Monarchia Patrymonialna

Czasookres - od połowy X do 1320 roku (koronacja Łokietka)

Patrymonialna zasada władzy - wykształciła się w państwach germańskich po rozpadzie imperium rzymskiego oznaczała ona że państwo jest własnością prywatną patronium (ojcowizna) Monarcha mógł dysponować państwem jak swoją własnością zarówno co do ziemi ( nadawanie prawa własności) jak i ludności w granicach zwyczajowego prawa.

Ziemie w czasach feudalnych były nadawane w ręce instytucji kościelnych i rycerskich.

Monarcha mógł także sprzedać część ziem z zachowaniem suwerenności.

Monarcha uważany był za władcę kraju co oznacza, że może postępować jak właścicil.

Z reguły jest to książe lecz czasami się koronuje.

Tytuł królewski podnosił znacznie autorytet władzy wewnątrz ale przede wszystkim na zewnątrz. Zakres władzy nie był zależny od koronacji. Koronacja była aktem prawnym i świeckim Zmieniała ona stosunki w prawie międzynarodowym. Koronowany miał tylko zwierzchnika w postaci Boga.

Dla zapewnienia ciągłości dynastycznej panowała zasada męskiego spatkobrania w lini prostej a następnie bocznej. Prawo zdopuszczało tylko męższczyzn i tylko bliskich krewnch

Uprawnienia monarchy :

1. władza ustawodawcza - Monarcha może stanowić prawo

2. władza wykonawcza - może je wykonywać

3. władza wojskowa i sądowniacza - i roztrzygać

ograniczenia władzy

od 1 władzę sprawuje monarcha przy współudziale społeczeństwa - organizowane wiece (pozostałość poplemienna) na których ogłasza swoją wolę ale i jednocześnie pyta o zdanie ludność. Póżniej w czasach feudalnych rolę wiecu ogólnego przejmuje wiec feudalny. Monarcha podejmuje decyzje za wiedzą i zgodą najwyższych urzędników i dostojników duchownych a także miejscowych rodów możnych. Rody możnych byłw wspierane przez funkcje nadawane przez monarchę

ad2 monarcha rządzi w państwie i posiada urzędników, których powołuje i odwołuje. W administracji centralnej byli to (komes póżniej wojewoda - zastępca monarchy, kanclerz - sporządzanie dokumentów publicznych i ich pieczętowanie, notariusz - redagujący dyplomy, skarbnik, mincerz - odpowiedzialny za zapasy pieniądza , cześnik - zarządzający piwnicami, stolnik - zaopatrzenie stołu, koniuszy , łowczy, miecznik, )

administracji terytorialnej we wczesnym feudaliźmie były prowincje na czele których stali namiestnicy mianowani przez monarchę. Póniej rolę tą po podziale na okręgi grodowe zwane kasztelaniami pełnił kasztelan(komes grodowy), lokalnymi urzędnikami byli : wojski(bezpieczeństwo, chorąży(zbieranie rycerstwa), sędzia grodowy , włodarz (sprawy gospodarcze)

Starosta -jako urzędnik mianowany reprezentował interesy króla na poszczególnych ziemiach przeciwko możnowładstwu, należała do niego władza administracyjna i wojskowa.

Monarcha posiada drużynę książęcą - wojsko

Ograny współrządzce - rada monarsza, wiece i zjazdy feudalne

prawo oporu przysługiwało społeczeństwu którw mogło je wpwowadzić w życie w wypadku uporczywego i gwałtownego łamania prawa, (Bolesław Śmiały wygnany po zabiciu biskupa krakowkiego lub 3krotne wygnanie mieszka III starego)

ad3. Sądownictwo (sądy państwowe, sądy kościelne, sądy niemieckie, sądy dominialne )

1. sądy państwowe najwyższą instytucją był sąd monarszy(książęcy) występował jako sąd dworski lub sąd wiecowy. Składał się z panującego i asesorów. W zastępstwie panującego wymiar sprawiedliwości sprawował sędzia lub podsądny. <rozpatrywano tu sprawy najwyższe zbrodnie przeciwko majestatowi, sprawy o ziemie i regalia, skargi na postępowanie urzędników. Niższym sądem był sąd kasztelański przy czym kasztelana zastępował sędzia grodowy jednak po poddaniu rycerstwa sądowi książęcemu oraz duchowieństwu własnemu sądownictwu oraz rozwojem immunitetu znacznie spadło znaczenie tych sądów. Sądy wojwodziańskie były sądami dla żydów. Były także sądy targowe.

2. Sądy kościelne - ukształtowało się na początki XIII w na podstawie przywilejów książęcych

W pierwszej instancji sądził archidiakon, od którego można było wnieść apelację do biskupa(od synodu 1248 oficjał ) dalej można było odwoływać się do arcybiskupa. Jurysdykcja sądów kościelnych obejmowała wszystkie sprawy, w których jako pozwany występował duchowny. z wyjątkiem sprawy o dobra ziemskie i zbrodnie przeciwko majestatowi. Sądy kościelne rozstrzygały sprawy związane z wiarą <przedstępstwa o czary, rodzinne, wewnątrzparafialne >na początku XIV w specjalnym rodzajem sądów stały się sądy inkwizyjne

3. Sądy prawa niemieckiego (1.miejskie, 2.wiejskie )

Ad1. Do kolegialnych należały :

• radziecki tworzony przez rajców i burmistrza <przestępstawa przeciwko miastu>

• ławniczy zwyczajny , tworzony przez sołtysa i 7 lub 12 ławników, <sprawy cywilne>

• ławniczy nadzwyczajny (sąd pilny, sąd gościnny, sąd kryminalny), zwoływany w sprawach pilnych

• Wetowy (kilku panów wetowych reprezentujących poszczególne ordynki rozpatrywało sprawy z dziedziny handlu i rzemiosła

Do jednoosobowych należały :

• sądy burmistrza-prezydenta

• burgrabiego

• sołtysa

Ad2. Składały się z sołtysa i ławy wiejskiej

apelacje wnoszono początkowo do Magdeburga. Od 1233r do Chełmna gdzie powstał sąd wyższy prawa niemieckiego składający się z landwójta i 7 ławników trzecią instancją był Sąd Sześciu Miast który tworzyli komisarz, radca, i przedstawiciele sześciu miast.

4. Sądy Dominialne

Występowały we wsiach lokowanych na prawie polskim, których mimo posiadania immunitetu nie przeniesiono na prawo niemieckie. Jurysdykcja należała do pana na mocy udzielonego mu przez księcia przywileju. Mógł ją sprawować osobiście lub przez swoich urzędników.

Ustrój społeczny

1. Rycerstwo

Wywodziło się z grupy zajmującej się wojaczką. Obejmował możnych oraz zwykłe rycerstwo jako pierwsi posiadali ziemie nadaną w zamian za obowiązek służby wojskowej. W wyniku rozwoju wielkiej własności ugruntowało się dążenie najpierw możnowładztwa a potem rycerstwa do rozszerzenia uprawnień nad zamieszkującą ich włości ludnością zależną poprzez przejęcie nad nią władzy po jej ekonomiczne podporządkowanie. Celem do uzyskania takich uprawnień były immunitety.

2. Duchowieństwo

Ukształtowało się na początku XIII wieku jako wyodrębniony stan na podstawie pełnionych funkcji a nie z racji urodzenia. Dzieliło się na wyższe i niższe. Do pierwszej należeli biskupi, opaci, przeorowie, i członków kapitół i kolegiat. Pozostali stanowili kler niższy. Uprzywilejowanie duchowieństwa nastąpiło na synodzie w Łęczycy 1180 ( zrzeczenie się przez Bolesława Sprawiedliwego majątku po zmarłych biskupach i opatach ) oraz w 1210 w Borzykowie ( zagwarantowanie wolnego wyboru biskupów, swobodę obsadzania przez duchowieństwo wyższych urzędników kościelnych, oddawanie duchowieństwa pod sądy duchowne

3. Mieszczaństwo

Miasta przedlokacyjne - istnienie osad możnowładczoplemiennych. Grody pierścieniowe, osady państwowe (Gniezno, kraków, Poznań, Gdańsk ) miasta tworzyły się wokół grodu lub kościała diecezjalnego, które byłu centrum zarządu okręgu. Miasta przedlokacyjne nie różniły się w zasadzie od wsi.jedna występowały tu zawody pozarolnicze (kupcy, rzemieślnicy)

Lokacje miast - na tereny rozwijającej się polski zaczęli napływać osadnicy niemieccy, którrzy po uzyskaniu inmmunitetu sądowego i ekonomicznego dla wydzielonego obszaru ziemui zaczęli tworzyć własne formy samorządu. Model zakładania miast i organizacji polegający na przyjmowaniau prawa magdeburskiego to lokacja (locare - umieszczanie osadzanie na miejscu ). Przywilej lokacyjny był podstawą do załorzenia miasta. Na tej podstawie wydawano dokument lokacyjny stanowiący przyczynę dla wyodrębnienia miasta z okolicznego terytorium. Wyróżniano miasta książęce i prywatne. Dokument lokacyjny zawierał min. nadanie prawa miejskiego, wyznaczenie obszaru miasta i terenów podmiejskich, organizację władz miejskich. Organizatorem miasta był zasadźca, sprowadzał on handlowców i rzemieślników. Osadnicy mieli dogodne warunki : własne sądy , lata wolnizny i inne.

