Geneza i rozwój pogotowia

opiekuńczego w Polsce

Pierwsze placówki o charakterze przejściowym podobne do
pogotowia opiekuńczego zaczęły powstawać od 1906 roku w
Niemczech. Takie instytucje znajdowały się w kilku miastach,
np.
Dom Sierot w Berlinie – przebywały tam wszystkie dzieci
objęte opieką miasta. W placówce badano wychowanków,
potem byli kierowani do innych placówek lub rodzin
zastępczych. W Domu Sierot dzieci przebywały 3 tygodnie.
Przez ten czas były szczepione i poddane obserwacji lekarskiej
oraz pedagogicznej. Jeśli zdiagnozowanie sprawiało trudności,
dziecko przebywało w placówce dłużej i było objęte
dodatkowymi badaniami.

Po pierwszej wojnie światowej w Europie powstały
zakłady obserwacyjno-rozdzielcze dla dzieci. Ich
otworzenie było spowodowane społeczną potrzebą
zapewnienia natychmiastowej opieki dzieciom
osieroconym, pozbawionych domu i warunków do
życia. Trafiały tam również dzieci, które pochodziły z
rodzin rozbitych, alkoholicznych i kryminogennych.
W latach dwudziestych XIX wieku zakłady
obserwacyjno-rozdzielcze istniały już także m.in. W
Austrii, Anglii, Danii i we Włoszech. Celem placówek
było sprawowanie nadzoru nad dziećmi
potrzebującymi opieki, podejmowanie decyzji o
umieszczeniu dziecka we właściwej placówce i
opiekę zapobiegawczą.

Pierwsza placówka o charakterze pogotowia
opiekuńczego w Polsce została utworzona z
inicjatywy Towarzystwa Opieki nad Dzieckiem w
1909 roku w Warszawie. Jej zadaniem było
zwłaszcza doraźne, najczęściej parogodzinne lub
parodniowe opiekowanie się dzieckiem zagubionym,
pozbawionym opieki. Od 1915 do 1918 roku
funkcjonowanie placówki zostało zawieszone ze
względu na wypadki wojenne. Po wznowieniu
działania pogotowia zostały wprowadzone zmiany,
mianowicie: utworzono gabinet lekarski,
psychologiczny, oddział izolacyjny, pracownie
zainteresowań, klasy szkolne, przedszkole, sale
rekreacyjne, bibliotekę. Była również profesjonalna
kadra pedagogiczna – czterech pracowników z
wyższym wykształceniem, pozostali mieli średnie
pedagogiczne. Wychowankowie w większości byli
sierotami, które straciły rodziców w wyniku wojny. Z
powodu niewielkiej ilości zakładów stałych, dzieci w
pogotowiu przebywały nawet kilka lat.

W 1920 roku pogotowie opiekuńcze uzyskało podstawy
organizacyjno-prawne na mocy Uchwały Sejmu
Ustawodawczego z dnia 13 stycznia 1920 r. oraz
Rozporządzenia Ministra Pracy i Opieki Społecznej z 19
lutego 1920 r. w sprawie powołania do życia pogotowia
opiekuńczego.

Uchwała mówi, że:
• Pobyt dzieci w Pogotowiu Opiekuńczym ma

wynosić 14 dni z opcjonalnym przedłużeniem w
wyjątkowych sytuacjach do 3 miesięcy. W
przypadku braku możliwości powrotu dziecka do
domu w tym czasie, miało być ono umieszczone
w zakładzie stałej opieki całkowitej;

Przedział wiekowy przyjmowanych dzieci do
pogotowia to 3-14 lat. W rzeczywistości jednak były
one przyjmowane w różnym wieku oraz z różnych
przyczyn, osierocone, porzucone jak i wykolejone.
Dzieci przechodziły kwarantannę higieniczną i
obserwacyjną, podczas której opieka zakładowa
szukała ich rodzin i sprawdzała okoliczności i
przyczyny ewentualnego wykolejenia. Po
przeprowadzeniu badań dzieci wracały do prawnych
opiekunów lub umieszczano je w zakładzie
opiekuńczym, specjalnym lub w rodzinie zastępczej
czy przybranej.

Skład personelu pogotowia

opiekuńczego

• Lekarz stały i dochodzący
• Konsultant neuropsycholog
• Felczerki-sanitariuszki
• Kapelan
• Nauczyciel
• Wychowawcy
• Krawcowa
• Służba niższa

Wychowawcy

Regulamin pogotowia z 1920 roku
mówi, że wychowawcy musieli być w
wieku od 20 do 35 lat. Koniecznością
było posiadanie świadectwa z
ukończeniem 4 klasy szkoły średniej,
ewentualnie przy dostarczonym
przygotowaniu zawodowym
świadectwo z ukończenia pełnej
elementarnej szkoły i świadectwo z
odbytej praktyki lub ukończenia
specjalnych kursów.

