EKONOMIA

INSTYTUCJONALNA

Dr hab. Tomasz Dołęgowski, prof.
SGH

Czym jest ekonomia

instytucjonalna?

Istnieje wiele jej nurtów i koncepcji. Przede
wszystkim jednak, w odróżnieniu od ekonomii
„głównego nurtu” odróżnia ją:

dostrzeżenie znaczenia szeroko pojmowanych
instytucji

więcej uwagi

poświęconej

kosztom

transakcyjnym

zainteresowanie ekonomiczną interpretacją
pozornie nieekonomicznych rzeczywistości

wysoce interdyscyplinarne podejście

Zasadnicze problemy badawcze

Dlaczego pojawiają się przedsiębiorstwa?

Jaka jest ich optymalna wielkość? (teoria

przedsiębiorstw międzynarodowych)

Dlaczego współistnieją rynek i państwo jako

równoległe

mechanizmy

koordynacji

-

makroorganizacji? (koszty transakcyjne i

koszty koordynacji)

Dlaczego

powstają

i

upadają

konkretne,

określone systemy gospodarcze?

Na tle historii myśli ekonomicznej i

społecznej

Od starożytności do klasyków
(od Arystotelesa do A. Smitha)

Od ekonomii klasycznej do szkół:
historycznej, marksizmu i nurtów
subiektywistycznych
(neoklasycy, szkoła lozańska-
matematyczna, szkoła austriacka - tzw.
psychologiczna)

Wiek XX – neoklasycy i keynesizm. Inne
nurty.

Ekonomia – aspekty historii

Cel prezentacji:

zwięzły zarys dziejów oraz wybranych

aspektów metodologiczno-filozoficznych
ekonomii

Korzenie:
Oikonomos, oikonomikos: sztuka prowadzenia

gospodarstwa domowego.

Starożytni: Arystoteles („Polityka”, „Etyka
nikomachejska”), Ksenofont
Rzym: np. Stoicy.
Biblia i chrześcijaństwo: biblijny stosunek do
bogactwa i gospodarki – dość złożony problem.

Ekonomia - historia

Klemens Aleksandryjski: „Czy człowiek bogaty
może być zbawiony”?

Św. Augustyn – „Państwo Boże”

Św. Tomasz z Akwinu (średniowiecze) – etyczne
podejście do gospodarki

Św. Antoni Florencki oraz szkoła z Salamanki
– silniejsza obecność refleksji rynkowej.

Epoka nowożytna: Fizjokratyzm i merkantylizm.

Fizjokratyzm i merkantylizm

Merkantylizm: np. Colbert (XVI, XVII wiek):

dodatni bilans handlowy
posiadanie pieniądza kruszcowego
ograniczanie importu
protekcjonizm

Fizjokraci: Quesnay, Stroynowski, Staszic:

wiara w wolność gospodarczą
zasadnicze

znaczenie

rolnictwa

jako

głównego źródła bogactwa

porządek naturalny

Ekonomia klasyczna

Ekonomia

przestaje

być

częścią

filozofii, złożoność relacji z etyką.
A. Smith i D. Ricardo, J.S. Mill
(angielska myśl klasyczna), F. Bastiat i
J.B. Say (francuska), myśl włoska

Ekonomia klasyczna

Podstawy teoretyczne:

filozofia utylitarna
koncepcja homo oeconomicus
indywidualizm metodologiczny
wiara w „niewidzialną rękę rynku”
samoregulacja rynkowa
teoria wartości oparta na pracy
teoria kosztów komparatywnych w handlu

zagranicznym

W wieku XIX

Opozycja wobec klasycyzmu (częściowa):
szkoła historyczna (niemiecka)

podejście narodowe,
nie ma ogólnych praw rozwoju
opis zamiast praw
rola religii i kultury w kształtowaniu gospodarki

marksizm i jego ideologia

materializm historyczny i dialektyczny
walka klasowa
deterministyczna

konieczność

zwycięstwa

socjalizmu

kolektywizm

W wieku XIX

Szkoły subiektywistyczne, nawiązanie do
klasycznej:

austriacka (psychologiczna)
lozańska (matematyczna)
neoklasyczna (A. Marshall).

Inni: np. amerykański instytucjonalizm.

Wiek XX

Dominacja nurtów:

neoklasycznych - monetaryzm,

neoliberalizm (nurty podażowe)

keynesizm i neokeynesizm (podejście

popytowe): jako reakcja na Wielki Kryzys
popierał interwencjonizm państwowy,
krytykując klasyków

marksizm
inne: instytucjonalna, neoinstytucjonalna i

Nowa Ekonomia Instytucjonalna oraz pozostałe
(np. ekonomia empiryczna, szkoła szwedzka,
nurty neoaustriackie, ordoliberalizm, myśl
katolicka).

Ekonomia

Spory o przedmiot

Pozytywna i normatywna

Ekonomia teoretyczna

a

polityka ekonomiczna i nauki

o zarządzaniu

Ogólna i szczegółowe

Problemy

metodologiczne

Metodologia – wybrane problemy:

Status natury ludzkiej:

co to znaczy homo oeconomicus?
Czy jestem homo oeconomicusem?
Czy mam wolną wolę?
Jaki jest status tez/teorii ekonomicznych?

Nauka idiograficzna czy nomotetyczna?

Ekonomia a etyka.
Paradoks: Ekonomia wyłoniła się z etyki, potem od
niej wyzwoliła, dziś częściowo do dialogu z nią
powraca.