Wzorem ustrojowo-prawnym dla większości był Magdeburg. Stanowił on prawo macierzyste na podstawie którego lokowano pozostałe ośrodki ( miasta fijlialne ) na prawie magdeburskim lokowano do 1320 roku 234 miasta. Z czasem wykształciły się lokalne odmiany prawa magdeburskiego : prawo Średzkie (środa śląska) i prawo chełmińskie ( Chełmno ) na którym od 1233 lokowano na Pomorzu i Mazowszu. Lokowano takrze na prawie lubeckim (Elbląg, Braniewo i Frombork)

Mieszczanie miast dzielili się na obywateli (prawa i obowiązki) i mieszkańców (obowiązki)

A ze wzglądu na status majątkowy na patrycjat (najbogatszi i władza), pospólstwo (drobni rzemiślnicy i handlowcy) i plebs (biedota i służba)

4. Chłopstwo

Największa grupa dzieląca się na wieśniaków książęcych ( gospodarze podlegający księciu -własność podległa ), przypisańcy (ludność zależna - własność podległa ) i zakupi ( dłużnicy oddający się wraz z rodziną w zastaw ).

Prekarie - dobrowolne oddanie się pod opiekę feudałów duchownych lub świeckich.

Własność ziemi chłopskiej była już tylko własnością użytkową.

Świdczenia : renta naturalna (towary,bydło), odrobkowa( praca ) i pieniężna ( pieniądze lub zboże).

Kolonizacja na prawie polskim i niemickim.

Prawo dawnej Polski

Cechy charakterystyczne :

1. Dominacja prawa zwyczajowego którego źródłem był usankcjonowany prawnie zwyczaj

2. Partykularyzm prawa

• zasada osobowości prawa. Jednostka podlegała prawu swojego plemienia bez względu na miejsce pobytu ( długo obowiązywał Żydów, Ormian, Tatarów )

• zasada terytorialności prawa. Stosowano prawo obowiązujące na danym terytorium, któremu musieli się podporządkować.

Prawo uczone ( kanoniczne i rzymskie ) powodujące unowocześnienie prawa

zwyczajowego.

3. Stanowość prawa. Początkowo prawo opierało się na zasadzie powszechności i równości. Później po powstaniu stanów społecznych prawo nie był jednorodne.

Szlachta - prawo ziemskie, duchowieństwo - kanoniczne, mieszczaństwo - miejskie, chłopi - wiejskie.

4. Kazuistyka prawa. Treść prawa stanowiły określone przypadki indywidualne.

Źródła prawa. Roczniki (świętokrzyski dawny 1122), żywoty świętych (sw Wojciecha ), kroniki obce (biskupa z Magdeburga) i polskie (Gala Anonima, Wincentego Kadłubka ), listy.

Księgi Uposażeń ( Księga Henrykowska 1270 )

Dokumenty -

1. książęce - posiadające pełną moc dowodową

• akty prawne dotyczące zarządu państwem (przywileje i statuty, nakazy królawskie, zarządzenia urzędników )

• akty sądowe ( akty stwierdzające dokonanie czynności prawnych, wyroki )

2. prywatne

• Cartae oświadczenia woli ( umowa kupna sprzedaży lub zamiany ).

• Notitiae poświadczenie czynności prawnej.

Prawo polskie.

1. Spisy prawa zwyczajowego

1. ( Księga elbląska konic XIII wieku spisana z inicjatywy krzyżaków)

2. Zwyczaje ziemi Łęczyckiej

3. Prawo zwyczajowe ziemi krakowskiej ( Jan Łaski 1506)

2. Prawo stanowione

1. statuty - ustawy wydawane przez władców polskich. ( np. Bolesława Krzywoustego o daninach, służbie wojskowej i ustanowieniu pryncypatu ) opierały się przede wszystkim na prawie zwyczajowym

2. przywileje : ziemskie , ogólne (obejmujące obszar całego państwa)

3. inne normatywne akty króla : dekrety ( sprawy gospodarcze ), edykty ( sprawy wyznaniowe ) i ordynacje ( sprawy górnicze )

3. Uchwały sejmów ( formułowano w postaci konklizji ) i sejmików ( w postaci laudów)

4. Księgi sądowe - prowadziły sądy ziemskie, grodzkie, podkomorskie

Prawo Kanoniczne ( powszechne i partykularne )

1. Zbiór troisty XI w - dekrety papieskie, uchwały soborów, orzeczenia ojców kościoła

2. Dekret Gracjana - uzgodnienie niezgodnych kanonów

3. Dekrety Grzegorza IX - urzędowy zbiór ustawodastwa papieskiego

4. Clementinae - urzędowy zbiór prawa kanonicznego

Partykularne : statuty prowincjonalne diecezjalne, kapituł, kościelne księgi sądowe

Prawo miejskie

1. prawo zwyczajowe : wzorcem organizacyjnym było prawo magdeburskie (Saskie)

podlegające przeróbkom lokalnym, lokalną odmianą tego prawa było prawo chełmińskie ,średzkie, lubeckie.

2. Wilkierze - to statuty i ustawy miejskie wydawane początkowo przez monarchę później przez władze miejskie. W XIII w wydawano wilkierze pojedyńcze później zakładano specjalne księgi wpisując nowo uchwalone statuty w porządku alfabet.

3. Pouczenia prawne i ortyle. Pouczenia prawne to odpowiedzi udzielane miastom filialnym przez miasta maciarzyste ( 1338 Chełmno od Magdeburga ). Ortyle to konkretne rozstrzygnięcia spraw sądowych wydanych przez miasta macierzyste

4. Przywileje miejskie ( najczęściej przywileje handlowe nadawane przez monarchę )

5. Księgi miejskie - ławnicze i radzieckie

Prawo wiejskie

Przywileje i dokumenty lokacyjne, księgi sądowe wiejskie, wilkierze wiejskie

Prawo prywatne

1. prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne

1. Prawo osobowe

1. zdolność prawna - oznaczała bycie podmiotem prawnym ( praw i obowiązków )

Mogła być pełna lub ograniczona. Pełną zdolność w prawie feudalnym posiadała osoba fizyczna : wolna, zdrowa, miejscowa (krajowa), nie pozbawiona czci

Czynnikami ograniczającymi zdolność były :

• Obce pochodzenie - na początku cudzoziemcy nie posiadali w ogóle osobowości prawnej, później rozwinęło się prawo gościnne, zakaz posiadanie nieruchomości ziemskiej

• Religia - Żydzi (zamieszkiwali w oddzielnych dzielnicach, nosili odznaki, zakaz nabywania własności, zakaz małżeństawa z chrześcijanami, prawo do udzielania pożyczek oprocentowanych) , muzułmanie , odstępcy od wiary, arianie, protestanci.

• Stan - najszerszy zakres praw posiadała szlachta ( liczne przywileje prawa i inne akty prawne ) ograniczeniem był zakaz trudnienia się rzemiosłem i handlem

grożący utratą szlachectwa .Węższy zakres praw przysługiwał duchowieństwu były to węższy zakres rozporządzania majątkiem, nabywania praw spadkowych,

Mieszczanie mieli zakaz nabywania i posiadania dóbr ziemskich a także mieli zakaz piastowania urzędów państwowych i i wyższych godności duchownych

Zdolność prawna chłopów była najbardziej ograniczona. Chłopi bez zgody pana nie mogli nawiązywać żadnych stosunków prawnych

• Zdrowie - Choroby fizyczne ( głuchota, ślepota, trąd ) ograniczały zdolność prawną w znacznym stopniu a niekiedy wykluczały. Choroby psychiczne nie powodowały ubezwłasnowolnienia.

• Płeć - Pełną zdolność prawną posiadali jedynie mężczyźni. Kobiety nie posiadały prawa dziedziczenia nieruchomości i sprawowania opieki.

• Cześć - zła sława miała spory wpływ na ograniczenie zdolności prawnej wynikała ona z nagannego postępowania ( odstępstwo od wiary, złamanie przysięgi, niedochowanie przyrzeczenia)

Pozbawieni zdolności prawnej byli :

• wywołańcy - skazani za ciężkie przestępstwa prawomocnym wyrokiem sądowym, byli to ludzie wyjęci spod miru publicznego, uznawano ją za zmarłą za życia. Można było wywołańca bezkarnie zabić. Odmianą była infamia - utrata czci szlacheckiej albo łagodniejsza forma banicja.

