydawane przez władców (ogólnostanowe, dla poszczególnych stanów, immunitetowe).
W okresie monarchii stanowej - także nowe formy stanowienia prawa: edykty, dekrety.
Obok monarchy pojawił się nowy organ stanowiący prawo - Sejm Stanowy. Jego uchwały staną się źródłami prawa.
Pojawi się prawo stanowione lokalne, dla poszczególnych województw i ziem w formie laudum przez sejmiki. Rozwój prawa stanowionego uzyskuje aprobatę społeczna. Stan szlachecki widział w nim hamulec dla arbitralnego postępowania monarchy.
Ustawy władców - z pierwszych lat państwa polskiego. Regulowały wszystkie dziedziny życia państwa. Miały formę ustną, nie były zapisywane i dlatego nie zachowały się do dzisiaj.
Przywileje - oznaczały przekazanie jednostce lub grupie szczególne uprawnienia. występowały w formie przywileju jednostkowego oraz ziemskiego.
Statuty - Pierwsze były wydawane ustnie (także testament Krzywoustego). Regulowały poszczególne dziedziny życia państwowego.
Najwcześniejsze znane są z czasów Krzywoustego. Dotyczyły regulacji obowiązków wojskowych ludności. Szczególnie istotny był statut regulujący zasady dziedziczenia tronu.
Z czasów rozbicia dzielnicowego wiele dotyczyło prawa sądowego.
Edykty - związane z rozwojem działalności prawodawczej władców, która nastąpiła podczas rozbicia dzielnicowego. Związane to były działalnością ustawodawczą władców na wiecach feudalnych. Dotyczyły one spraw zarządu państwowego.
W monarchii stanowej wydawane były w sprawach wyznaniowych i wojskowych.
Dekrety
Dotyczyły cła i handlu.
Ordynacje
Regulowały organizację zup solnych.
Statuty Kazimierza Wielkiego i ich rozwój
Odrębne dla Wielkopolski i Małopolski, odzwierciedlało to różnice w stosunkach wewnętrznych obu dzielnic.
Statuty powstawały stopniowo w latach 50. i 60. XIV.
Statut wielkopolski - został wydany przy współudziale arcybiskupa gnieźnieńskiego, prałatów, możnowładców i szlachty na wiecu ustawodawczym.
Statut małopolski - był całością złożoną ze statutu uchwalonego na wiecu w Wiślicy oraz ze zwodu szeregu przeważnie późniejszych ustaw.
Statuty Kazimierza Wielkiego:
Zawierały głównie przepisy dotyczące ustroju państwa oraz prawa sądowego, głównie karnego.
Nie wyczerpały żadnego z działów prawa.
Miały w objętym przez nie zakresie znaczenie unifikujące w obrębie każdej z prowincji.
Usuwając przestarzałe przepisy wprowadzały nowe.
Statut małopolski liczył przeszło 100 (pierwotnie 25) przepisów, wielkopolski około 50 (pierwotnie 34).
Z połączenia statutów powstał zbiór powszechnie stosowany w całym Królestwie Polskim.
Rozwój doprowadził do pojawienia się nowych źródeł prawa.
EKSTRAWAGANTY - krótkie ustawy wydane na przestrzeni XIV w., połączono je później z statutem małopolskim.
PREJUDYKATY - sformułowane jako kazusy, artykuły podające stan prawny z fikcyjnymi imionami stron i wyrok, połączono je również z statutem małopolskim.
PETYTA - projekty norm prawnych, jeszcze nie sformułowanych, sporządzano je przy sporządzaniu zwodów na zakończenie. Dołączone do spisu już po śmierci Kazimierza Wielkiego.
ZWODY - układy i redakcje statutów wielkopolskiego i małopolskiego. W XV w. połączono je w statuty małopolsko-wielkopolskie.
Najbardziej rozpowszechnioną forma zwodów ogólnopolskich, była redakcja DYGESTÓW, obejmująca w jednolitym układzie wszystkie przepisy małopolskie i wybór wielkopolskich.
Kontynuacją ustawodawczą z czasów Kazimierza Wielkiego były statuty uchwalane w XV w. przez sejmy walne [statut warcki 1423r.].
Obok statutów uchwały sejmowe formułowano jako KONKLUZJE. Były różnej treści. Najstarsze zachowane z 1444r.