Pogotowia opiekuńcze działające podczas II wojny
światowej miały za zadanie chronić dzieci przed
biologiczną zagładą. W tym okresie liczba dzieci
kierowanych do tych placówek znacznie wzrosła.
Pomimo ciężkich warunków zapewniano
wychowankom najlepszy możliwy byt i starano się
stworzyć atmosferę jak najbardziej pogodnego
dzieciństwa. Niemcy pod naciskiem
Międzynarodowej Inspekcji Czerwonego Krzyża
tolerowali placówki opiekuńczo – wychowawcze, co
spowodowało, że stały się one terenem działalności
konspiracyjnej. Np. w pogotowiu warszawskim były
przechowywane dzieci żydowskie, udzielano
schronienia patriotom polskim ściganym przez
gestapo, prowadzono tajne nauczanie.

Po wojnie ok. 3 milionów dzieci i młodzieży
potrzebowały pomocy. Dlatego też w latach 1945-49
w Polsce powstały spontanicznie pogotowia
opiekuńcze. W roku 1945 zapoczątkowało lub
kontynuowało działalność 6 placówek. Były to
pogotowia w : Lublinie, Krakowie, Łodzi, Bytomiu,
Kielcach oraz w Warszawie. W latach późniejszych
powstały kolejne placówki:
• 1946 r. – Wrocław, Olsztyn, Sopot
• 1947 r. – Łódź, Warszawa (dodatkowe placówki),

Białystok

• 1948 r. – Szczecin, Toruń
• W roku 1950 placówek tego typu było 20 ze 124

miejscami.

Po wojnie pogotowie opiekuńcze przyjęło charakter
głównie placówki rozdzielczej. Ze względu na
ogromną ilość dzieci kierowanych do placówki, ich
pobyt był bardzo krótki. Wiek dzieci w pogotowiach
był zróżnicowany. Oprócz dzieci w wieku
przedszkolnym byli również młodzi żołnierze,
uczestnicy walk partyzanckich i powstania
warszawskiego, więźniowie obozów. Dużym
procentem dzieci w placówce były dzieci
zdeprawowane, często przestępcze, dlatego też
pojawiały się trudności wychowawcze, takie jak
kradzieże, bójki, ucieczki, picie alkoholu.

Na kadrę pedagogiczną w tych czasach składały się
głównie kobiety. Kadra nie była w stanie poradzić
sobie z trudnościami wychowawczymi, ponieważ
byli to zazwyczaj społecznicy, ludzie bez
przygotowania pedagogicznego. Zakres pracy
ówczesnej kadry:
• Uzupełnianie dokumentów
• Poszukiwanie rodziców wychowanków
• Przekazywanie dzieci do innych placówek
• Wykonywanie wielu innych prac, często

fizycznych

1949 r. sytuacja materialna placówek się poprawiła,
ponieważ zostały one przejęte przez resort oświaty.
Podstawowym aktem normatywnym była Instrukcja
Ministerstwa Oświaty z 30 lipca 1949 roku. Placówki
upaństwowiono i określono charakter pogotowia
oraz jego podstawowe zadania.

Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z 1975
roku, nowelizując dotychczasowy statut wytyczyło
nowe kierunki pracy w pogotowiach
W 1983 roku ministerstwo Oświaty i Wychowania
przywróciło pogotowiu opiekuńczemu funkcję
ratowniczą oraz przekazano dotychczasowy zakres
funkcji izby dzieci do 13 roku życia. Taka struktura
pogotowia opiekuńczego funkcjonowała do 1994
roku. Statut tej placówki opierający się na
Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 1994
roku określał, że do pogotowia opiekuńczego są
przyjmowane dzieci od 3 do 18 roku życia.

Według Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Społecznej z 14 lutego 2005 roku placówka
opiekuńczo - wychowawcza powinna stwarzać
warunki do: poszanowania potrzeb religijnych
dziecka, zapewnienia dzieciom warunków
sprzyjających utrzymaniu osobistych kontaktów z
rodziną, uczenia wychowanków szacunku do tradycji,
planowania i organizowania codziennych zajęć oraz
czasu wolnego, kształtowania u dzieci nawyków
prozdrowotnych, przygotowania ich do ponoszenia
odpowiedzialności za własne postępowanie,
wyrównywania deficytów rozwojowych.

W Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z
dnia 19 października 2007 roku w sprawie placówek
opiekuńczo-wychowawczych dokonano zmian
dotyczących dostosowania jego treści do obecnych
przepisów Ustawy o pomocy społecznej:
• Określono tryb przyjmowania dzieci cudzoziemskich

do placówek opiekuńczo-wychowawczych;

• Opracowano wzór wniosku o wydanie zezwolenia na

prowadzenie całodobowej placówki opiekuńczo-
wychowawczej;

• Wykazano dokumenty niezbędne do prowadzenia

placówki opiekuńczo-wychowawczej.