• Wygnańcy - charakterystyczne dla prawa miejskiego

• niewolni - traktowano jak rzeczy nieruchome ( osadzeni na gruncie państwowym ) lub jak rzeczy ruchome ( na równi ze zwierzętami ) przyczyną było jeniectwo wojenne można było także stać się niewolnym w wyniku umowy

Nabycie zdolności prawnej wiązało się z urodzeniem dziecka żywego i bez wad fizycznych oraz z przyjęciem do rodziny ( symboliczne podniesienie dziecka przez ojca )

Płód w łonie matki otoczony był opieką prawa karnego.

2. zdolność do czynności prawnych - zdolnośc do składania i przyjmowania oświadczeń woli, które prowadzą do powstania zmiany bądź wygaśnięcia stosunku prawnego.

Czynnikami ograniczającymi wolność były :

• wiek - życie człowieka dzielono na małoletność i pełnoletność ( lata sprawne ), początkowo małoletność kończyła się z chwilą dojrzałości fizycznej i psychicznej statut Warski 1423 ustalił granice wieku dla chłopców 15 lat dal dziewcząt 12 lat .

Małoletni nie posiadali zdolności do czynności prawnych. Sprawni ( do 24 rokyu życia ) potrzebowali asysty ojca lub opiekuna.

• Płeć - Kobiety pozostawały przez cały czas pod męską kuratelą. Najpierw była to opieka ojca później męża. Bardziej samodzielną była wdowa której przysługiwało prawo zarządu majątkiem po mężu oraz opieka nad nieletnimi dziećmi

• Zdrowie - zdolnośc do czynnoci prawnych wymagała również zdrowia fizycznego i umysłowego. Osoby chore mogły podejmować decyzje tylko w obecności ustanowionego sądownie opiekuna lub kuratora.

3. osoby prawne - występowały w formie korporacji ( stowarzyszeń ) lub fundacji (zakładów ) osoba prawna wywodziła się z umowy społecznej.

Korporacja stanowiła związek osób, zbiorowość . Posiadała zdolność prawną jako całość, samodzielna jednostka ( miasto, związki w mieście np. cechy i gildie ), opole, gromady wiejskie, państwo od XIV w Korona Królestwa Polskiego.

Fundacje powstały na mocy aktu fundacyjnego, z woli założyciela ( fundacje na rzecz Kościoła - klasztory, szpitale, kościoły ; fundacje świeckie : przytułki, ochronki, bursy)

2. Prawo małżeńskie

1. prawo małżeńskie osobowe - początkowo małżeństwa miały charakter świecki (małżeństwa kościelne są zawierane przez członków rodu panującego i możnych z tendęcją rozszerzenia na inne grupy społeczne aż do soboru tyrdeńskigo XVI w tylko śluby kościelne)

W formie świeckiej małżeństwo obejmowało zmówiny i zdawiny. Zmówiny były wstępną umową małżeńską zawieraną pomiędzy rodzicami lub opiekunami przyszłych małżonków. Umowa zawierała zobowiązanie do zawarcia małżeństwa w przyszłości, określenie zawarcia terminu ślubu i warunki materialne małżeństwa. Przy jej zawarciu narzeczony wręczał ojcu narzeczonej symboliczny zadatek ( pieniądze, obrączka ) w zamian otrzymując przedmioty symbolizujące wykonanie zobowiązania ( laskę, różdżkę ). Zdawiny (ślub) były czynnością prawną , stanowiącą wykonanie zmówin. Oddaniu panny młodej towarzyszyły obrzędy, przenosiny czyli przeprowadzanie się panny młodej do domu męża oraz pokładziny stanowiące dopełnienie małżeństwa

Przeszkody małżeńskie : zrywające i wzbraniające. Zrywające powodowały nieważność małżeństwa ( pokrewieństwo, powinowactwo, śluby zakonne, przymus, impotencja ) Wzbraniające nie dopuszczały do zawarcia małżeństwa ale zawarte wbraw nim nie czyniły nieważnym ( odmienność wyznanioa, wiek, choroba )

Rozwiązanie : śmierć była naturalny czynnikiem ustania małżeństwa, czasy przedchrześcijańskie dopuszczały możliwość obustronnego układu lub rozwązanie jednostronne ( bezpłodność ,cudzołóstwo ). Prawo kanoniczne nie dopuszczało formy rozwodu.

Prawo małżeńskie opierało się na dominującej roli męża

2. prawo małżeńskie majątkowe

Stosunki majątkowe regulowało wyłącznie prawo świeckie. Wspólny majątek stanowiła masa majątkowa męża oraz składniki wniesione przez żonę, wielkość i rodzaj tego majątku regulowały umowy przedślubne (intercyzy )

Żona wnosiła wyprawę (rzeczy ruchome :konie, bydło, powozy; przedmioty osobiste; sprzęt do prowadzenia gospodarstwa domowego), która była jej własnością. Instytujcą późniejszą do wyprawy był posag. Posag stanowił część spadkową majątku córki po rodzicach. Wyposarzenie kobiety należało do obowiązków ojca ( lub braci ). Otrzymanie posagu pozbawiało praw do spadku po rodzicach.

Za wniesienie posagu mąż odwzajemniał się wianem. Wiano ustanawiano na ruchomościach bądź później również na nieruchomościach (szlachta). Wysokość wiana była podobna do posagu.

Wiano wraz z posagiem było oprawione (zabezpieczone na majątku męża ).

3. Prawo rodzinne

1. rodzina i dzieci - Na czele rodziny stał ojciec rodziny. Pod władzę ojca wchodziła żona a następnie dzieci (prawe). Pełnię praw posiadały tylko dzieci prawe. Dzieci nieprawe praw nie posiadały. Po ojcu nie przyjmowały niczego :nazwiska, przywilejów, praw spadkowych. Obok pokrewieństwa naturalnego pojawiło się także pokrewieństwo sztuczne - adopcja XIIIw

2. Opieka nad nieletnimi - była instytucją prawną zastępującą władzę ojcowską ( opieka przyrodzona, opieka testamentowa, opiekun urzędowy, opieka zwierzchnia - monarsza ) do obowiązków opiekuna należałodbanie o czystość i nienaruszalność majątku nieletniego, jego utrzymanie i należyte wychowanie.

3. Kuratela - opieka nad dorosłymi ( lata sprawne ), którzy nie osiągnęli wieku lat dojrzałych, nad starcami i kobietami oraz upośledzonymi fizycznie i umysłowo.

2. Prawo rzeczowe

1. Pojęcie rzeczy , podział

Za rzecz uznawano przedmioty materialne i niewolnych. Rzeczy dzielono na nieruchome i ruchome. Do nieruchomości zaliczano ziemie i wszystko to co było związane z gruntem oraz prawa z nimi związane. Do ruchomości zaliczano wszystko pozostałe wraz z prawami z nimi związanymi. Nieruchomości dzieliły się na dobra dziedziczone i nabywane.

2. Posiadanie i jego ochrona - (dzierżenie) było faktycznym władztwem nad rzeczą.

Posiadaczy dzielona na bezpośrednich (zbierających plony) i pośrednich (zbierających czynsz) . Własność podzielona - właścicielowi bezpośredniemu przyznawano władanie fizyczne nad rzeczą a właścicielowi pośredniemu posiadanie rzeczy dla siebie. Posiadanie jako władztwo faktyczne było narażone na zagrożenia i nadużycia. W związku z tym ukształtowała się ochrona posiadania w formie uproszczonego procesu sądowego (posesoryjny proces)

3. Własność - oznaczało prawne władztwo nad rzeczą (najwyższy stopień posiadania)

4. Formy własności

1. własność podzielona - na jednej nieruchomości ziemskiej istniały dwa rodzaje własności :bezpośrednia (zwierzchnia należała do pana - prawo żądania czynszu ) i podległa (użytkowa - należała do chłopa) podział ten stanowił początek ustroju feudalnego

2. własność alodialna - Własność szlachecka była własnością pełną nie podporządkowaną innemu władztwu prawnemu. Odróżniało ją to od własności lennej gdzie prawa wasala ograniczone były prawem seniora. Z posiadaniem własności alodialnej związany był obowiązek służby wojskowej. W prawie miejskim za czasów lokacji miast nieruchomości były przedmiotem własności zwierzchniej pana lub miasta. Własność podległa parcel i domów była w dziedzicznym i wieczystym posiadaniu mieszczan, którzy swobodnie nimi dysponowali płacąc czynsz . Z czasem (XVw) mieszczanie dużych miast uzyskiwali własność alodialną.

3. Własność zbiorowa - własność ziemi utrzymała się długo jako własność zbiorowa (niedział rodzinny - występował w formie niedziału ojcowskiego lub niedziłu braterskiego). Niedział był własnością pospólnej ręki. Członkowie mieli wyłącznie własność zbiorową.

5. Ograniczenia własności

1. Regalia - były to zastrzeżone dla monarchy prawa gospodarcze. Zapewniały panującemu prowadzanie działalności gospodarczej na zasadzie monopolu ( regale łowieckie, rybołówstwa, młynne, górnicze)

2. Prawo bliższości - występowało w formie pierwokupu i retraktatu. Krewni w kolejności pokrewieństwa mieli pierwszeństwo w nabyciu nieruchomości dziedzicznej natomiast prawo wykupu polegało na wykupie dóbr od nabywcy przez krewnych zbywcy za cenę kupna.