Problemy

metodologiczne

Czy istnieją prawa ekonomiczne i czy historia
jest zdeterminowana? (zwłaszcza dotyczy
historii gospodarczej i jej metodologii)
Jaka jest/powinna być rola państwa i państwowej
polityki gospodarczej? Czynna czy bierna?

Jak w ekonomicznej teorii brać pod uwagę
zachowania oportunistyczne i altruistyczne?

Dlaczego w pewnych sytuacjach pojawia się
„rynek na zachowania pozornie nierynkowe”?

Problemy

metodologiczne

Redukcjonizm:

pogląd w filozofii nauki, w myśl którego możliwe
i właściwe jest wyjaśnianie i opis właściwości

złożonego układu przez opis i wyjaśnianie jego
części (ekonomizm, socjologizm, psychologizm).

Przeciwieństwo: holizm – ujęcie całościowe.

Paradygmat:

(T. Kuhn: „Struktura rewolucji naukowych”)
zbiór pojęć i teorii stanowiących podstawy danej
nauki.

Problemy

metodologiczne

Dominacja założeń:

racjonalnych zachowań jednostki
„homo oeconomicus”
indywidualizm metodologiczny

Dyskusje i spory ze zwolennikami holizmu i
„bounded rationality”.
Indywidualizm a kolektywizm. Personalizm.
Koncentracja na kategorii kontraktu.
Analiza w m.in. teorii gier.
Ograniczona racjonalność i zachowania
oportunistyczne.

Dylematy

metodologiczne

Homo

oeconomicus

a

koncepcja

ograniczonej racjonalności.

Użyteczne

narzędzie

oraz

podejście

ideologiczne.

Ekonomia

eksperymentalna

i

behawioralna w rozpatrywaniu zagadnienia.

Na tle historii myśli

ekonomicznej i

społecznej – rozwój

I faza instytucjonalizmu

T. Veblen, J. Commons, J. Clark

nawiązanie do szkoły historycznej

sprzeciw wobec neoklasycyzmu

II faza

J. K. Galbraith, niektóre nurty szkoły szwedzkiej

(G. Myrdal)

III faza

Nowa

Ekonomia

Instytucjonalna

tylko

częściowo

odwołuje

się

do

dawnego

instytucjonalizmu.

Nawiązuje do neoklasycznej,

ale uznaje rolę kosztów

transakcyjnych.

Inspiracje: Alexis de Tocqueville, M. Novak

Przedstawiciele: O. Williamson, R. Coase, J.

Buchanan, D. North, S. Pejovich, V. Vanberg

Najciekawsze nurty

Konstytucyjna ekonomia polityczna
Public Choice (teoria wyboru publicznego)
Property Rights (teoria praw własności)
Ekonomiczna analiza prawa
Nowa historia gospodarcza (D. North)
Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich (również

dyskryminacji, języka) (G. S. Becker)

Refleksja ideologiczna dot. religii, moralności,

wolności

Ekonomiczna teoria regulacji i deregulacji

Instytucje - definicja

Instytucje

są to trwałe, prawne, organizacyjne i
zwyczajowe ograniczenia i uwarunkowania dla
powtarzalnych ludzkich zachowań i międzyludzkich
interakcji, których zasadniczą funkcją jest
zapewnienie

przewidywalności

ludzkich

zachowań.

Instytucje formalne (prawo, konstytucja) i

nieformalne (moralność, religia, kultura, zwyczaj).

Metody egzekwowania.

Instytucje i koszt transakcyjny

Jakość instytucji a perspektywy rozwoju
gospodarczego

Koszt transakcyjny

koszt związany z funkcjonowaniem na rynku

(asymetria informacji, brak zaufania, konieczność

zapewnienia transakcjom bezpieczeństwa)

Instytucje
koszt transakcyjny
kapitał społeczny
zdolność do budowy zaufania

a rozwój gospodarczy

Instytucje c.d.

Stabilność i przewidywalność instytucji jako
warunek stabilnego rozwoju.

Stabilność i zmiana: instytucje powinny być
trwałe i stabilne, ale i podlegać zmianom.

„Idee mają konsekwencje”

Podejście mikroekonomiczne (na zasadzie
kontraktu),

ale i makroekonomiczne.

Instytucje formalne a

nieformalne

Różnorodność wzajemnych relacji, np.:

zróżnicowanie statusu religii i kościołów w

różnych krajach i modelach instytucjonalnych.

modele państwa (USA, Wielka Brytania,

Francja,

Niemcy, Skandynawia, Turcja, Japonia,

itd.)

Szczególne zainteresowanie (zwł. D. Northa)
modelem USA. Nawiązanie do A. de Tocqueville’a.
System „check and balance”.
Specyfika „południa” wg. J. Calhona.

Przykłady wyjścia poza

„czystą” ekonomię

Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich

(G. S.Becker)

Ekonomiczna teoria języka, dyskryminacji i nacjonalizmu

(A. Breton)

Ekonomiczne spojrzenie na duchowość i religię

(„Is God an Economist? An Institutional Economic

Reconstruction of the Old Testament” – Sigmund Wagner-
Tsukamoto)
The Economics of Altruism. Rule and Choice in Economics.

(V. Vanberg)

Economics of Happiness

F. Von Hayek o oświeceniu

anglosaskim i francuskim

Francja:

dobre społeczeństwo
racjonalizm
rozumne elity
inżynieria społeczna
odgórna modernizacja
krytycyzm wobec religii oraz tradycji
silna pozycja państwa
biurokratyzm
prawo stanowione
centralizacja

Model anglosaski:

brak silnej wiary w elity
przywiązanie do reguł gry
porządek spontaniczny
ewolucjonizm
znaczenie inicjatyw oddolnych
uznanie roli tradycji i religii
prawo oparte na precedensie i zwyczaju

Implikacje

podejście makroekonomiczne i

historyczne.
„cud europejski”
koszt transakcyjny a feudalizm i

teoria mafii
rozwój Hiszpanii a rozwój W. Brytanii
konstytucja i historia USA
kliometria
proces historyczny i jego kierunek:

F. Fukuyama (koniec historii)

a S. Huntington (zderzenie

cywilizacji).
nawiązanie do dziedzictwa M.

