Ubóstwo i bezdomność formą wykluczenia społecznego

Istota problemu ubóstwa

W sporach dotyczących ubóstwa należy wyróżnić trzy płaszczyzny. Pierwsza dotyczy samej definicji ubóstwa, druga jego przyczyn, a trzecia ogólnych rozwiązań społecznych i gospodarczych, które mają przezwyciężyć ubóstwo.

Pojęcie ubóstwa w świadomości społecznej funkcjonuje jako brak dosta­tecznych środków materialnych do życia, jako bieda, niedostatek. Ubóstwo można zdefiniować jako stan poniżej pewnego zmiennego w czasie progu dochodowego lub progu realizacji potrzeb w odniesieniu do jednostki, ro­dziny lub grupy społecznej.

Głównym przedmiotem sporu na etapie formułowania definicji jest to, czy ubóstwo to stan niezaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych (ujęcie absolutne) czy też jest sytuacją naruszenia zasad sprawiedliwości społecznej poprzez istnienie nadmiernego dystansu pomiędzy poziomem życia poszczególnych grup ludności (ujęcie względne).

Podstawą dokonywania pomiarów i porównań może być poziom dochodów, konsumpcji, stan zagospodarowania materialnego lub - w podej­ściu subiektywnym - poczucie deprywacji albo też kilka skumulowanych wskaźników; można rozszerzyć je także na sferę pozamaterialną. Zachodzi również konieczność ustalenia, na jakiej wysokości usytuować próg ubóstwa. Należy wreszcie rozstrzygnąć, czy ubóstwem możemy nazywać sytuację krótkotrwałego niedostatku, a jeśli nie - to jakie przyjąć kryterium czasowe.

Wszystko to daje w efekcie duże rozbieżności w odpowiedziach na pytanie, kto w danym społeczeństwie powinien być uznany za ubogiego i w szacowaniu rozmiarów zjawiska.

Ubóstwo absolutne i względne

Zwolennicy podejścia absolutnego przyjmują jako kryterium ubóstwa warunki materialne nie zapewniające zaspokojenia minimalnych potrzeb człowieka. W tym ujęciu można wyróżnić też dwa znaczenia terminu ubóstwo absolutne - węższe i szersze.

Ubóstwo absolutne w węższym znaczeniu oznacza stan niezaspokojenia minimalnych biologicznych potrzeb organizmu ludzkiego (a więc niemal takich samych w każdym miejscu i czasie).

Bardziej stosowaną definicją ubóstwa absolutnego jest określenie jego jako stanu niezaspokojenia potrzeb uznanych w danym społeczeństwie i w danym czasie za minimalne. Ujęcie to uwzględnia istniejące wyobrażenia o pożądanym poziomie życia. Kryterium to zastosowano w amerykańskiej granicy oficjalnego ubóstwa.

Wspólną cechą wszystkich definicji absolutnych jest rozumienie granicy ubóstwa jako pewnego bazowego poziomu dochodów lub konsumpcji, nie związanego bezpośrednio z przeciętnym poziomem życia i abstrahowanie od rozpiętości dochodowych. Zwolennicy traktowania ubóstwa jako zjawiska absolutnego zdecydowanie oddzielają kwestię nierówności i ubóstwa.

Zupełnie inny stosunek do nierówności mają zwolennicy interpretacji ubóstwa jako zjawiska względnego. Utożsamiają oni ubóstwo z nadmiernymi rozpiętościami w poziomie życia. Jeśli w społeczeństwie występują duże nierówności, to najgorzej sytuowani jego członkowie, nawet gdy mają środki pozwalające zaspokoić więcej niż tylko podstawowe potrzeby, powinni być nazywani ubogimi. Istotna jest więc nie bezwzględna wysokość dochodów, lecz dystans między nimi; przy ustalaniu granicy ubóstwa trzeba brać pod uwagę przeciętny poziom życia będący udziałem innych członków społe­czeństwa.

W Polsce, w sytuacji gdy średni dochód jest niewiele wyższy od minimum socjalnego i gdzie istnieje palący problem braku mieszkań, spór o ubóstwo absolutne i względne nie nabrał dotąd tak kluczowego charakteru. Wobec powszechnych braków, za ubóstwo uważa się na ogół warunki materialne nie zapewniające zaspokojenia podstawowych potrzeb.