3. Prawo sąsiedzkie - Przyznawało ono prawa sąsiadowi zbierania owoców spadających na jego grunt.

4. Ordynacje - Spadkodawca zobowiązywał spadkobiercę aby spadek po sobie przekazał wyznaczonej osobie.

6. Nabycie własności

1. Nabycie pierwotne (zawłaszczenie i zasiedzenie) .Zawłaszczenie polegało na zajęciu rzeczy niczyjej lub porzuconej. Rzecz ruchomą nabywało się przez zabór a nieruchomą przez długotrwałe użytkowanie. Zawłaszczenie dokonywano także w wyniku zdobyczy wojennych. Zasiedzenie określone w prawie polegało na długotrwałym i spokojnym posiadaniu

2. Nabycie pochodne - polegało na przeniesieniu prawa własności z jednej osoby na druga. Dla nabycia własności rzeczy nieruchomej wymagano tytułu prawnego oraz trzech umów rzeczowych - wzdania, wwiązania, inskrypcji.

Tytułem prawnym było : dziedziczenie, nadanie monarsze bezwarunkowe (alodia) lub warunkowe (lenna) oraz umowa rzeczowa kupna sprzedaży, darowizny lub zamiany umowy stwarzały jedynie prawo dla ważności nabycia, musiały być uzupełnione czynnościami rzeczowymi :

Wzdanie : przeniesienie własności - polegało na oświadczeniu zbywcy o zrzekaniu się prawa własności (symbolizowało to wypicie miodu, wody lub piwa)

Wwiązanie : polegało na wprowadzeniu nabywcy w posiadanie nieruchomości. Dokonywano go przy udziale księcia, urzędników potem woźnego sądowego oraz zbywcy. Wiązało się to z obejściem granic nieruchomości i otwarciem domu rozpaleniem ogniska.

Inskrypcja : pojawiła się pod konic średniowieczxa ozaczał wpisanie do ksiąg sądowych ( charakter konstytutywny )

7. Utrata własności - następowała poprzez [przeniesienie prawa własności, porzucenie rzeczy, wywłaszczenie (budowa, droga), konfiskatę( pierwotnie w kompetencjach monarchy później sądu), zniszczenie rzeczy

8. Ograniczone prawa rzeczowe

1. wolności - wolności odpowiadały w prawie rzymskim służebnościom. Dominowały wolności gruntowe (prawo przejazdu, przechodu,przegonu zwierząt) i leśne (prawo wyrębu lasu, zbierqania chrustu, i owoców leśnych)

2. Użytkowanie - polegało na używaniu cudzych rzeczy i pobierania znich pożytku, z zachowaniem substancji rzeczy. Było niezbywalne i dziedziczone

3. Ciężary realne - polegały na uiszczaniu przez każdorazowego właściciela określonych świadczeń na rzecz osoby uprawnionej do ich pobierania. Najważniejszym była renta. Dzielono je na feudalne i umowne. Feudale obciązające chłopów były w postaci naturalnej (daniny), odrobkowej (pańszczyzna), pieniężnej (czynsze). Umowne powstawały w wyniku kupna renty.

4. Zastaw - był ograniczonym prawem rzeczowym przysługującym wierzycielowi na rzeczy cudzej w celu uzyskania z niej zaspokojenia należności nie pokrytej przez dłużnika. Zastaw dzielona na umowny i wzięty. Zastaw bezużytkowy (hipoteka) pojawiła się u schyłku XIVw. Od 1588 źródłem hipoteki była umowa. Obok tytułu prawnego potrzebny był wpis do księgi inskrypcji.

3. Prawo spadkowe - Spadek to ogół praw majątkowych pozostałych po zmarłym.

1. Dzierżenie beztestamentowe - prawo do dziedziczenia majątku ojcowskiego posiadali synowe jako dziedzice konieczni. Otrzymywali oni równą część majątku. Dziedziczenie córek było ograniczone jedynie do ruchomości posagowych ( później po statucie warckim 1423 r. Córki dziedziczyły jeżeli nie pozostawali synowie, od XIII dziedziczyły nieruchomości nabyte przez spadkodawcę, od XIV w córki mogły dziedziczyć na równi z synami po matce.) rozwój dziedziczenia idzie w kierunku rozszerzenia kręgu spadkobierców.

Puścizna (kaduk) - majątek spadkowy przypadający panującemu w wyniku braku spoadkobierców.

2. Dzierżenie testamentowe - pojawił się u schyłku XII w. Pod wpływem kościoła. Pierwotnie były to ruchomości później nieruchomości. Od XIII musiał być sporządzony w formie pisemnej. Od połowy XV musiał być dokonany przed sądem. Po walce szlachty i rycerstwa z praktyką testamentu ustalono instytucję trzecizny.

4. Prawo zobowiązań

1. Powstanie zobowiązań - źródłami był : czyn niedozwolony oraz umowy. Pierwotnie zobowiązania powstawały wyłącznie z czynów niedozwolonych (występków i deliktów ). Wynikało to z faktu wyżądzenia szkodym, króra rodziła po stronie sprawcy obowiązek jej naprawienia a po stronie poszkodowanego roszczenie wobec sprawcy Niewykonanie zobowiązania było przestępstwem. Stronom przysługiwała dowolnośc co do formy zawiania umów. Umowy dzielono na formalne ( polegały na zobowiązaniu się do świadczenia w przyszłości - przyrzeczenie, przybicie ręki), realne ( poprzez otrzymanie rzeczy od drugiej osoby przejmujący stawał się dłużnikiem zobowiązującym się do odpowiedzniego świadczenia w określonym terminie - umowy zamiany, darowizny, pożyczki) i konsensualne (na skutek porozumienia stron - umowa kupna sprzedaży, najmu i zlecenia).

2. Odpowiedzialność - w razie niewykonania zobowiązania - osobowa ( życie i zdrowie dłużnika), majątkowa i rzeczowa

3. Rodzaje umów - zamiana, darowizna (mogła być odpłatna), kupna sprzedaży (prawna zamiana rzeczy w zamian za pieniądze), dostawy (ochrona rynku lokalnego przed napływem wyrobów obcego pochodzenia), o dzieło, zlecenia (zleceniobiorca nie ponosił odpowiedzialności za rezultat swoich działań musiał jednak wykonać rzetelnie), najem usług osobistych ( o pracę ), najem rzeczy ( przedmiotem mogły być rzeczy niezużywalne, czasowość najmu ), dzierżawa ( podobnie jak w najmie .Dodatkowo można było czerpać pożytki), pożyczka

Prawo karne

1. Przestępstwo - czyn zabroniony, wyrządzający szkodę jednostce lub społeczeństwu oraz naruszający porządek publiczny (czyn obrażający boga).

1. Odpowiedzialność przedmiotowa ( podstawą był skutek zewnętrzny - zmiany w świecie zewnętrznym, odpowiedzialność traktowano kazuistycznie. Początkowo związek przyczynowy był formalny np. właściciel stawu odpowiadał za utopienie lub za zranienie w bójce po ciemku odpowiadał ten kto zgasił światło) i odpowiedzialność podmiotowa ( zaczęto od XIII przestępstwo ujmować od strony winy. Wina umyślna ( świadoma) nieumyślna ( sprawca nie mając zamiaru popełnienia przestępstwa nie przewidywał skutków) i z przypadku ( sprawca nie mógł przewidzieć skutków czynu)

2. Rodzaje odpowiedzialności.

1. Odpowiedzialność indywidualna - ponosił ją sam sprawca za własny czyn przestępny.

2. Odpowiedzialność zbiorowa : rodowo-rodzinna ( popełnienie przestępstawa przez któregoś z członków rodu przejawiała się krwawą zemstą poszkodowanych ); odpowiedzialność terytorialna - polegała na obciążaniu wspólnoty (opola, wsi, miasta) np. występowała w wyniku niewykrycia sprawcy zabójstwa popełnionego na ich terytorium, niepodjęcia pościgu za sprawcą (gonienie za śladem) w miastach odpowiedzialność terytorialną ponosiły władze miasta; odpowiedzialność osób trzecich - wynikała ze stosunków zależności, nadzoru czy opieki

3. Ograniczenia odpowiedzialności lub wyłączenia. Wiek (nie ponosiły odpowiedzialności osoby nieletnie : kobiety 12 lat mężczyźni 16 lat) , choroba umysłowa, błąd ( niezgodność pomiędzy rzeczywistością a wyobrażeniem o niej sprawcy. Mógł być co do faktu lub co do prawa {popełnienie bigamii w nieświadomości} ), inne przyczyny ( afekt, przymus fizyczny)

4. Okoliczności ograniczające lub wyłączenia. Samopomoc (krwawa zemsta ), początek ( zaczepka słowna lub czynna ), obrona konieczna ( siłę wolno odeprzeć siłą proporcjonalną do stopnia zagrożenia ), stan wyższej konieczności (kradzież drobnej żywności z nędzy ), pozbawienie obront prawnej (bezkarne było zabicie osób wyjętych spod prawa wywołańców, banitów ochronę mógł im zapewnić glet czyli list żelazny. Ochrony prawnej pozbawiony był też dłużnik w wypadku dysponowania życiem przez wierzyciela), przedawnienie.