Webera

Konstytucyjna ekonomia

polityczna -

wprowadzenie

Wg J. Buchanan:

analiza wyborów dokonywanych przez podmioty

(również gospodarcze), wypływających z przyjętego ładu
społecznego.

Konstytucja - zestaw zasad, które ograniczają aktywność
osób i jednostek w dążeniu do osiągnięcia własnych celów.

Nurty:

normatywny (legitymizacja władzy)
pozytywny

(sprawowanie

władzy

i

modyfikacja

konstytucji).
Implikacje dla polityki gospodarczej – np. rola państwa.

Korzenie Konstytucyjnej

ekonomii politycznej

Wizja ustrojów wg Arystotelesa:

Optymalne rozwiązanie: rządy zrównoważone łączące
monarchię, arystokrację i demokrację.

Inne źródła to m.inn. św. Tomasz z Akwinu, szkoły z
Salamanki, nurty Oświecenia oraz szkoły o ustrojach i
związkach z gospodarką.

Dobre:

monarchia
arystokracja
politea

Złe (zdegenerowane):

tyrania
oligarchia
ochlokracja (demokracja)

Konstytucyjna ekonomia

polityczna - geneza

modele ustrojowe i konstytucyjne
system check and balance USA

Alexis de Tocqueville

Bertrand de Jouvenel („On Power”)

J. Maritain

Michaela Novaka („The Spirit of Democratic
Capitalism”)

niemiecka myśl ordoliberlana

później również D. North, J. Buchanan, V. Vanberg,
Tullock

Konstytucyjna ekonomia

polityczna

Podstawowe założenia KEP:

racjonalne zachowanie jednostek
wyjścia dla niezadowolonej jednostki:

loyalty, voice (protest) i exit

„median voter”

Problematyka badawcza:

analiza ustrojów
problem równowagi i podziału władzy
rola rządów prawa (rule of law)
ochrona wolności
ograniczenia pogoni za rentą („rent seeking”)

Konstytucyjna ekonomia

polityczna – przykłady

obszarów badań

Analiza modeli polityczno-prawno-
gospodarczych państwa i regionów:

brytyjski, amerykański, francuski, niemiecki,

skandynawski, modele pozaeuropejskie - Turcja,
Japonia, Chiny, Rosja.

Dylematy modernizacji: odgórnej oraz
oddolnej.

Szczególny przypadek konstytucji USA.
Czy można go implementować gdzie indziej?

Konstytucyjna ekonomia

polityczna - wybrane

problemy

Dlaczego różne kraje mają różne ustroje?

Dlaczego te same systemy różnie się sprawdzają?

System prezydencki a system parlamentarno-
gabinetowy.

Dwupartyjność i wielopartyjność.

Analiza systemów wyborczych:

okręgi jednomandatowe
system proporcjonalny
jedno i dwuizbowy parlament
demokracja bezpośrednia i referenda

Konstytucyjna ekonomia

polityczna - wybrane

problemy

Państwo jednolite a państwo
federalne.

Centralizacja i decentralizacja.

Kluczowe znaczenie pojęć:

prawa człowieka
wolności
sprawiedliwość
ideologii
zaufania
kapitału społecznego

KEP – implikacje

ekonomiczne

Wpływ KEP na:

gospodarkę (częściej pośredni)
system podejmowania decyzji
system budowania większości
wysokość kosztów transakcyjnych
poziom korupcji
stabilność
odpowiedzialność
skalę rent-seekingu
czynnik czasu w procesie decyzyjnym

KEP - państwo

Douglas North:

Państwo to złożony system instytucji i organizacji,

oferujący na zasadach monopolu i przymusu
jednostkom i grupom ochronę ich praw, jak również
porządku społecznego i gospodarczego, będącego
funkcją norm prawnych i zwyczajowych. W zamian
za to państwo opodatkowuje jednostki, firmy i
organizacje.

Również koncepcja postrzegania państwa,
przedsiębiorstw, gospodarki jako sieci kontraktów.

Konstytucyjna

ekonomia polityczna -

konkluzja

Refleksja nad rzeczywistością polityczną i prawną oraz
jej racjonalizacją z punktu widzenia obniżki kosztów
transakcyjnych i działania systemu.
Kontrakt konstytucyjny powinien spełniać wiele funkcji,
w tym:

minimalizować straty związane z działalnością

polityków i biurokracji, wprowadzać rządy prawa,
uporządkowana wolność, ograniczony rząd, podział
władzy, ochronę praw własności, decentralizację i
deregulację, ład polityczno-prawny jako dobro publiczne,
rządy większości przy ochronie praw mniejszości.

Modele rozwoju

kapitalizmu

model anglosaski – indywidualistyczny
model europejski – kontynentalny, odmiany:

francuski
niemiecki – ordoliberalizm i społeczna
gospodarka rynkowa
skandynawski

model azjatycki – kolektywistyczny, odmiany:

japoński
chiński

Koncepcja „7 kultur kapitalizmu”.