Mierzenie ubóstwa

Odzwierciedleniem sporów definicyjnych jest wielość stosowanych mier­ników ubóstwa i co za tym idzie, znaczne różnice w podawanych przez różne źródła rozmiarach tego zjawiska. Decydując się na konkretny miernik dokonujemy następujących podstawowych rozstrzygnięć: po pierwsze - wy­boru absolutnej lub względnej interpretacji tego problemu, po drugie -wyboru jego kryterium; mogą nim być dochody, wydatki, spożycie określo­nych dóbr, zagospodarowanie materialne, subiektywne poczucie upośledzenia lub jakiś wskaźnik syntetyczny; po trzecie - wyboru poziomu wskaźnika, który będzie uprawniał do mówienia o sytuacji ubóstwa. Kontrowersyjność każdej z powyższych kwestii powoduje, że często w jednym kraju funkcjo­nuje kilka jego mierników, stosowanych przez różne instytucje i organizacje.

Przykładem miernika absolutnego opartego na kryterium niskich docho­dów jest „urzędowa granica ubóstwa”, stosowana przez oficjalną statystykę amerykańską. Jest ona oparta na obliczonych przez Ministerstwo Rolnictwa kosztach wyżywienia (w pełni zaspokajającego po­trzeby organizmu, ale możliwie oszczędnego), różniącego się w zależności od wieku, płci i rodzaju wykonywanej pracy, wyrażonych w średnich cenach rynkowych. Na tej podstawie uzyskuje się kwoty niezbędne dla wyżywienia poszczególnych typów rodzin i następnie mnoży je przez trzy; uznano bowiem, że wydatki na żywność nie powinny przekraczać jednej trzeciej dochodu gospodarstwa domowego.

Inną granicą ubóstwa USA, uwzględniając relatywny aspekt tego zjawiska jest tzw. „niski budżet rodziny czteroosobowej", chociaż także bazuje na zestawie podstawowych potrzeb, jest nieustannie dopasowywany do zmian w przeciętnych wydatkach kon­sumpcyjnych. Poziom „niskiego budżetu" jest wyższy od „oficjalnej granicy ubóstwa" co oznacza, że szacowane tą metodą rozmiary są większe.

W innych państwach stosowana jest takżerelatywna granica ubóstwa, którą jest dochód niższy niż 50% średnich dochodów gospodarstw domowych odpowiedniego typu. Tak obliczany jego próg jest więc całkowicie zależny od średniego dochodu i podnosi się wraz z jego wzrostem.

Innym przykładem jest kategoria minimum socjalnego, opartego na kosztach niezbędnej żywności, ubrania, utrzymania mieszkania i innych. W tym sensie jest to więc miernik absolutny. Jego aktualizacja dokonywana jest jednak w oparciu o wzrost nie cen lecz średniego dochodu.

W Polsce najważniejszy miernik ubóstwa to minimum socjalne obliczaneprzez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w sposób ciągły (co kwartał) od 1981 roku. Jest to kategoria odnosząca się do umownie ustalonego poziomu zaspokojenia potrzeb jednostki uznanych za społecznie niezbędne. Metoda badań polega na:

1. określeniu stałego zestawu dóbr i usług (tzw. koszyk rzeczowy) służących zaspokajaniu ustalonych grup potrzeb (żywność, odzież i obuwie, higiena i ochrona zdrowia, koszty utrzymania mieszkania i jego wyposażenia, kultura, oświata i wypoczynek oraz transport i łączność),

2. przyjęciu stałych form spożycia tych dóbr i usług,

3. pieniężnej wycenie koszyka na podstawie aktualnie obowiązujących, możliwie najniższych cen występujących na rynku, notowanych przez GUS; ponadto dolicza się 10-procentową rezerwę finansową na zakup artykułów nie przewidzianych w koszyku.