Władze lokalne
Prawo dzielnicowe koronne
Tworzyły je głównie wiece lokalne, a następnie sejmiki.
Do źródeł prawa lokalnego należy zaliczył głównie lauda. Dla swej ważności nie wymagały zatwierdzenia królewskiego.
Prawo dzielnicowe poza Koroną
Prawo dzielnicowego Mazowsza
statuty mazowieckie - 1377r.
układy łąkoszyńskie z lat 1424/26 i 1434r. - umowy szlachty łęczyckiej z mazowiecką.
W okresie rzeczpospolitej szlacheckiej na pierwszy plan wysunęło się prawo stanowione. Prawo zwyczajowe pozostało nadal istotne w ramach stosunków prywato-prawnych.
Głównym podmiotem tworzącym prawo stały się reprezentacje stanowe, w zakresie prawa centralnego sejm, zaś lokalnego sejmiki.
Działalność prawotwórcza władcy została ograniczona.
obowiązujące prawo było zróżnicowane. Występowało to przede wszystkim pod względem systemowym, czyli funkcjonowania obok prawa polskiego w ujęciu prawa ziemskiego, systemu prawa kościelnego, niemieckiego, wiejskiego czy żydowskiego i ormiańskiego.
Zróżnicowania prawa pod względem terytorialnym.
Pojawienie się całego nurtu kodyfikacyjnego, którego celem było uporządkowanie zarówno prawa koronnego stanowionego, jak tez prawa sądowego.
KONSTYTUCJE.
Normy uchwalane przez Sejm, stały się podstawowym źródłem prawa stanowionego.
Konstytucje wieczyste - ich obowiązywanie nie było ograniczone w czasie.
Konstytucje czasowe - miały obowiązywać przez pewien określony z góry okres.
Od 1543r. konstytucje sejmowe redagowano w języku polskim, a od 1576r. drukowano, rozsyłając egzemplarze do poszczególnych ziem, co stanowiło formę ich publikacji.
Wszystkie uchwały sejmu traktowane buły jako jedna całość.
Podstawowe formy ustrojowe zawarte w układach elekta ze szlachtą traktowano jako niezmienne, taki charakter miały przede wszystkim artykuły henrykowskie, sformułowane w 1573r., a włączone od 1632r. z paktami konwentami w jeden akt prawny. Artykuły henrykowskie stanowiły zasadniczy zrąb paktów i były ujmowane na równi z fundamentalnymi uprawnieniami szlachty - jako prawa kardynalne. Były wydane w formie konstytucji wieczystej.
Obok konstytucji sejmowych król z tytuły posiadania uprawnień wydawał edykty, artykuły wojskowe, ordynacje. Akty królewskie regulowały szereg dziedzin żucia państwowego i gospodarczego, jak i kwestię wyznaniowe, wojskowe, górnicze, handlowe, działalność sądów, wysokość ceł, sposoby ich poboru itd.
Przywileje jako źródła prawa stawały się coraz rzadsze (ostatnie: przywileje nieszawskie).
Akty inkorporacyjne - wydawane były w formie przywilejów, wyłączały pewne dzielnice od korony.
Lauda sejmowe były partykularnym źródłem prawa, były wpisywane do ksiąg sądowych, co było formą ich publikacji.
Artykuły hetmańskie
PRĄD KODYFIKACYJNY
Brak spójnego systemu.
Najważniejsze prawa stanowione (statuty i konstytucje) zostały wydrukowane W STATUCIE ŁASKIEGO (1505). Redakcja zbioru była dziełem kanclerze koronnego, Jana Łaskiego. Traktowano go później jako fundamentalny zwód polskiego prawa ziemskiego.
Komisja kodyfikacyjna została wybrana na sejmie bydgoskim w 1520, przygotowała projekt kodyfikacji procesu sądowego, zwany FORMULA PROCESSUS, był to jedyny w szlacheckiej Rzeczpospolitej skodyfikowany dział prawa sądowego. Skracała ona postępowanie sądowe i wprowadzała nowe środki odwoławcze (apelacje).
W rezultacie dalszych prac kodyfikacyjnych opublikowano: KOREKTURY PRAW (KOREKTURA TASZYCKIEGO). Projekt ten ujął ustrój sądów, proces, prawo karne, prawo prywatne, prawo stanów oraz formuły czynności prawnych. Miał to być kodeks ogólno państwowy, został jednak odrzucony przez sejm.