Czołowi przedstawiciele

ekonomii

instytucjonalnej

XIX w. prekursor – Alexis de Tocqueville („O
demokracji w Ameryce”, „Dawny ustrój i
rewolucja”)
XX w. – R. Coase – teoria przedsiębiorstwa
O. Williamson – teoria ekonomii i
zarządzania, refleksje nad makroorganizacją
D. North – historia gospodarcza, teoria
państwa, kliometria
J. Buchanan – Public Choice i KEP
E. Ostrom – ekonomiczna analiza wspólnot

Globalizacja

Najbardziej zaawansowana forma
umiędzynarodowienia działalności
gospodarczej.
Wzrost powiązań pomiędzy podmiotami w skali
świata oraz wzajemne ich oddziaływanie w
różnych sferach życia społecznego.

Determinanty:

postęp naukowo-techniczny
liberalizacja przepływów międzynarodowych
zmiany w konkurencji międzynarodowej.

Wizje świata

F. Fukuyama:

koniec historii – globalny wymiar

wolnego

rynku i demokracji

S. Huntington:

zderzenie cywilizacji – nie ma

jednego

globalnego trendu

K. Ohmae:

koncepcja triady - Europa, Ameryka

Północna, Japonia i okolice

Wizje świata c.d.

W. Rostow:

teoria modernizacji

I. Wallerstein:

teoria rozwoju zależnego – centrum,

semiperyferie i peryferie

Koncepcja J. Dunninga…

J. Dunning

Kapitalizm globalny to globalna skala:

handlu zagranicznego
inwestycji bezpośrednich
korporacji transnarodowych
operacji finansowych i biznesowych
powiązań
przepływów czynników produkcji
przepływu informacji
transportu
problemów

J. Dunning

Kapitalizm globalny w wymiarze:

aliansowym:

alianse między krajami (bloki regionalne) i
przedsiębiorstwami (alianse strategiczne)

oparcia na wiedzy:

rola badań i rozwoju, edukacji,

innowacyjności,

sektora usług.

J. Dunning

Ewolucja:

land-based capitalism

industrial capitalism

global-alliance-knowledge-based

capitalism.

Zmieniające się formy makroorganizacji i
koordynacji: przez rynek (ceny), hierarchię
(przedsiębiorstwo), państwo, sieci, hybrydy
(mieszane).

Kapitalizm globalny-

instytucje

Rynek
Przedsiębiorstwa (zwłaszcza korporacje

transnarodowe i alianse)

Organizacje międzynarodowe globalne i

integracyjne (regionalne)

Rządy
Samorządy regionalne i zawodowe
Stowarzyszenia, organizacje obywatelskie,

NGO’s, mass-media, organizacje wyznaniowe

Osoby i rodziny

Jak i jakie instytucje

budować?

World Development Report 2002, „Building
Institutions for Markets”:

Sektor rolny: instytucje wspierające rolnictwo
Przedsiębiorstwa: Corporate Governance
System finansowy: efektywny
Rządy: instytucje polityczne (państwowe) i

samorządowe, podatki, ograniczenie korupcji,
system prawa, reguły konkurencji, regulacja
infrastruktury

Społeczeństwa: normy, sieci, rola mediów.

Priorytety w budowie

zdrowych instytucji

Całościowe

Konkurencyjne

Pro-innowacyjne

Wzajemnie uzupełniające się

Rola instytucji w:

wspieraniu rynku
wzroście i rozwoju
redukcji ubóstwa.

Paradoksy kapitalizmu

globalnego

Współistnienie:

działań, inicjatyw i podmiotów o charakterze

globalnym i lokalnym, mikro i makroekonomicznym

rynku i interwencji państwa
tendencji na rzecz centralizacji i decentralizacji
korzyści i kosztów globalizacji

Globalna skala procesów a ułomność „global
governance”.
Paradoks demokracji: globalizacja sprzyja i zagraża
demokracji.

Konkurencja i

konkurencyjność

instytucjonalna

Konkurencyjność instytucjonalna:

zdolność do konkurowania pod względem jakości

instytucji. Zdolność niemobilnych czynników produkcji
do przyciągania mobilnych.

Kapitał społeczny: zdolność do budowy relacji
opartych

na

zaufaniu.

Kapitał społeczny (F. Fukuyama) a konkurencyjność
instytucjonalna i systemowa.

M. Novak: znaczenie relacji

wolność – demokracja – rynek – moralność – religia.

V. Vanberg: rules and choice in Economics.

Konkurencyjność

Konkurencyjność

jest to zdolność podmiotu do sprostania

konkurencji oraz zdolność do długookresowego,
efektywnego

wzrostu

i

rozwoju

organizacji

(przedsiębiorstwo, sektor, region, kraj).

The World Competitiveness Report 1995:

Konkurencyjność międzynarodowa to zdolność

kraju

lub

przedsiębiorstwa

do

tworzenia

proporcjonalnie większego bogactwa od konkurentów
na rynkach światowych. Jest kombinacją zasobów,
procesów i umiędzynarodowienia działalności gosp.

Konkurencyjność

The World Competitiveness Yearbook 2001:

Konkurencyjność

międzynarodowa

to

zdolność kraju do tworzenia wartości dodanej i
w

ten

sposób

podnoszenia

bogactwa

narodowego poprzez odpowiednie zarządzanie
zasobami i procesami, „atrakcyjnością” i
„agresywnością”,

uwzględniające

wymiar

globalny i lokalny oraz integrowanie tego
wszystkiego

w

jednolity,

spójny

model

ekonomiczny i społeczny.

Konkurencyjność

The Global Competitiveness Report:

Konkurencyjność

(kraju)

to

zespół

(kombinacja) instytucji, polityk i czynników
determinujących

poziom

produktywności

danego kraju.

