Bezdomność jako forma wykluczenia społecznego

Wykluczenie społeczne

Wykluczeni - będący na marginesie, niechciani, zapomniani....

Każda epoka ma swoich outsiderów. Osoby, które z różnych względów
nie pasują, nie znajdują się w głównym nurcie życia społecznego.
Najczęściej niezależnie od swojej woli, rzadko z wyboru. Kiedy są gdzieś z
boku, nie widać ich – nie drażnią. Bezdomni, bezrobotni, uzależnieni – nie
zawsze ich widzimy i chcemy zauważać. Ale są obecni przy nas cały czas

1. Definicja wykluczenia społecznego przyjęta w dokumencie „Narodowa

Strategia Integracji Społecznej dla Polski”:

• Wykluczenie społeczne to brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa,

wpływania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które
powinny być dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla osób ubogich.

2. G. Germani
• Brak uczestnictwa jednostek i grup społecznych w tych sferach życia, w

których uzasadnione jest i oczekiwane, by jednostki te i grupy w nich
uczestniczyły. Tak więc niedobrowolne nieuczestnictwo wynikające z
obiektywnej niezdolności (choroby, ułomności, niepełnosprawności, biedy,
pochodzenia, wykształcenia itp.) lub braku możliwości ( przynależność
mniejszości narodowej, religijnej, seksualnej, wiek, płeć itp.) jest wykluczeniem
społecznym i ma charakter problemu społecznego, który musi być
rozwiązywany dla pomyślności funkcjonowania społeczeństw.

Formy wykluczenia społecznego

Wykluczenie społeczne jest zarówno obiektywną, jak i subiektywną cechą

ludzkiego życia. W sensie obiektywnym charakteryzuje się materialną
deprywacją i naruszeniem praw socjalnych (włączając w to prawa
zatrudnionych i bezrobotnych). Jako uczucie subiektywne cechuje się
poczuciem społecznej niższości lub utratą wcześniejszego statusu
społecznego.

Wykluczenie społeczne jest zarówno stanem, jak i procesem. Jako stan

równoznaczne jest z relatywną deprywacją, jako proces odnosi się do
społecznie kształtowanych struktur i procesów, które utrudniają części
populacji dostęp do zasobów gospodarczych, do dóbr społecznych i do
instytucji określających ich los.

Wykluczenie społeczne, które polega na niepodejmowaniu

zwyczajowej i społecznie akceptowanej drogi życiowej lub wypadaniu z
niej, dotyczy osób, rodzin lub grup ludności, które:

• żyją w niekorzystnych warunkach ekonomicznych (ubóstwo materialne),
• zostają dotknięte niekorzystnymi procesami społecznymi, wynikającymi z

masowych i dynamicznych zmian rozwojowych, np. dezindustrializacji,
kryzysów, gwałtownego upadku branż czy regionów,

• nie zostały wyposażone w kapitał życiowy umożliwiający im normalną

pozycję społeczną, odpowiedni poziom kwalifikacji, wejście na rynek pracy
lub założenie rodziny, co dodatkowo utrudnia dostosowywanie się do
zmieniających się warunków społecznych i ekonomicznych,

• nie posiadają dostępu do odpowiednich instytucji pozwalających na

wyposażenie w kapitał życiowy, jego rozwój i pomnażanie, co ma miejsce w
wyniku niedorozwoju tych instytucji spowodowanego brakiem priorytetów,
brakiem środków publicznych, niską efektywnością funkcjonowania,

• doświadczają przejawów dyskryminacji, zarówno wskutek niedorozwoju

właściwego ustawodawstwa, jak i kulturowych uprzedzeń oraz stereotypów,

• posiadają cechy utrudniające im korzystanie z powszechnych zasobów

społecznych ze względu na zaistnienie: niesprawności, uzależnienia,
długotrwałej choroby albo innych cech indywidualnych,

• są przedmiotem niszczącego działania innych osób, np.: przemocy,

szantażu, indoktrynacji.

Grupy poważnie zagrożone wykluczeniem społecznym w Polsce:
• dzieci i młodzież wypadająca z systemu szkolnego,
• osoby długookresowo bezrobotne,
• opuszczający wiezienia,
• niektóre kategorie ludności wiejskiej: pracownicy byłych Państwowych

Gospodarstw Rolnych, chłopi nieprodukujący na rynek,

• osoby zagrożone eksmisją z zamieszkiwanych lokali,
• imigranci zarobkowi wchodzący do szarej strefy zatrudnienia,
• osoby uzależnione od alkoholu i narkotyków,
• bezdomni,
• imigranci utrzymujący się z pracy nielegalnej,
• osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej.