5. Podział - dzieliły się na prywatne i publiczne.

1. Publiczne, ścigane z urzędu, naruszały interes ogólny. Kara miała charakter publicznoprawny. Konstrukcaj była oparta na załorzeniu, że dokananie naruszało porządek publiczny (mir)

• przeciwko panującemu i władcy (zamach na życie, zdrowie, cześć i wolność panującego, niestawienie się na pospolite ruszenie, bunt, zdrada)

• przeciwko religii panującej ( odejście od wiary, herezje, uprawianie czarów,

• przeciwko władzom i interesom państwa ( przestępstwa urzędników, łapówki, bezzasadne stosowanie tortur )

• przeciwko skarbowi państwa ( naruszanie regaliów panującego, fałszowanie wag i miar )

w wyniku działalności państwowej rozszerzono o

• łotrostwa ( kradzieże i rozboje na drogach )

2. Prywatne - ścigane na podstawie skargi poszkodowanego.

• przeciwko zdrowiu i życiu ( mężobójstwo główszczyzna )

• przeciwko czci ( czynna bądź słowna lub pisemną )

• przeciwko mieniu ( kradzież , rozbój - zabór mienia z zamiarem pozbawienia życia, rabunek - zabór rzeczy bez zamiaru pozbawienia życia, porwanie, podpalenie, marnotrawstwo )

• przeciwko wolności (zgwałcenie i porwanie, bezprawne uwięzienie )

2. Kara - jest dolegliwością wobec sprawcy przestępstwa i polega na wymierzeniu sprawiedliwości przestępcy wyrażając potępienie dla jego czynu ze strony społeczeństwa. Pierwotnie karę wymierzano instynktownie, z czasem wymierzano ją bardziej racjonalnie np. wg zasady oko za oko ostatecznie ustabilizowała się kara prewencyjna ( odstraszenie społeczeństwa od popełnienia przestępstwa - prewencja ogólna <publiczne egzekucje> i indywidualna <eliminowanie przestępców>).

1. Sposoby wymierzania kar - dzielono je na arbitralne i ściśle oznaczone.

2. Okolicznościami łagodzącymi były : wiek sprawcy, zdrowie fizyczne i psychiczne, działanie w afekcie

3. Ułaskawienie monarsze

4. Rodzaje kar :

1. krwawa zemsta - pierwotna forma dochodzenia sprawiedliwości

2. kary prywatne pienięzne - system kompozycyjny (główszczyzna, nawiązka)

3. kary publiczne : śmierci, mutylacyjne, cielesne i na honorze, majątkowe

Postępowanie sądowe

1. proces ziemski - Zasada jedności procesu cywilnego i karnego ( opłaty za wyżądzoną krzywdę), zasada skargowości - proces wszczynano na podstawie skargi pod\woda lub oskarżyciela. Zasada dyspozycyjnosci - pozostawienie stronom całkowitej sfobody w zakresie rozporządzania przedmiotem postępowania i czynnościami procesowymi. Zasda kontradykoryjności - sąd był obserwatorem. Orzeczenia opierały się na materiale dostarczonym przez strony. Zasada formalizmu - Obowiązek przestzregania w trakcie procesu przez prawo symboli, gestów i formuł, każda pomyłka mogła spowodować przegranie procesu. Zasada ustności i jawności - dominowało przeprowadzanie czynnosci w formie ustnej. Forma pisemna była wyjątkiem i występowała w procesie inkwizycyjnym.

1. strony procesowe - podód (pierca) i pozwany (sąpierz) . stroną mogła być osoba posiadająca zdolnośc do czynnosci prawnej.

2. proces miejski

3. proces wiejski

4. procesy specjalne

Monarchia Stanowa XIV-XV 1320 ( koronacja Łokietka )- (1454 przywileje nieszawskie, 1492 I sejm walny, 1505 Konstytucja sejmu radomskiego )

cechy :

1. Wyodrębnienie grup społecznych nazwanych stanami. Wyodrębnienie stanów nastąpiło poprzez przywileje immunitetowe, lokacyjne, generalne (wydane przez monarchę) oraz przywileje wydane dla konkretnego stanu np. szlachty

2. Istnienie reprezentacji stanowej, która w imieniu stanów współpracuje z monarchąw podejmowaniu niektórych decyzji państwowych i która to reprezentacja jest jedynym organem do ograniczenia uprawnień nabytych przez stany.

3. Wykształcenie się instytucji prawnej korony królestwa polskiego ( Corona Regni Poloniae )w której to instytucji skupiają się podstawowe prawa należące do państwa : suwerenność niepodzielność, niezbywalność oddzielenie państwa od monarchy.

1. Organizacje państwa i stanów

1. Szlachta - obejmowała grupę osób wywodzących się z możnych i rycerstwa. Zanim stał się stanem zamkniętym został uzupełniony o mieszczan i sołtysów o dobraj sytuacji ekonomicznej. Później szlachcic musiał być urodzony, nobilitowany (przez monarchę) za zasługi. W tym stanie obowiązywała zasada równości jedyny podział szlachty był wynikiem różnic materialnych ( magnateria, szlachta średnia, drobna, zagrodowa (zaściankowa) i gołota ). Pierwsze cztery to tzw. posesjonaci - właściciele ziemscy. Wiele przywilejów należało do tego stanu : prawo nietykalności osobistej ( p 1430-1433) i majątkowej , brak możliwości pozbawienia majątku lub wolności bez orzeczenia wyroku ( czerwiński 1422), sądzenie wg prawa pisanego (1422) . Unormowanie stanu szlacheckiego dokanały przywileje nieszawskie 1545 r. nadane przez Kazimierza Jagielończyka ( odtąd monarcha nie może bez zgody szlachty nakładać nowych podatkóe, zwoływać pospolitego ruszenia ani stanowić nowego prwa a wolę swoją ma wyrażać na sejmikach ziemskich.

Wcześniej

2. Stan duchowny - jest stanem otwartym ( seminarium lub zakon ). Od 1138 przywilej łęczycki Kazimierza Sprawiedliwego dał możliwość wprowadzenia nowego prawa kanonicznego. Przywilej Ludwika Węgierskiego z 1381 przyznał duchowieństwu zwolnienie od podatków (z wyjątkami).

Podobnie przywilej piotrkowski Władysława Jagiełły 1388

3. Mieszczaństwo - jest stanem otwartym (każdy może po wniesieniu opłaty do kasy miejskiej razem z opinią od proboszcza o dobrej opinii dostać się do stanu). W XIV w stan ten formował się. Celem było stworzenie samorządu terytorialnego toworzenie rzemiosła i nawiązywnaie kontaktów handlowych. XIV-XV nasilenie lokacji miast podyktowane względami ekonomicznymi króla i prywatnych właścicieli. Dążenia do separacji mias, ograniczeniekompetencji wójta i podporządkowaniu do radzie. Wzrost znaczenia organizacji cechowej.

4. Chłopstwo - na początku dominowała gospodaraka czynszowa. Zaczęto ograniczać wolność chłopstwa. Spadek znaczenia funkcji sołtysa na rzecz pana feudalnego.

2. Ustrój

1. Król - Do 1370 rządzili Piastowie jako dynastia dziedziczna następnie tron stał się tronem elekcyjnym. Osobę na kandydata na króla ustalała rada królewska, która przedstawiała do zatwierdzenia zjazdowi elekcyjnemu. Po elekcji następowała koronacja i przysięga potwierdzająca prawa i przywileje stanów. Zakres władzy był szeroki. Należało do niegfo zwierzchnictwo nad administracją i mianowanie urzędów dworskich, ziemskich oraz starostów. Ograniczeniem był obowiązek zasięgania opinii szlachty danej ziemi oraz dokonanie wyboru spośród wyłącznie posesjonatów. Pozycję króla ograbiczały zasada dożywotności wszystkich urzędów (poza starostą). Król był najwyższym sędzią i źródłem sprawiedliwości. Mógł egzekwować każdą sprwaę. Był naczelnym wodzem oraz kierował polityką zagraniczną. Organem doradczym była rada królewska

2. Urzędy centralne - dzieliły się na nadworne i koronne. Obejmowały one kanclerza i podkanclerzego ( sprawowały je odoby duchowne, kierowały pracami kancelarii, do kompetencji należało prowadzenia korespondencji dyplomatycznej i wydawanie przywilejów ), podskarbich koronnego (zarządał skarbem państwowym i król. Nadzorował mennicę, wpłaty i wypłaty, archiwum) i nadwornego ( rachunkowość państwa ), oraz marszałków- wielkiego koronnego ( zarżądane dworem, sądownictwo nad dworzanami, ustalanie cen żywności) i nadwornego (zastępca ). Wyłoniły się z dielnicy krakowskiej.