Koncepcja społecznie odpowiedzialnej i
zrównoważonej konkurencyjności.
Konkurencja a konkurencyjność.

Konkurencyjność –

poziomy analizy

Mikro – przedsiębiorstwo, produkt
Mezo – branża/ sektor (czy i region?)
Makro – kraj
Mega – blok regionalny (np. UE)
Meta – system ekonomiczny

Spory o konkurencyjność na poziomie makro
(P. Krugman: „Competitiveness as a
dangerous obsession”).

Argumenty stron sporu

Krugman:

państwo to nie przedsiębiorstwo, nie można

patrzeć na nie jak na sumę przedsiębiorstw.
Takie

spojrzenie

jest

jednostronne

i

nie

uwzględnia

istoty

państwa

i

gospodarki

narodowej dużo szerzej pojmowanej.

Przeciw:

Przedsiębiorstwa są faktycznie tymi podmiotami,

które konkurują na rynku. Nie działają jednak one
w próżni: ich konkurencyjność jest też funkcją
jakości otoczenia.

Ewolucja spojrzenia

Od konkurencyjności mikroekonomicznej i w zakresie
handlu międzynarodowego

do makroekonomicznej.

Od pojmowanej wyłącznie ekonomicznie

do spojrzenia szerszego, obejmującego też wymiar

instytucjonalny i jakość życia (instytucje,
innowacyjność, postęp, kapitał ludzki i społeczny, rozwój
zrównoważony).

Podejście tradycyjne koncentrowało się na cenach i
kosztach, kursie walutowym, stopie procentowej, stopie
wzrostu.

Nowoczesne obejmuje też wskaźniki

jakościowe.

Czynniki określające

zdolność konkurencyjną

gospodarki

Zasoby produkcyjne:

wielkość
struktura
efektywność wykorzystania

System społeczno-ekonomiczny
Polityka ekonomiczna

Te ostatnie mają wyraźnie instytucjonalny wymiar.
Oceny konkurencyjności:

od „niebezpiecznej obsesji”
do uwzględniania czynników jakościowych i

etycznych.

J. Dunning o

konkurencyjności

J. Dunning i T. Hamalainen odrzucają zarówno
radykalny liberalizm, jak i skrajny protekcjonizm.

Teza:

państwo

skupić

się

powinno

na

„proinnowacyjnych”

wątkach

polityki

gospodarczej bardziej niż na tradycyjnej polityce
przemysłowej.

Koncentracja na jakości instytucji, jakości
infrastruktury oraz trosce o jakość czynników
produkcji.

Rankingi

konkurencyjności

a instytucje

The World Competitiveness Yearbook
The Global Competitiveness Report (Index)
Human Development Index
Doing Business Index
Index of Economic Freedom
Transparency International Corruption

Perception Index

Wszystkie one uwzględniają wątki instytucjonalne,
najsilniej jednak dwa ostatnie.

Strategia lizbońska

Lizbona, marzec 2000:

UE ma stać się najbardziej konkurencyjną

gospodarką świata, opartą na wiedzy oraz
wzroście i rozwoju zrównoważonym.

Źródła wcześniejszych słabości UE

Strategia lizbońska

Priorytety strategii:

edukacja
kapitał ludzki
nowoczesne technologie
społeczeństwo informacyjne
wydajność pracy i mobilność zatrudnienia
model społeczny
deregulacja
inwestycje infrastrukturalne (Sieci

Transeuropejskie)

kwestie związane z demografią

Strategia lizbońska

Bardzo ograniczony sukces.

Przyczyny: zróżnicowanie krajów, zbyt wiele

priorytetów, zasady koordynacji.

Od Strategii Lizbońskiej do strategii „Europa
2020”:

„inteligentny wzrost”, „zrównoważony wzrost”,

„integrujący społecznie wzrost”: edukacja, walka z
ubóstwem i wykluczeniem, badania, flexicurity.

Priorytet Polski:
połączenie strategii konkurencyjności z polityką
spójności.

Myśl ordoliberalna i

społeczna gospodarka

rynkowa

Połączenie idei wolności z ideą ładu i
umiarkowanej interwencji państwa.
Inspiracja ze strony Katolickiej Nauki Społecznej
i myśli protestanckiej:

personalizm
dobro wspólne
zasada solidarności
zasada pomocniczości.

Myśl ordoliberalna i

społeczna gospodarka

rynkowa

Państwo jako strażnik ładu.

Rola prawa i moralności.

Zasada pomocniczości i solidarności.

Rola stowarzyszeń, samorządów i dialogu

społecznego.

Twórcy:

A. Muller-Armack, K. Adenauer, Roepke,
współcześnie V. Vanberg.

Viktor Vanberg

V. Vanberg, „The Constitution of Markets” o
konkurencji:

rynek – konstytucyjnie obwarowana konkurencja
„incentive problem”, „power problem”,
„knowledge problem”
w ramach systemu i między systemami
zasada organizująca ludzką działalność na rynku
w polityce jako konkurencja między rządami

V. Vanberg

Unia Europejska:

federalizm konkurencyjny a federalizm

centralistyczny.

Unia Europejska a koncepcja konstytucyjnej
ekonomii politycznej (UE a KEP).

Zwraca uwagę na kwestię racjonalność a
moralność: „Rules and Choices in Economics”.

Modele rozwoju w Europie

Model nordycki (Finlandia, Szwecja, Dania,
Austria, Holandia):

wydajny i solidarny
wysokie podatki i wydatki publiczne na

edukację
opiekę socjalną

silne związki zawodowe
mniejsze zróżnicowanie płacowe
swoboda w zwalnianiu pracowników połączona
z hojnymi zasiłkami dla bezrobotnych.