Jednym z najbardziej dramatycznych przejawów wykluczenia

społecznego jest bezdomność. Pozbawia ona człowieka możliwości
godnego i bezpiecznego życia, pracy zawodowej, uczestnictwa we
wspólnocie, w kulturze.

Definicja Bezdomności

•

W encyklopedycznej definicji bezdomność traktuje się jako brak domu,
miejsca stałego pobytu zapewniającego jednostce lub rodzinie
schronienie przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi,
gwarantującego poczucie bezpieczeństwa oraz zaspokojenie
podstawowych potrzeb na poziomie uznawanym w danym
społeczeństwie za wystarczający
( Nowa Encyklopedia
Powszechna , PWN, 1995)

•

Sytuacja osób, które w danym czasie nie posiadają i własnym staraniem
nie mogą zapewnić sobie takiego schronienia, które mogłyby uważać za
swoje i które spełniłoby minimalne warunki pozwalające uznać je za
pomieszczenie mieszkalne.

(Przymeński, Bezdomność, Praca socjalna 1997, s 30)
•

Względnie trwała sytuacja człowieka nieposiadającego własnego
mieszkania albo w ogóle pozbawionego dachu nad głową.

( E. Moczuk, Bezdomność jako problem społeczny w świadomości

osób bezdomnych , Polityka społeczna, 2000)

Bezdomność jest procesem, który jeżeli trwa w czasie, to

powoduje bardzo poważne, często nieodwracalne konsekwencje
w przebiegu życia jednostki. Jego ostatecznym skutkiem staje
się redefinicja siebie, zmiana samoidentyfikacji, naznaczenie
siebie statusem bezdomnego, osobowościowa degradacja.

Załamanie się programu życiowego

Powodem załamania się programu życiowego jest:
o

utrata kwalifikacji, pracy

utrata źródeł utrzymania

utrata zdrowia lub kalectwo

utrata samodzielności

odbywanie kary pozbawienia wolności

Osoby wysokiego ryzyka bezdomności, gdy znajdują się w

podobnych sytuacjach, mają skłonność do stosowania
mechanizmów obronnych, ucieczkowych i perwersyjnych. Np.
próbują zapić problem, brną dalej w długi, które już zapędziły
ich w pułapkę, lub wdają się w nielegalne interesy. Kiedy
napięcie staje się nie do zniesienia, kiedy staja się bezradni,
rzucają wszystko i starają się odciąć od przeszłości.

2. Ubóstwo

Jest konsekwencją poczucia sytuacji bez wyjścia i braku pomysłu na

zmianę własnego położenia. Najpierw jednostka redukuje swoje potrzeby.
Po jakimś czasie okazuje się jednak, że to nie wystarczy i właściwie
niewiadomo co będzie dalej. Nie ma pieniędzy na utrzymanie. Zmienia
więc sposób myślenia o sytuacji, zaczyna żyć chwilą. Cieszyć się
drobnymi przyjemnościami, przypadkowymi zdobyczami , okazjami.
Dotychczasowe środowisko staje się coraz bardziej odległe, powiększa się
dystans między osobą doświadczającą ubóstwa a jej dotychczasowym
otoczeniem. Jednostka zaczyna wchodzić w mniej lub bardziej
przypadkowe kontakty z ludźmi z marginesu społecznego. Stosuje
różne ,,znieczulacze’’, najczęściej alkohol. Następuje proces degradacji
psychicznej .

3. Akceptacja świadomości bycia bezdomnym

Jednostka przestaje mieć ambicje kontrolowania własnego życia, staję

się całkowicie bezwolna, rezygnuje z potrzeby intymności. Zaczyna
opanowywać umiejętności potrzebne do bycia bezdomnym np. wiedzę o
noclegowniach, jadłodajniach, ośrodkach pomocy społecznej. Przestaje
mieć wewnętrzne opory przed żebractwem, uczy się typowych technik
manipulowania przechodniami. Pogłębia się proces patologizacji ( głównie
uzależnienia) i degradacji psychicznej. Rezygnuje z celów. Rozwija
poczucie wyobcowania ze świata społecznego.

4. Tożsamość bezdomnego

Stankiewicz nazywa to – bezdomnością właściwą.
Najbardziej charakterystyczną cechą tego stanu jest identyfikacja

psychiczna z własna sytuacją. Integracja wewnętrzna ze statusem
bezdomnego. Konsekwencją zmiany własnej tożsamości jest
utrwalenie nawyków bezdomnego u wyniszczenie organizmu.
Jednostka znajduje się w stanie chronicznym.