3. Urzędy lokalne - Zarząd terytorialny należał do urzędników lokalnych, którzy dialili się na ziemskich i króelawskich

Wojewodowie - stali na czele hierarchi urzędników ziemskich. Do kompetencji należało przewodniczenie radzie panów województwa, sejmikowi elekcyjnemu, uczestnictwo w wiecu sądowym, powoływanie woźnych, jurysdykcja nad ludnością żydowską, nadzór nad miastami, ustalenie cenników na towary rzemieślnicze.

Kasztelanowie - utracili więkrzość swoich kompetencji administracyjnych, skarbowych i sądowych, zasiadali w radzie króelewskiej

Podkomorzowie i sędziowie ziemscy - wykonywali zadania sądowe

Przywilej czerwiński 1422 wprowadził zakaz łączenia niektórych urzędów.

4. Reprezentacja stanowea - z dawnych wieców razwinęły się zjazdy ogólnopaństwowe nazywane sejmami walnymi ( uczestniczyli w nich : król, dostajnicty państwowi i duchowni przedstawiciele szlachty oraz początkowo reprezentanci miast królewskich (potem spotykali się na zjazdach prowincjonalnych). Na zjazdach ogólnopolskich dokonywanio elekcji króló, uchwalano statuty, oddziaływano na króla celem wydania przywilejów. Zjazdy prowincjonalen to głownie ustawodastwo. W XV na sejmy walne zaczęła przybywać szlachta nie odgrywają więkrzej roli. Z czasem zaczęto wysyłać jedynie posłów wybieranych na sejmikach ziemskich (przewodniczył starosta)

3. Unia polsko-litewska ( w więkrzości personalna )- 1385 w Krewie. W zamian za oddanie ręki Jadwigi i tronu polskiego zobowiązał się do przyjęcia chrzestu w obrządku łacińskim oraz przyłącznie do Korony ziem litewskich i ruskich. Unia wileńsko-radomska ( przyjęcie odrębności Litwy do śmieeci Witolda ), unia horodelska 1413 ( wprowadzenie instytucji wielkiego księstwa litewskiego ), unia grodzieńska 1422 ( Po śmierci zygmunta Kiejstutowicza litwa ma powrócić pod zwierzchnictwo Jagiełły

Demokracja Szlachecka (1454 przywileje nieszawskie -1764 reformy sejmu konwokacyjnego )

Demokracja szlachecka oznaczała faktyczną władzę stanu szlacheckiego (10% ludności)

1etap - tworzenie się podstaw instytucjonalnych dla sprawowania władzy, co wyrażało się wzrostem znaczenia sejmików ziemskich, a następnie sejmu walnego, w przymierzu z królem skierowanym przeciwko magnaterii

2etap - sformułowanie programu politycznego szlachty, począwszy od konstytucji Nihil novi 1505 do jego realizacji poprzez reformy sejmów egzekucyjnych (1505-1573)

3etap - ustalenie podstawowych zasad ustrojowych (1573-1578), które doprowadziły do silnego uzależnienia monarchy i wzrostu znaczenia magnaterii (1573-1652)

1. Stany

1. Szlachta - stan ten był stanem zamkniętym. Nowi członkowie mogli się dostać w drodze nobilitacji i nagany. Nobilitacja była domeną sejmu od 1578 musiała być ona wpisana do konstytucji sejmowej, od 1673 ograniczono ją do katolików. Nobilitacja królewska mogła być dokonywana jedynie podczas wojny ale w obecności pospolitego ruszenia. Naganę szlachectwa utrudniono od XVI poprzez wymóg większej ilości świadków i zaostrzenie kar dla podszywaczy. Sejm kontrolował również indygenat ( szlachectwo dla obcokrajowca). Zwolnienie z ceł. Zezwolenie na nabywanie nieruchomości w miastach 1550. Jurydyki - obszary podmiejskie na których szlachta prowadziła konkurencyjną działalność gospodarczą. Libertacje - enklawy szlacheckie w samych miastach, które na mocy przywilejów były wyłączone z jurysdykcji miast

2. Mieszczanie - zostali całkowicie wyeliminowani z życia politycznego. Od 1496 zakaz nabywania dóbr ziemskich. Nakaz ich sprzedaży w 1565. Zakaz piastowania wyższych urzędów państwowych i godności duchownych. Zakaz prowadzenia handlu zagranicznego 1565.

3. Chłopstwo - rozwój gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej wiązał się ze stopniowym wzrostem uzależnienia chłopów od szlachty. wyzysk szedł w kierunku zamiany renty feudalnej z czynszowej na odrobkową. Przymusową pracę chłopów określano mianem pańszczyzny. Ograniczeniu uległo prawo przenoszenia się chłopa. Kształciło się sądownictwo dominialne

2. Monarcha - od połowy XVw królowie wzmocnili władzę (dynastia Jagiellonów) przeciwko silnej władzy królewskiej opartej na magnaterii wystąpił ruch szlachecki ustalając 1505 na sejmie radomskim konstytucję Nihil Novi nadając koncepcję suwerenności prawa polegającej na podporządkowaniu króla sejmowi i prawu. Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów następuje osłabienie pozycji monarchy ( wprowadzenie elekcji oraz artykułów henrykowskich). Nadal jednak władca posiadał szereg uprawnień : sprawowanie wraz z sejmem władzy ustawodawczej prawo sankcji ustawodawczej, prawo interpretacji norm zwierzchnictwo nad krajami lennymi, wyłączne prawo do mianowania urzędników i sądownictwo nad nimi, naczelne dowództwo wojskowe i pełne uprawnienia sądowe

Elekcje - Po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta nastąpił okres bezkrólewia. Na zjeździe w 1572 przeforsowano decyzję o przekazaniu władzy na okres bezkrólewia w ręce prymasa jako interrexa.

Przeprowadzenie elekcji wymagało przeprowadzenia trzech sejmów :

Sejm konwokacyjnego - zwoływał konfederację generalną (tzw. kaptur), zatwierdzał skład sądów kapturowych , ustalał czas i regulamin elekcji oraz terminy zebrań sejmików przedsejmowychna sejm elekcyjny. Spisywanie egzorbitancji (błędów i wypaczeń)

Sejm elekcyjny - odbywał się zwykle na woli pod Warszawą, wysłuchiwał legatów przedstawiających osoby kandydatów i układał pacta conventa. Osobno obradowały senat i izba poselska.

Sejm koronacyjny - odbywał się w Krakowie. Koronacji dokonywał prymas lub inny biskup. Ponadto na sejmie odbierano od króla przysięgę i uzyskiwano potwierdzenie praw.

Pacta conventa - bryły to umowy publicznoprawne zawierane pomiędzy obranym królem a szlachtą. Układano je na sejmie elekcyjnym. Zawierały indywidualne zobowiązania króla

Artykuły henrykowskie - powstałe równocześnie z pacta conventa zawierały fundamentalne prawa i zasady ustroju rzeczypospolitej. Należały do nich uznanie przez króla wolnej elekcji i zrzeczenie się dziedziczności tronu, zwoływanie sejmu walnego co 2 lata, zaciąganie opinii senatu w sprawach wojny i pokoju. Utrzymanie wojska kwarcianego, utworzenie rady przybocznej, zapewnienie tolerancji religijnej, zwoływanie pospolitego ruszenia tylko za zgodą sejmu. Niedotrzymanie przez króla postanowień uprawniało do wypowiedzenia mu posłuszeństwa w praktyce realizowano przez zawiązanie rokoszu

3. Sejm walny ( pierwszy 1493

1. Organizacja - składał się z 2 izb : senatu (izba wyższa), oraz izby poselskiej (izba niższa) częścią składową był też król ( posiadał uprawnienia odrębnego stanu)

Izba poselska - była reprezentacją stanu szlacheckiego. Zasiadali w niej posłowie szlacheccy, wybierani na sejmikach przedsejmowych. posłowie byli reprezentantami poszczególnych ziem. Obowiązywały ich pisemne instrukcje poselskie do których musieli się stosować Do izby sejmowej nie weszli przedstawiciele miast oraz kapituł. Izbie przewodniczył marszałek. Liczba posłów 130-250.

Izba senatorska - to rada senatorska ( dawna rada królewska ). W jego skład wchodzili : wojewodowie, kasztelanowie, ministrowie oraz dygnitarze królewscy. Senatowi przewodniczył król. Nie ma pojęcia quorum lecz senatorowie mają obowiązek usprawiedliwiania nieobecności

Pierwotnie nie było stałych terminów

2. Kompetencje - ogólne określała konst. Nihil novi główne to ustawodawstwo ogólnopaństwowe. Ograniczało ono dotychczasowy uprawnienia ustawodawcze pozostawiając wydawanie edyktów w spawach miast królewskich, żydów, lenn, chłopów i górnictwa. Projekty konstytucji inicjowali : senat, król, rzadziej posłowie. Sejm uchwalał podatki (uniwesale), cła, monopole. Kontrolował podskarbich i wybór poborców podatkowych. W dziedzinie polityki zagranicznej sejm wysłuchiwał zagranicznych posłów, integrował lenna, nadawał ogólny porządek polityki zagranicznej i zawierał traktaty i reformy systemu obronnego.