Modele rozwoju w Europie

Model anglosaski (Wielka Brytania, Irlandia,
Portugalia):

efektywny ale mniej solidarny
słabe związki zawodowe
duża rozpiętość płac
słaba ochrona pracownika przed zwolnieniem,

ale

z aktywną pomocą w znalezieniu pracy
minimalny poziom bezpieczeństwa socjalnego.

Modele rozwoju w Europie

Model kontynentalny (Francja, Niemcy, Belgia,
Luksemburg):

solidarny ale nie konkurencyjny
wysokie wydatki socjalne
silna ochrona pracowników przed zwolnieniem
niższe zasiłki dla bezrobotnych
silna pozycja związków zawodowych mimo

malejącej liczby członków.

Modele rozwoju w Europie

Model śródziemnomorski (Włochy, Grecja):

ani solidarny ani konkurencyjny
wysokie, często nieracjonalne wydatki

publiczne

ochrona pracowników przed zwolnieniem
ale niskie zasiłki dla bezrobotnych
wczesne emerytury.

T. Hamalainen

Timo Hamalainen – ekonomista fiński, uczeń J.
Dunninga (doktorant), pracownik SITRA –
Helsinki.

John Dunning (1927 - 2009) – specjalista w
dziedzinie biznesu i ekonomii międzynarodowej
(MSG), korporacji transnarodowych,
konkurencyjności międzynarodowej, etyki w
biznesie i religijnych uwarunkowań rozwoju.
Autor prac takich jak: „Regions, Globalization
and the Knowledge-Based Economy”,
„Govenrments, Globalization and International
Business” „Making Globalization Good”,
„Alliance Capitalism and Global Business”.

Timo Hamalainen

Timo Hamalainen jest autorem szeregu prac, m.in.
„National Competitiveness and Economic Growth”,
oraz „Social Innovations, Institutional Change and
Economic Performacne”.

Ewolucja zainteresowań:

teoria konkurencyjności

innowacje społeczne i innowacyjność społeczna

koncepcja „sustainable well-being” i jej wpływ na
politykę gospodarczą.

Historyczny rys Finlandii

Finlandia:

do pocz. XIX wieku część Szwecji
do końca I wojny światowej część Rosji (Wielkie

Księstwo Finlandzkie); duża mniejszość szwedzka

okres niepodległości: budowa państwa, wielka rola

Marszałka i Prezydenta Karla Gustawa von
Mannerheima.

1939-40 – Wojna Zimowa z ZSRR, wznowienie

działań w 1941-44

powojenna

względna

zależność

od

ZSRR

(finlandyzacja).

Historyczny rys Finlandii

głęboki kryzys wywołany rozpadem ZSRR
przystąpienie do UE i budowa gospodarki opartej na

wiedzy

powołanie specyficznych instytucji (SITRA, TEKES,

Akademia

Finlandii

itp.),

klastry

i

parki

technologiczne; sukces Nokii

rola

wysokiej

jakości

instytucji,

kapitału

społecznego, infrastruktury

wysoki

wzrost

pozycji

w

rankingach

konkurencyjności w końcu XX w. i pierwszych latach
XXI.

spowolnienie końca I dekady XXI w. – kryzys i jego
pokonywanie. Poszukiwanie nowych źródeł przewag

Finlandia i Estonia.

SITRA

SITRA (The Finnish Innovation Fund):

agencja

zajmująca

się

wspieraniem

międzynarodowej

konkurencyjności

gospodarki

fińskiej.

Łączy

funkcje

ośrodka

studiów

strategicznych i think–tanku oraz instytucji
wspierającej przedsiębiorstwa fińskie (zwłaszcza
spółki technologiczne i start-upy) w zakresie
doradztwa oraz pozyskiwania venture capital.

Analogiczną instytucję założono w Estonii (Estonian
Development Fund).

Instytucje a etyczny i

religijny wymiar

gospodarki

Moralność i religia jako instytucje nieformalne.

Czy jest sens mówić o etyce w gospodarce i
biznesie?

Czy moralność i religia służą obniżce kosztów
transakcyjnych, czy same nim się stają?

Argumenty za i przeciw etycznej refleksji o
gospodarce. Moral backgrounds of the market?

Rola kapitału społecznego.

Od etyki w gospodarce i etyki biznesu, przez CSR
do duchowości i „ekonomii komunii”.

Etyka a gospodarka

Etyka życia gospodarczego – koncepcja stara i
nowa.

Utylitaryzm (Adam Smith, Milton Friedman)
Kantyzm (inspiracja dla CSR)
Arystoteleizm i koncepcje religijne
Myśl Maxa Webera – protestantyzm a kapitalizm.

Etyka i gospodarka w myśli Jana Pawła II i
Benedykta XVI.

M. Novak („Duch demokratycznego kapitalizmu”)
oraz poglądy S. Zamagniego i L. Bruni.

Adam Smith był również filozofem moralności
(„Teoria uczuć moralnych”).
Przeciwnik

moralizatorstwa

w

ekonomii

–

ekonomia nauką o tym co jest, nie o tym co być
powinno.
Podejście

utylitarne

i

koncepcja

homo

oeconomicus.
Rynek wychowawcą do cnót.
Stockholder’s approach.
Współczesny kontynuator: Milton Friedman
(społeczną funkcją biznesu jest maksymalizować
zysk - w ramach prawa i moralności).

Adam Smith

Kantyzm i neokantyzm.