Symptomy w ukształtowanej tożsamości osoby bezdomnej:
o brak pomysłu na życie w sytuacji załamania się dotychczasowego

programu życiowego

o utrata poczucia sprawności i kontroli własnego życia
o nieumiejętność gospodarowania posiadanymi zasobami
o uzależnienie własnego dobrostanu od instytucji pomocy

OKRES

Liczba

bezdomnych

•

krócej niż 3

miesiące

• 3- 12 miesięcy

• 1 – 5 lat

• ponad 5 lat

(chroniczna
bezdomność)

8, 3

24,9

44,6

20, 2

Źródło wg Piekut –
Brodzkiej (2006)

Czas trwania bezdomności:

Uwarunkowania bezdomności

Cztery zasadnicze przyczyny bezdomności wg Anny Duracz- Walczak:

1. Społeczne:
•

Wynikające głównie z utraty pracy lub środków do życia

•

Utraty mieszkania, brak miejsc w domach pomocy społecznej dla
osób w podeszłym wieku, brak mieszkań dla wychowanków domów
dziecka po ukończeniu 18 lat

•

Braku miejsc w szpitalach i zakładach opiekuńczych dla osób
wymagających stałej hospitalizacji

•

Braku miejsc dla osób zarażonych wirusem HIV

2. Wynikające z patologii lub chorób jednostki lub sytuacji

mających miejsce w rodzinie

•

alkoholizm

•

Rozwody albo rozpad stałych związków

•

Przestępczość

•

Odrzucenie przez rodzinę lub brak opieki ze strony rodziny

•

Prostytucja

•

Znęcanie się nad rodziną

3. Psychologiczne będące wynikiem świadomego wyboru,
wieczny wędrowiec, tułacz.
4. Prawne np. eksmisja, wymeldowanie do nikąd.

Dziesięć przyczyn bezdomności najczęściej wymienianych w
różnych publikacjach
Władysław Sidorowicz

1. Pogłębiające się ubóstwo i jego konsekwencje
2. Niewydolność służby zdrowia
3. Utrata pracy szczególnie u osób bez kwalifikacji lub o niskich

kwalifikacjach

4. Brak wsparcia społecznego, rozpad związków, osamotnienie
5. Upośledzenie umysłowe i jego konsekwencje. Chodzi tu także

o ucieczkę od odpowiedzialności i opieki nad tego typu
osobami

6. Wychowanie w warunkach skrajnej deprywacji uczuciowej

(dzieci ulicy)

7. Uzależnienie od substancji psychoaktywnych
8. Deinstytucjnalizacja (zamykanie placówek pomocy społecznej i

całodobowej opieki, np. leczniczo- opiekuńczych,
psychiatrycznych)

9. Choroby psychiczne

Subiektywne i obiektywne przyczyny bezdomności:

•czynniki obiektywne –tj. niezależne od woli osoby

•czynniki subiektywne – tj. akceptowane, a nawet współtworzone przez
osobę.

•1. Do subiektywnych przyczyn możemy zaliczyć:
- odrzucenie obowiązujących norm społecznych – ludzie tacy wybierają
bezdomność jako styl życia,
- zachowania patologiczne – alkoholizm, prostytucja, przestępczość,
narkomania,
- zaburzenia psychiczne dotykające najczęściej osoby samotne,
porzucone dzieci , zniedołężniałych starców. Ludziom tym najczęściej
towarzyszy poczucie odrzucenia, braku własnej wartości z racji choroby
lub nieszczęścia, jakie ich dotknęło. Ich zachowania i reakcje są
niezrozumiałe przez otoczenie i jednocześnie nieakceptowane.

2. Przyczyny obiektywne natomiast, to:
- zła sytuacja społeczno – ekonomiczną społeczeństwa spowodowana
wzrostem bezrobocia, niskimi zarobkami i ubożeniem społeczeństwa,
- brak mieszkań komunalnych oraz wzrost cen mieszkań czynszowych
- brak mieszkań dla wychowanków domów dziecka, domów
poprawczych, opuszczających więzienia
- brak miejsc w szpitalach, zakładach opieki całkowitej dla osób z
zaburzeniami psychicznymi oraz dla emerytów i rencistów
- sytuacja prawna polegająca na możliwości eksmitowania ludzi z
mieszkania „do nikąd”, za zaległości w opłatach czynszowych .