W I. połowie XVIII zapoczątkowano wydawnictwo ustaw i konstytucji polskich, podjęte przez Józefa A. Załuskiego i Stanisława Konarskiego, zwane popularnie VOLUMINA LEGUM. Miało ono objąć całość ustawodawstwa Rzeczpospolitej, od czasów najdawniejszych po współczesne (6 tomów).
Prawo litewskie Zwyczajowe prawo litewskie uzupełniane przepisami dawnego prawa ruskiego. Dążności kodyfikacyjne były dużo większe niż w Polsce, doprowadziło to do powstania 3 kolejnych kodyfikacji w postaci Statutów Litewskich I (1529),II (1566), III (1588). Wyrastając z prawa zwyczajowego i dawniejszych przywilejów książąt dla szlachty obejmowały przepisy prawa publicznego, prywatnego, karnego i procesowego. Statut III był stosowany jako środek pomocniczy w Koronie w Trybunale Koronnym, przetrwał do lat 40. XIXw.
Korektura Pruska (1598r.). W Prusach królewskich obowiązywała lokalna kodyfikacja zwana korekturą Pruską, była oparta na prawie chełmińskim uwzględniała też wzory polskiego prawa ziemnego, była nasycona elementami prawa rzymskiego. Było to prawo ziemskie dla szlachty Prus Królewskich. Obejmowała prawo prywatne, procesowe, organizację sądownictwa. Mogła być posiłkowo stosowana w Trybunale Koronnym.
Prawo mazowieckie - kodyfikacja zwana Zwodem Goryńskiego, szlachta mazowiecka złożyła jednak deklaracje o przyjęciu prawa koronnego, zastrzegając sobie jedynie pozostawienie niektórych odrębnych norm prawnych ekscepta mazowieckie. Ze Statutu Mazowieckiego z 1421r. miało obowiązywać na Mazowszu powszechnie 40 art.
Prawo miejskie - Bartłomiej Grocki -„Artykuły prawa magdeburskiego” (1556), a wkrótce potem 5 książek dotyczących działów prawa miejskiego. Duże znaczenie, traktowano jako urzędowa wykładnia prawa miejskiego.
Prawo wiejskie - ustawy wiejskie (wilkierz albo ordynacje). Zawierały normy określające życie wewnętrzne wsi, powinności chłopów, organizacje władz i sądu, dotyczyły też prawa cywilnego, karnego oraz procesu.
MONARCHIA KONSTYTUCYJNA
Dążenie do ustalania aktów o charakterze nadrzędnym, w którym ustalone zostałyby zasady ustroju państwa.
Ustawa rządowa z 3 V 1791.
Prawa kardynalne z 1764, 1775 i określane jako niewzruszalne i niezmienne z 1793r.
Konstytucje zwykłe sejmowe
Akty i uniwersały królewskie i marszałków Sejmu Wielkiego.
Uniwersały i rezolucje Rady Nieustającej i Straży Praw.
Akt powstania kościuszkowskiego z 24 III 1794r. który posiadał charakter tymczasowej ustawy zasadniczej.
Uniwersały władz powstańczych.
Uchwały Rady Najwyższej Narodowej i komisji porządkowych.
Źródła poznania prawa
Wszelkie materiały dające możliwość poznania prawa na danym terytorium i w danym czasie.
Średniowiecze
Zwody - spisy prawa zwyczajowego. Pojawiły się w okresie rozbicia dzielnicowego. Najstarszy to:
Księga Elbląska
Spis polskiego prawa sądowego z połowy XIII w. głównie z ziemi chełmińskiej.
Sporządzony na użytek państwa zakonnego.
Przepisy dotyczą głównie organizacji sądów, postępowania sądowego i prawa karnego.
Obowiązywała zasada, że państwo respektuje zwyczaje i prawa ludności obcej.
Źródła praktyki - występują w postaci zapisek - wzmianek o dokonanej czynności prawnej, a następnie dokumentów, czyli pisemnych oświadczeń zawierających treść prawną, mających formę określoną przez prawo i życie kulturalne kraju.