Stakeholder approach

Immanuel Kant:

Traktować człowieka jako cel, nie narzędzie.

Podejście stakeholderowskie: orientacja na
prawa i potrzeby interesariuszy (właściciele,
kierownictwo, pracownicy, dostawcy, odbiorcy,
przyroda, społeczność lokalna).
Intencje jako ważne kryterium oceny.

XVIII, XIX i początek XX

wieku

Zasadniczo czas ten nie sprzyja refleksji etycznej –
oddzielenie etyki od ekonomii.

Szkoły nawiązujące do klasycznej – zero moralizmu,
wiara w homo oeconomicus.

Marksizm – aetyczny (determinizm, redukcjonizm).

Specyfika szkoły historycznej.
Max Weber – etyka protestancka a kapitalizm.

Renesans XX wieku

W teorii ekonomii i naukach społecznych:

ordoliberalizm
nowa ekonomia instytucjonalna
teoria kapitału społecznego

W zarządzaniu:

nowe podejście do konkurencyjności

przedsiębiorstw

koncepcja CSR (Corporate Social Responsibility)

CSR i rozwój

zrównoważony

Spór pomiędzy podejściem stockholderowskim i
stakeholderowskim (korporacja powinna
uwzględniać potrzeby interesariuszy).

CSR a rozwój i wzrost zrównoważony (sukces
gospodarczy i biznesowy, ekologa, wymiar
społeczny).

CSR i rozwój zrównoważony w Skandynawii oraz w
Strategii Lizbońskiej UE i strategii Europa 2020.

Dokumenty UE – „Green Paper on CSR”.

Istota CSR

Społeczna odpowiedzialność biznesu koncentruje się
na:

zrównoważonym rozwoju przedsiębiorstwa
relacjach przedsiębiorstwa z pracownikami
budowie potencjału konkurencyjnego i

społecznego organizacji

współpracy firmy z otoczeniem

Dobrowolny charakter CSR.

Za i przeciw CSR

Argumenty za:

większe zaufanie na rynku
kapitał społeczny

Argumenty przeciw:

społeczną funkcją biznesu jest maksymalizacja zysku

(Friedman)

CSR as a „window-dressing”
instrumentalizacja etyki

Fakt: większość poważnych przedsiębiorstw włącza dzisiaj

CSR i jego normy do swojej działalności/misji.

Pytania: na ile głęboko? Czy nie jest to tylko zagrywka

marketingowa?

M. Friedman, I. Maitland,

N. Bowie…

M. Friedman: „społeczną funkcją biznesu jest
maksymalizować zysk – w ramach prawa i
moralności”

I. Maitland: „Market as a School of Virtues”

Ale…

N. Bowie: „Corporation as a Moral Community”

Przykłady

Etyczne kodeksy postępowania
przedsiębiorstw i branżowe.
Koncepcja audytu etycznego, doradztwa
etycznego, uwzględniania problematyki etycznej
w normach jakościowych (np. ISO).
Międzynarodowe inicjatywy i ruchy:

Global Compact
Caux Round Table
„Fair Trade”
„Slow Food”

mikrokredyty
etyczne inwestowanie
„ekonomia społeczna”
„ekonomia komunii”

Kapitał społeczny

Nowe spojrzenie na kapitał: ludzki i społeczny.

Kapitał społeczny: związany z obecnymi w
społeczeństwie pokładami zaufania oraz ze
zdolnością do współpracy i budowy relacji
opartych na zaufaniu,

Badacze: m.in.. F. Fukuyama, D. Coleman

Kapitał społeczny i efektywne instytucje
redukują koszt transakcyjny.

Odrodzenie katolickiej

nauki społecznej

Encykliki papieskie: od Leona XIII do Jana Pawła II i
Benedykta XVI.
Specyficzne cechy:

personalizm
dobro wspólne
solidaryzm
zasada subsydiarności

Kluczowe znaczenie encyklik Jana Pawła II („Laborem Exercens”
i „Centesimus Annus”) dla nowoczesnej katolickiej nauki
społecznej.

Benedykt XVI, „Caritas in Veritate”: rozwój integralny, zaufanie.

„Nowości” Jana Pawła II

Praca jako współudział w dziele Stworzenia.

Akcent położony na wolność, uczestnictwo i
solidarność: przedsiębiorczość, wolny rynek i
demokracja w ramach prawa i moralności.

Jan Paweł II a myśl ordoliberałów i M.
Novaka

(„Duch

demokratycznego

kapitalizmu”, „On Cultivating Liberty”, „The
Universal Hunger for Liberty”).

Benedykt XVI

Benedykt XVI, „Caritas in Veritate”:

koncepcja rozwoju integralnego: każdego

człowieka i całego człowieka

akcent

położony

na

prawidłową

antropologię – filozofię natury ludzkiej

rola zaufania i kapitału społecznego

państwo-rynek-społeczeństwo obywatelskie

poparcie dla CSR, mikrokredytów oraz

etycznego inwestowania

Przykładowa

inicjatywa:

Caux Round Table

Uczynienie kapitalizmu etycznym poprzez:

użycie prywatnego interesu dla dobra

wspólnego

przywództwo z zasadami

odrzucenie darwinizmu społecznego

zasada Kyosei: „Żyć i pracować razem dla

wspólnego dobra”

zasada godności osoby ludzkiej i dialogu

Caux Round Table

Inicjatywa CRT powstała w Szwajcarii w
1986 r.

Twórcy: F. Philips oraz Olivier Giscard
d’Estaign

(INSEAD).

Obecnie szefem jest S. Young.

Orientacja na

Stakeholder Approach

(CSR).