Skutki bezdomności

Najważniejsze skutki emocjonalne wg Ewy Błażej i

Bogdana Bartosza

1. Poczucie osamotnienia. Osoba bezdomna właściwie nie czuje się

związana z żadną grupą, ani z tą, z której wyszła, ani nie chce
identyfikować się osobami bezdomnymi. Bezdomny czuje się
porzucony i niechciany, co często pokrywa złością do ludzi u
wrogością.

2. Poczucie niższości wobec rodziny i innych osób, co jest konsekwencją

niskiego statusu ekonomicznego i społecznego.

3. Poczucie wstydu z powodu własnej nieefektywności.
4. Poczucie bezsilności, często pokrywanej negatywizmem wobec

bliskich i świata.

Charakterystyka demograficzna i społeczna

zjawiska bezdomności

Rozmiary bezdomności w Polsce nie są znane. Nie opracował

dotychczas odpowiednich danych Główny Urząd Statystyczny. Trudność
ich zebrania wynika z częstego przemieszczania się licznych
bezdomnych oraz braku meldunku wielu spośród nich. Populację
bezdomnych można ustalić jedynie na podstawie danych liczbowych z
sondaży i analiz opisowych w nielicznych opracowaniach poruszających
ten problem.

1.Płeć
Wszystkie badania potwierdzają fakt, że bezdomność w większym

stopniu dotyczy mężczyzn. ,,Było ich- pisze o swoich badaniach Piekut –
Brodzka- prawie czterokrotnie więcej niż kobiet,, Przyjmuje się, że około
dwie trzecie bezdomnych to mężczyźni i około jedna trzecia to kobiety.

2. Wiek
Dostępne dane o bezdomnych wg wieku wskazują, że w populacji tej

przeważają osoby w wieku zdolności do samodzielności życiowej.
Jednocześnie zauważa się, że bezdomni są coraz młodsi.

Ilustrację tego faktu przedstawiają następujące dane:

Struktura procentowa bezdomnych mężczyzn przebywających w

schronisku Brata Alberta wg wieku w latach 1986 – 1993

WIEK

1986

1991

1993

Do lat 30 0

5,8%

13%

31 - 50

54,5 %

54,8%

62%

51 – 70

45,5%

39,4%

23%

Ponad 70

Razem

100%

Liczba

osób

157

701

1500

Do roku 1991
bezdomność
dotyczyła głównie
osób w wieku
powyżej 30 roku
życia. Gwałtownie
rośnie liczba osób
bezdomnych w wieku
poprodukcyjnym, z
których większość
zapewne mogłaby się
sama utrzymać.

Wiek

Procent

Do 25 lat

8,5

26 - 30

10,0

31 - 40

25,2

41 - 50

35,3

51 - 60

10,6

61 - 65

8,8

65 i

więcej

1,6

Badania D. Piekut – Brodzkiej opublikowane w
roku 2000 pozwalają na stwierdzenie, że
bardzo niebezpiecznie przesuwa się wiek
bezdomnych, w kierunku ludzi młodych.

3 Stan cywilny
Bezdomni wg stanu cywilnego w badaniach z lat 1993, 1998 i 2000

Stan cywilny

Schronisko brata

Alberta w

Warszawie

(1993)

Schronisko dla

Bezdomnych w

Olsztynie (1998)

Dane z 489

wywiadów z

całej Polski

(2000)

Kawaler / panna 46,0

34,9

45,5

Żonaty /

zamężna

14,0

1,2

10,2

Rozwiedziony/a

34,0

45,3

35,6

Wdowiec/

wdowa

3,0

8,1

4,5

Nieuregulowany 3,0

10,5

4,2

Razem

100,0

Wśród bezdomnych dominują dwie grupy: kawalerowie/ panny i rozwiedzeni
/ rozwiedzone.

4. Wykształcenie
Panuje opinia , że bezdomni wywodzą się z kręgu ludzi o najniższym
wykształceniu. Nie potwierdzają tego dotychczasowe badania. Wg danych z
roku 1996 z wykształceniem podstawowym i poniżej podstawowego było
41% bezdomnych, z zasadniczym zawodowym 40%, a co najmniej średnim
19%. Podobne wyniki uzyskano wśród 5931 osób poddanych badaniom w
1997 roku przez Henryka Gąsiora.