3. Obrady - Otwarcie sejmu inicjowała uroczysta msza święta. Po niej obrady sejmu otwierał marszałek przez powitanie króla. Następnie przedstawiano najważniejsze sprawy mające być przedmiotem obrad. Po wypowiedziach senatorów izby rozdzielały się rozpatrując oddzielnie projekty ustaw. Celem informowanie się izby schodziły się na wspólne posiedzenia. Obrady plenarne odbywały się w sali senatorskiej, w której do głosu dochodzili posłowie. Po osiągnięciu consensusu podejmowano uchwały. Na koniec uroczyste pożegnanie i msza św.

Wymóg zgody powszechnej - jednomyślności był wymogiem. Na tej podłożu wyrosło liberum veto jako sprzeciw zrywający sejm ( pierwszym był Siciński nie pozwalający na prolongatę ). Okresem upadku instytucji sejmu były czasy saskie 1697-1762, w których pomyślnie zakończono 5 sejmów.

Uchwały zapadające zgodą wszystkich uczestników nazywano konstytucjami. Ostateczna redakcja należała do kancelarii królewskiej.

4. Sejmiki - od powstania sejmu 1493 rola sejmików ziemskich zmieniła się. Upadek sejmu w latach 1652-1717 przyczynił się do tzw. rządów sejmikowych.

1. Przedsejmowe - wybór posłów na sejm walny i układanie instrukcji poselskich

2. Relacyjne - wysłuchiwanie sprawozdań z obrad sejmu oraz podejmowanie uchwał w sprawach realizacji konstytucji sejmowych

3. Elekcyjne - wybieranie kandydatów na opróżniony urząd sędziego ziemskiego

4. Deputackie - coroczny wybór deputata do Trybunału Koronnego

5. Kapturowe - organizowanie na zasadzie konfederacji w okresie bezkrólewia

6. Gospodarcze - podejmowanie uchwał w sprawie ziemi, podatków i wojska

Sejmiki zwoływał król ( poza elek. i deput.) na 3 tyg. Przed sejmem zwyczajnym. Najczęściej obradowano w kościele. Wybierano marszałka (większością głosów), senatorzy wygłaszali wota i podejmowano uchwały (lauda)

5. Konfederacje i rokosze

Konfederacja była dobrowolnym związkiem szlachty o charakterze wojewódzkim służących do realizacji zamierzeń których nie mógł zrealizować król. Akt założenia konfederacji i jej uchwały wpisywano do ksiąg sądowych. Działały one niejako w zastępstwie monarchy lub dla wymuszenia określonych postulatów

Rokosze - były to konfederacje zawiązywane przeciwko królowi (zebrzydowski 1606, Lubomirski 1666)

6. Urzędy (nowe) - Hetman koronny (1503) był dowódcą wojsk zaciężnych potem dożywotnio hetman wielki koronny. Zastępcą był hetman polny. Hetmanom przysługiwałoprawo wydawania artykułów hetmańskich. Przekształcono także w urząd ziemski urząd starosty.

7. Powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów unia 1569. Założeniem były zasady oparte na równości. Zakładano istnienie dwóch państw posiadających wspólnego monarchę, wybieranego na wspólnej elekcji, wspólnym sejmem, prowadzeniem wspólnych wojen.

8. Sądownictwo

1. Sądy centralne - Sąd zaczyna kontrolować orzecznictwo innych sądów. Może on skasować orzeczenie innego sądu jeżeli uzna, że sąd nadużył prawo w postępowaniu.

1. Sąd królewski - Król pozostał najwyższym sędzią do 1578 w tym czasie występował w formie sądu nadwornego, komisarskiego (po 1504 stracił uprawnienia) i sejmowego. Największym obciążeniem było od 1523 rozpatrywanie apelacji

2. Sąd sejmowy - sądził pod przewodnictwem króla z wyjątkiem spraw o obrazę majestatu. Składał się z senatorów-asesorów od 1588 z 8 deputowanych szlacheckich po utworzeniu trybunałów uprawnienia zostały ograniczone. Sądził ciężkie przestępstwa.

3. Sąd asesorski (n)- (koronny) zwany Asesorią wykształcił się w XVI w z sądu nadwornego. Na czele stali kanclerz za nim podkanclerz, referendarze, rejenci, sekretarze. Stał się sądem najwyższym w sprawach właściwy dla mieszczan z miast królewskich. Rozpatrywał odwołania od wyroków sądów miejskich. Przejął on od sądów komisarskich sprawy o rozgraniczenie dóbr państwowych od prywatnych. Posiadał dobrą opinię fachowości i nieprzekupstwa. Zasiadający tam mieli dobre przygotowanie i wykształcenie.

4. Sąd relacyjny - był formą sądu asesorskego z udziałem króla i obecnych na dworze senatorów. Był on sądem apelacyjnym dla obszarów lennych Korony (Prusy i Kurlandia) w XVII rozszerzył uprawnienia na orzeczenia wydane przez biskupów prawosławnych. Rozstrzygał spory pomiędzy kościołem unickim a prawosławnym

5. Sąd marszałkowski - Sądził w rezydencji króla obejmując przestępstwa popełnione na dworze krewskim lub w miejscu pobytu monarchy. W XVII rozszerzono uprawnienia w stolicy monarszej o sprawy z gier hazardowych, oszustwa i niedotrzymanie umowy (najem lokali).

6. Sąd referendarski (n) - wykształcił się z sądu nadwornego monarchy. Był to najwyższy sąd dominialny króla Orzekał w sprawach chłopów z dóbr państwowych (sprawy cywilne i karne). Z czasem stał się organem ustawodawczym dal wsi królewskich wydając ordynacje regulujące stosunki wiejskie. W procedurze językiem był polski. Stosowano uproszczoną procedurę sądową a jego wyroki egzekwowali komisarze.

7. Trybunał koronny i litewski - utworzono po zrzeczeniu się Batorego praw do najwyższego sądownictwa 1578. Przejęły one orzecznictwo w II instancji nad stanem szlacheckim. Rozpatrywał apelacje sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich w sprawach karnych i cywilnych. Orzeczenie było ostateczne i winno zapaść jednomyślnie. Gdy nie osiągnięto tego w trzecim głosowaniu sprawę odsyłano do sądu sejmowego. Składał się z 27 deputatów wybieranych na sejmikach deputackich oraz 6 duchownych wybieranych na synodach diecezjalnych. Przewodniczył marszałek. Dla małopolski odbywał się w Lublinie (wiosną i latem) dla wielkopolski w Piotrkowie (jesienią i zimą). Litewski sądził w nowogródku, Wilnie i Mińsku. Trybunały działały przy sporym aplauzie szlachty.

Źródła prawa w demokracji szlacheckiej.

Decydującą rolę nadal odgrywa prawo zwyczajowe, obowiązywały stare statuty z poprzednich stuleci.

Podstawowym źródłem były konstytucje. wieczyste ( obowiązywały przez czas nieograniczony) i czasowe ( na pewien czas)wszystkie miały równą moc prawną i były w hierarchii równorzędne. Chociaż za najważniejsze uważano art. Henrykowskie. Konstytucje wydawano w imieniu króla ogłaszano je w osobnych aktach później traktowano jako jedną całość jedynie z wyjątkiem spraw podatkowych(uniwersały). Od 1576 K spisywano w języku polskim. Po wydrukowaniu i podpisaniu z opieczętowaniem rozsyłano do województw i ziem (sądy grodzkie) od wpisania zaczynały obowiązywać. W XVIIIw z inicjatywy Konarskiego i Załuskiego wydanoVolumina legum - pełen zbiór ustaw i konstytucji polskich (od XIV do1736).

Ustawodawstwo królewskie rozwijało się nadal poprzez wydawanie : edyktów, dekretów, ordynacji, uniwersałów i artykułów.

• art. Marszałkowskie - zarząd dworem, sądownictwo na dworze

• art. Hetmańskie - sądownictwie na wojskiem oraz organizacjami armii

• ordynacje podskarbich - uzupełniały teksty konstytucji sejmowych w sprawach skarbowych.

• Taksy wojewodziańskie - były to cenniki towarów

• Ordynacje starościńskie - dotyczyły działalności urzędu i sądu grodzkiego

• Ordynacje urzędów kolegialnych

• Ordynacje sądowe - wydawały je sądy kolegialne

Statut Jana Łaskiego 1505 - Sejm radomski zwrócił się do Aleksandra Jagielończyka z prośbą uporządkowania prawa w Polsce. Zadanie powierzono kanclerzemu koronnemu Janowi Łaskiemu. W 1506 wydał on po łacinie dwuczęściowy zbiór ( 1cz prawo polskie 2cz proawo niemieckie). Zbiór zawierał : przywileje, statuty królewskie, edykty monarsze, konstytucje, unie i traktaty międzynarodowe, zwierciadło saskie, Weichbild magdeburski, prawo lubecki i traktat o prawie rzymskim.