Istnieje CRT Poland.

Caux Round Table

Zasady dla przedsiębiorstw:

odpowiedzialność

biznesu

–

wobec

interesariuszy

ku innowacjom, sprawiedliwości i wspólnocie

światowej

od litery prawa do ducha zaufania

poszanowanie dla reguł prawnych

wsparcie wielostronnej wymiany handlowej

poszanowanie środowiska

unikanie działań sprzecznych z prawem

Caux Round Table

Interesariusze

Podstawowe obowiązki

Klienci

Pracownicy

Właściciele

Dostawcy, partnerzy i odbiorcy

Konkurenci

Społeczność

Caux Round Table

Wdrażanie zasad Arcturus Innovations w korporacjach
(np. NISSAN):

Macierz 49 pytań dla executives
Macierz 275 pytań dla ogółu

Odpowiedzi podlegają ocenie i analizie.
Arcturus jest elementem strategii jakości (TQM – Total
Quality Management) - CSR elementem strategii
firmy.
Kodeks

etyczny

i

audyt

etyczny.

Promocja

etycznego przywództwa.

Caux Round Table – Arcturus

Macierz wyników

KATEGORIA

OBOWIĄ
ZKI

KLIENCI

PRACOWN
ICY

WŁAŚCICI
ELE

DOSTAWC
Y,
ODBIORCY
…

KONKURE
NCI

SPOŁECZN
OŚĆ

ODPOWIEDZIAL
NOŚĆ BIZNESU

KRYTERI
UM 1.1

KRYTERI
UM 1.2

KRYTERIU
M 1.3

…

EKONOMICZNE I
SPOŁ.
ODDZIAŁYWANI
E BIZNESU

KRYTERI
UM 2.1.

…….

……..

ZACHOWANIA
BIZNESOWE

…..

POSZANOWANIE
DLA REGUŁ
PRAWNYCH

WSPARCIE
WIELOSTRONNE
J WYMIANY

POSZANOWANIE
ŚRODOWISKA

UNIKANIE
ŁAMANIA
PRAWA

Caux Round Table a inne

inicjatywy

Global Compact (ONZ):

prawa człowieka
niedyskryminacja
ekologia
zwalczanie korupcji

Inne międzynarodowe kodeksy (OECD Guidelines
for MNE).
CSR i Sustainable Development a Strategia
Lizbońska UE.
Etyczne kodeksy postępowania branż i firm.
CRT Arcturus – jedną z najbardziej kompleksowych
prób integracji etyki i biznesu.

Przyszłość CSR

Czy „tradycyjny” CSR rozwija się, czy przechodzi
kryzys?

Poszukiwanie nowych koncepcji CSR (np. CSR 2.0,
CR).

Co niesie wzrost zainteresowania „Spirituality of
Management”, „Economy of Communion” i rolą
organizacji pozarządowych w ostatnim okresie?

Regulacja/deregulacja

Pojęcie regulacji i deregulacji:
zmniejszanie/ograniczanie/zmiana skali i
charakteru regulacji państwowych w
gospodarce.

Zawodność rynku (market failures) i
zawodność państwa (governmental failures).

Ewolucja od regulacji w kierunku deregulacji w
gospodarce. Wady i zalety deregulacji.

Ekonomia

instytucjonalna a

infrastruktura i transport

Dzieje infrastruktury i transportu: silne regulacje,
interwencjonizm państwowy, tendencje wolnorynkowe.
Przykład kolei i lotnictwa.

Infrastruktura a monopol naturalny.

Rola państwa w budowie infrastruktury.

Jak zapewnić konkurencję w sektorach sieciowych?
Oddzielenie

infrastruktury

od

działalności

operatorskiej.

Market failures and

government failures

Market failures (zawodność rynku):

sytuacja, w której mechanizm rynku nie

prowadzi do optymalnej alokacji zasobów.

dobra publiczne (Public Goods)

monopole naturalne

asymetria informacyjna

efekty zewnętrzne

niekompletność rynków

inne

Market failures and

government failures

Government failures:

rent-seeking
ograniczona racjonalność
ideologie
pokusa suboptymalizacji
niejasności związane z rozwojem

technologii

brak presji rynkowej

Wybrane pojęcia typowe

dla ekonomii

instytucjonalnej

W kontekście teorii kontraktów i kosztów
transakcyjnych:

zawodność państwa i zawodność rynku

problem pryncypała i agenta

koszty zachowań oportunistycznych (rezygnacja

z zasad na rzecz bezpieczeństwa i korzyści)

„moral hazard” (pokusa nadużycia)

ograniczona racjonalność

teoremat Coase’a.

Zasada Pareto i Optimum

Pareto

Zasada Pareto:

80:20

(elitaryzm, np. 20% osób tworzy 80% bogactwa i

wiedzy)

Efektywność w sensie Pareto oznacza, że
można poprawić sytuacji jednego podmiotu nie
pogarszając sytuacji któregokolwiek z pozostałych.

Optimum Pareto zatem istnieje, jeśli nie można
poprawić sytuacji inaczej niż czyimś kosztem.

Wnioski dla Polski (Forum

Obywatelskie)

Czy mamy w Polsce dobre instytucje oraz jak
oceniamy zasoby kapitału społecznego?

Polska krajem indywidualnego sukcesu… a co z
kapitałem społecznym i dobrem wspólnym? Jak z
tego punktu widzenia wygląda konkurencyjność
kraju?

Tradycja a modernizacja, wolność i
konkurencyjność a solidarność.

Co robimy i co należy zrobić z dziedzictwem
„Solidarności” i Jana Pawła II?