Danuta Piekut – Brodzka porównała poziom wykształcenia

bezdomnych swoich badań do przeciętnego w kraju. Zestawienie
to ilustruje następująca tabela:

Ludność ogółem oraz bezdomni wg wykształcenia

POZIOM WYKSZTAŁCENIA

PRZECIĘTNIE W

KRAJU

LUDZIE

BEZDOMNI

Wyższe

6,8

0,8

Średnie łącznie z policealnym

27,3

12,0

Zasadnicze zawodowe

25,9

28,4

Podstawowe łącznie z

niepełnym średnim

33,7

50,0

Niepełne podstawowe i bez

wykształcenia szkolnego

6,3

8,8

Razem

100,0

5. Źródła dochodów
Bezdomność osób oraz brak miejsca zamieszkania nie oznacza
automatycznie braku jakichkolwiek dochodów. A Duracz – Walczak podaje
, że 74 – 80% bezdomnych uzyskiwało dochody ze świadczeń
społecznych i wykonywanej pracy. Podobne proporcje źródeł dochodów
bezdomnych potwierdzają badania D. Piekut – Brodzkiej.

Rocznik statystyczny 1997, s. 97; badania własne D. Piekut – Brodzka, O bezdomnych i
bezdomności, Warszawa 2000, s. 169

Od tych danych odbiegają nieco wyniki badań źródeł dochodów bezdomnych

przedstawione przez Henryka Gąsiora. Wynika z nich, że :

• Z zasiłku dla bezrobotnych korzystało - 6%
• Z pomocy pieniężnej MOPS – u ( Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej) korzystało –

22%

• Z innych źródeł ( praca dorywcza, na ,,czarno,, handel obwoźny, drobne kradzieże
• Brak dochodu wykazuje – 54% badanych

H. Gąsior, Fenomen bezdomności, s. 128

7 .Karalność
Wśród bezdomnych korzystających z przychodni ,,Lekarze Świata’’ 52% weszło

w kolizje z prawem, natomiast na Dworcu Centralnym w Warszawie do karalności
przyznało się 37% osób tam przebywających. Wg badań D. Piekut – Brodzkiej ,,
karalnych było około 40% bezdomnych’’.

Z olsztyńskich badań, przeprowadzonych w roku 2000, wynika że 68%

bezdomnych weszło w konflikt z prawem, z czego za:

• kradzieże i rozboje - 28,0%
• pobicia członków rodzin i policjantów – 4,0%
• niepłacenie alimentów – 22%
• usiłowanie zabójstwa – 4,0%
• Inne – 10,0 %

Pomoc bezdomnym

Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej, pomoc bezdomnym

należy do zadań własnych gminy. Pomoc ta może mieć formę
udzielenia schronienia, posiłku, ubrania, a także zasiłku celowego na
leczenie. Gminy mogą zlecać wykonywanie tych zadań organizacjom
pozarządowym. Jednymi z najbardziej znanych ogólnopolskich
organizacji specjalizujących się w tym zakresie są Towarzystwo
Pomocy im. św. Brata Alberta oraz założone przez Marka Kotańskiego
Stowarzyszenie "Monar" i jego wyspecjalizowana jednostka
organizacyjna "Markot". Kamiliańska Misja Pomocy Społecznej
założona przez o. Bogusława Palecznego.

Problem bezdomności został uznany za na tyle poważny, że w

2000 roku w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej opracowano
resortowy Program "Bezdomność", w którym zostały uwzględnione
działania o charakterze:

 profilaktycznym – zapobiegające utrwalaniu się i poszerzaniu

zjawiska bezdomności, skierowane do najbardziej zagrożonych
bezdomnością grup społecznych

 osłonowym – zapobiegające degradacji biologicznej i społecznej osób

bezdomnych z zastosowaniem standardowych rodzajów i form
świadczeń pomocy społecznej oraz podstawowych elementów pracy
socjalnej

 aktywizującym, zmierzające do wyprowadzania z bezdomności

konkretnych osób i grup społecznych, rokujących perspektywy
przezwyciężenia tej sytuacji.

Przypisy:
1. Piekut–Brodzka D.M. (2000), O bezdomnych i bezdomności. Aspekty

fenomenologiczne, etiologiczne, terapeutyczne, Warszawa

2. A. Przymeński (2001), Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce

współczesnej, Prace Habilitacyjne 1, Poznań

3. H. Gąsior, Fenomen bezdomności

Bibliografia:
4. Leszek Stankiewicz : Zrozumieć bezdomność , Olsztyn 2002 .
5. Irena Pospiszyl : Patologie Społeczne, Warszawa 2008.
6. T. Pilch, I. Lepalczyk: Pedagogika społeczna. Warszawa 1995.
7. K. Białobrzeska, S. Kawula: Wykluczenie i marginalizacja społeczna. Wokół

problemów diagnostycznych i reintegracji psychospołecznej, Toruń 2006.

Document Outline