Formula processus. 1523. W 1520 sejm bydgoski powołał 11 osobową komisję kodyfikacji całego polskiego prawa sądowego. Po trzech latach przyjęto cześć o postępowaniu sądowym. Składała się z 111 art. Zawarto przepisy normatywne oraz formuły procesowe. dwukrotnie przedstawiano projekty kodeksu w 1553 i 1577 jednak nie doszło do akceptacji.

Korektura Praw 1532. Na sejmie krakowskim powołano 6 osobową komisję kodyfikacyjną, która przedstawiła projekt zawierający 929 art. Podzielonych na księgi. Po przedstawieniu na sejmie piotrkowskim w 1534 odrzucono projekt obawiając się wzmocnienia magnaterii i króla.

Prywatne zbiory : zbiór prawa Jakuba Przyłuskiego 1553, Kompendium Jana Sierakowskiego 1554, Zbiór Jana Palczewskiego 1555, Zbiór Jana Herburta (1563,1570),

Korektura pruska - dla stanu szlacheckiego Prus Królewskich zaproponowano i przyjęto na sejmie warszawskim projekt prawa w 1598 ( 178 art. Podziel. Na 7 tytułów o spadkach, darowiznach i testamentach, opiece, przedawnieniu, ustroju sądów i urzędnikach, procesie cywilnym, procesie granicznym)

Kodyfikacja na Litwie. W 1514 sejm wileński zwrócił się do wielkiego księcia o skodyfikowanie prawa. Na sejmie wileńskim w 1529 zatwierdzono sporządzony w 1522 statut litewski I. Następnie w 1566 SL II oraz w 1588 SL III.

Prawo miejskie. Prawo magdeburskie pojawiło się w statutach Łaskiego (zwierciadło saskie)

Prawo chełmińskie. Po wielu próbach kodyfikacji prawa w 1534,40,42 przez komisję Śliwnickiego oraz w 52-54 przez Hozjusza dopiero trzecia próba zwana rewizją toruńską doczekała się przyjęcia w praktyce sądowej miast pomorza gdańskiego pomimo nie uzyskania konfirmacji ze strony sejmiku pruskiego ani króla. Składała się z (527 art. podzielona na 5 ksiąg)

Zmiany w prawie :

W niektórych sądach referendarskich pojawili się patroni ubogich. Pobierali oni wynagrodzenie ze skarbu państwa gdy strona nie była w stanie pokryć kosztów. Ustanowiono zasadę, że w niektórych sprawach strona musi mieć zastępcę procesowego ( zbrodnia obrazy majestatu), zastępcami ustawowymi byli męscy krewni wobec nieletnich i kobiet, opiekunowie względem swoich pupili, kuratorzy w stosunku do osób psychicznie chorych lub marnotrawców

Zmiany w pozwie i pozywaniu : Zmiany przynosiła ustawa z 1520 roku. Zabraniała ona ustnego pozywania osiadłego szlachcica pozwy mogły być pisane w języku polskim. Doręczane są przez woźnych (częściej przez woźnych generalnych). Aby pozwanie było prawomocne woźny ma doręczyć i przeczytać pozew. Między doręczeniem a rozprawą musi upłynąć od 1 do 4 tygodni. Woźny miał obowiązek zdawać relację i wpisać ją do księgi sądowej (wokanda) wg kolejności wpisu. Zaczynają się pojawiać coraz większe różnice pomiędzy pozwem w sprawach cywilnych a pozwem w sprawach karnych. W sprawach cywilnych należało wskazać wartość przedmiotu sporu. Coraz większa precyzyjność (określano dzień i godzinę roku sądowego). Ustawa wprowadziła zasady dotyczące sprawności postępowania i jego szybkości. Określono termin zabity ( termin. Którego nie można było przekraczać ). Dylacje procesowe (niweczące proces i odraczające proces ), dopuszczalne są cztery dylacje po ich wyczerpaniu każdy termin jest terminem zabitym.

Postępoanie zaoczne - wyrok zaoczny (komendanta) miał mniejszą rangę prawną od wyroku gdzie były obie strony. W tym postępowaniu egzekwować można było wówczas jeżeli w tej samej sprawie taki wyrok zaoczny zapadał ( w sprawach ciężkich - trzy razy ).

Nowością było pojawienie się w procesie środków prawnych skierowanych przeciwko treści orzeczenia. Strona musiała zapowiedzieć natychmiast po ogłoszeniu orzeczenia. Sąd dawał termin 3 dniowy na złorzenie pism procesowych (kontrawersje). Zgłoszenie apelacji wstrzymywało egzekucję wyroku. Formula procesus utrzymywała dawną naganę sędziego - mocjum. Trzeci środek to Gravamen - skarga skierowana przeciwko sędziemu ( w przypadku gdy bez zasadnie odmawia przyjęcia apelacji lub mocji )

Male obtentum - środek skierowany przeciwko wyrokom zaocznym ( skarga jakoby wyrok zaoczny został podstępnie wyłudzony). Wznowienie procesu - dopuszczano tylko w przypadku znalezienia nowych dokumentów, o których strona nie mogła wiedzieć w czasie postępowania sądowego.

Postępowanie egzekucyjne - egz. Osobista , w stosunku do szlachty gołoty, polegała na pozbawieniu wolności w przypadku nie zapłacenia. Egz. Majątkowa prowadzona z nieruchomości szlachty osiadłej.

Prawo cywilne -

1. zdolność do czynności prawnych . Ograniczenie zdolności . W XVI zaczyna się życie dzielić na 3 okresy : nieletność, lata sprawne, lata dojrzałe. Przesuwanie się lat sprawnych od XVIw dziewczęta 14 lat chłopcy 18 lat. .1768 20 lat dla obu płci. Lata dojrzałe to nowe pojęcie. Początkowo 20 rok życia potem 24 rok to było wyjście spod władzy rodzicielskiej.

2. Prawo małżeńskie - forma zawarcia - jedyną formą legalną było kościelne. Od 1577 przyjęto zasady na soborze trydenckim umacniając po okresie reformacji. Prawo kanoniczne nie uznaje rozwiązania małżeństwa (wyjątkiem jest unieważnienie)

• przeszkody zrywające - po zawarciu małżeństwa - pokrewieństwo do 4 stopnia, śluby zakonne, święcenia duchowne, bigamia

• wzbraniające - mogące nie dopuścić do zawarcia - brak świadków, różnica w wyznaniu, niepełnoletniość, brak proboszcza.

Niezależnie prawo kanonieczne zna separację - odzielenie małżonków na czas lub na stałe od łoża i stołu.

Pogorszyła się sytuacja dzieci nieprawych. Od II poł XVI dzieci nieprawe nie wchodzą do rodziny ojca. Nie można wprowadzić pomimo zawarcia później małżeństwa

3. Prawo spadkowe. Pod wpływem prawa węgierskiego i litewskiego zwyczaj, że córki dziedziczą majątek ojcowski w zbiegu z braćmi w 1/4 majątku biorąc pod uwagę także nieruchomości. Ograniczenia testowania majątku. Szlachta dba o to aby zasada trzecizny nie była przekraczana. Konstytucje sejmowe o zakazie przekazywania nieruchomości na drodze testamentu

4. Prwao rzeczowe - Pojawienie się instytucji ordynacji jako majątku, którego status prawny był wyjęty spod ogólnej zasady prawa spadkowego i rzeczowego i które to majątki rządziły się odrębnymi statutami ( z Hiszpanii ). Zastaw bez dzierżenia 1588 ustawa hipoteczna - zasada jawności ksiąg sądowych, zasada pierwszeństwa wpisu przy domaganiu się zwrotu pożyczki i zasady dług ciąży na majątku a nie na człowieku. Pierwszy w czasie lepszy w czasie.

5. Prawo karne - zmiany - kryterium podziału na przestępstwa publiczne i prywatne. Przeciwko państwu i jego interesom i przeciwko interesom prywatnym. Zasada : należy ścigać wszystkie poważne przestępstwa (starostwa). Wina umyślna i nieumyślna ( zasada od 1588 każde zabójstwo jest przestępstwem umyślnym . Nowym środkiem karnym jest pozbawienie wolności . Kara wieży - 1 rok i 6 tygodni najdłuższa to 4 lata i 24 tygodnie. Postanowiono, że za najcięższe przestępstwa karą będzie kara wieży dolnej ( kara kryminalnie chańbiońca) w prawie miejskim skazani mają pracować. Nowe przestępstwa : 1. Gwałt wolnego słowa szlacheckiego, dyskryminowanie kogoś kto krytykuje władzę. 2. Apostazja - odejście od religii rzymskokatolickiej (kara konfiskaty majątku)

---