Źródła te dzielą się na:
Akty książęce dotyczące zatwierdzania czynności prawnych osób fizycznych (kontrakty, darowizny) oraz nadań z majątku książęcego.
Akty sądowe - głównie wyroki.
Akty prywatne, z zakresu prawa prywatnego.
Źródła prawa o charakterze nieprawniczym: kroniki, opisy podróży, literatura hagiograficzna, listy i roczniki oraz księgi uposażeń.
Źródłami prawa stanowionego są przywileje, statuty oraz dokumenty stwierdzające czynności prawne.
Monarchia Stanowa i Demokracja Szlachecka
Doszły księgi sądowe (ziemskie, grodzkie).
Spisy prawa.
Zapiski z czynności sądów.
Formularze - zbiory dokumentów stosowanych w konkretnych przypadkach pochodzące z XIV i XV w.
Zbiory konstytucji sejmowych. Wydawnictwo Volumina legum.
Projekty kodyfikacji. Projekt Stanisława Taszyckiego.
Sporządzone przez Przyłuskiego i Harbuta prace typu prywatnego.
Stanisław Sarnicki, Jan Januszowski, Pawał Szczerbicz, Teodor Zawacki.
Monarchia Konstytucyjna
I. Projekt „Zbioru praw sądowych”
1776 - komisja kodyfikacyjna. Wezwano ją aby nie przywiązywała wagi do dawnych legislatur (wzięła jednak pod uwagę III Statut litewski).
Przewodniczył: Andrzej Zamoyski.
Ożywioną działalność publicystyczną prowadził Józef Wybicki.
Projekt zmierzał do:
Umocnienia władzy monarszej (wpływy józefinizmu).
Utrzymanie uprzywilejowanego duchowieństwa i jednocześnie przyporządkowaniu Kościoła państwu.
W prawie karnym reprezentował wiele starych założeń np. kwalifikowaną karę śmierci.
W prawie prywatnym nawiązywał wyraźnie do projektów reformatorskich np. uwolnienie chłopów z poddaństwa.
Przeciw Zbiorowi praw wystąpiła bardzo silna opozycja. W rezultacie projekt został manifestacyjnie odrzucony na sejmie w 1780r. z zastrzeżeniem, że nie ma być nigdy wniesiony ponownie pod obrady.
II. Projekt kodeksu Stanisława Augusta.
Miał objąć całość norm prawa cywilnego, karnego i procesu.
Pracom w Komisji Koronnej przewodniczył: Hugo Kołłątaj.
Największą rolę odegrali:
Hieronim Stroynowski
Józef Januszewicz
Józef Szymanowski
Franciszek Barss
Prawem stały się projekty ustawy o sądach ziemiańskich i trybunalskich.
Inne postanowienia:
Projektowanie prawa karnego o charakterze humanitarnym.
Wprowadzenie zasady domniemania niewinności oskarżonego.
Uzależnienie kar pieniężnych od stanu posiadania skazanego.
W ideach przewodnich prawa sądowego zawarto zasady:
Wolności osobistej każdej jednostki ludzkiej.
Poszanowania własności prywatnej.
Regulowania stosunków społeczno-ekonomicznych w kontraktach.
INNE SYSTEMY PRAWNE
Prawo niemieckie
Wersja magdeburska
Zwierciadło saskie.
Weichbild magdeburski.
Zbiory ortyli
Wilkierze - wyroki o charakterze precedensów, wydawane przez poszczególne miasta dla swojego terytorium.
Prawo chełmińskie
Powstało dzięki orzecznictwo sądów chełmińskich, potem toruńskich.
Prawo starochełmińskie - Der Altere Kulm (2. poł XVw.)
Rewizje prawa chełmińskiego:
Lidzbarska - 1566r.
Nowomiejska 1580r.
Toruńska 1594r.
Rewizja nowomiejska stosowana była np. w sądach asesorsich.
Prawo Kanoniczne
Najpierw zbiór prawa przyjęty przez Sobór Watykański.
Od XVIw. zbiór przyjęty przez Sobór w Trydencie.
Normy prowincjonalne.
Kodyfikacja Mikołaja Traby z 1420r.
1523r. - kodyfikacja Jana Łaskiego.
1578r. - kodyfikacja Jana Karnkowskiego (dostosowania przepisów do wymogów Soboru Trydenckiego).