Inną stosowaną praktycznie w Polsce granicą ubóstwa jest tzw. dochód niski, obliczany przez GUS. Jest to dochód na osobę odpowiadający piętna­stemu percentylowi w rozkładzie dochodów gospodarstw domowych, tzn. że pierwsze 15% rodzin które posiadają najniższy dochód są według tej metody ubodzy.

Kolejny miernik odwołuje się do pojęcia deprywacji absolutnej i względ­nej. Deprywacja absolutna norm i normatywów charakteryzujących niezbędne standardy życia w danych warunkach społeczno-ekonomicznych. Dla celów konkretnych badań przyjęto, że jest to kumulacja następujących elementów:

• dochód na osobę poniżej 50% dochodu średniego,

• brak przynajmniej 2 podmiotów spośród następujących: pralka, lodówka, radio, telewizor,

• w zakresie warunków mieszkaniowych:

1. brak chociażby jednego z następujących podstawowych elementów standardu mieszkania: elektryczność, bieżąca woda, wc w mieszkaniu, łazienka,

2. powierzchnia użytkowa do 10 m² na osobę,

- spożycie mięsa i jego przetworów do 3 kg miesięcznie.

Pojęcie i rodzaje bezdomności

Określenie bezdomności nastręcza sporo kłopotu. Można ją roz­patrywać jako element sytuacji życiowej konkretnej osoby, jako zjawisko społeczne, przejaw patologii, a także jako trudny problem społeczny. Każda z tych płaszczyzn wymaga innego ujęcia, inne obiera kryteria oceny, inaczej kreśli zakres środków zaradczych i pod adresem innych podmiotów wysuwa postulaty działań naprawczych.

Pojęcie bezdomności powinno być odnoszone do wzorów obyczajowych określających sposoby zaspokajania potrzeb miesz­kaniowych, cech jakościowych, które decydują o uznaniu za mieszkanie miejsca w tym celu użytkowanego, a także przyjętych standardów, ocen i przeżyć indywidualnych, które dają poczucie posiadania mieszkania -domu. Domu, to znaczy odpowiednio urządzonej przestrzeni, która zapewnia człowiekowi godną z punktu widzenia danej kultury egzystencję, poczucie stabilizacji oraz warunki wystarczające do spełnienia przezeń funkcji życio­wych i urzeczywistnienia odczuwanych potrzeb.

Bezdomność można określić jako względnie trwałą sytuację człowieka pozbawionego dachu nad głową albo nie posiadającego własnego mieszkania.

Stan ten może być efektem dobrowolnie wybranego stylu życia (np. włóczęgostwo), desperackich decyzji (np. uchodźstwo), własnych bądź cu­dzych zachowań dewiacyjnych (np. wykwaterowanie osób naruszających przepisy prawa lokalowego, odtrącenie od wspólnego ogniska domowego), zdarzeń losowych (np. trzęsienie ziemi, sieroctwo), wadliwej polityki społecznej (np. deficyt mieszkaniowy, ubóstwo).

Na podstawie genetycznego podłoża bezdomności można wyróżnić bezdomność z wyboru, która jest następstwem opcji powziętej zgodnie z indywidualnymi preferencjami oraz bezdomność z konieczności, która dotyka człowieka wbrew jego woli, potrzebom i aspiracjom, jest odczuwana jako stan frustrującej deprywacji ze wszystkimi tego konsekwencjami psy­chicznymi i traktowana jako wyraz upośledzenia społecznego czy dyskry­minacji.

Na podstawie sytuacji faktycznej i stosunku do niej możemy natomiast wyróżnić bezdomność sensu stricto i bezdomność sensu largo. Bezdomność sensu stricto (nazywana również rzeczywistą bądź jawną) oznacza brak własnego mieszkania i jednocześnie jakiegokolwiek innego, możliwie stałe­go, choćby zastępczo traktowanego schronienia przeznaczonego i jakoś przystosowanego do zamieszkania. Jest to ekstremalna postać bezdomności. Przejawia się bowiem z jednej strony brakiem jakiegokolwiek dachu nad głową, z drugiej zaś znamionuje ludzi zwanych w gwarze podkultur „gigan­tami" - osób, które na skutek zdarzeń losowych lub własnego wyboru prowadzą tułaczy tryb życia, czemu zwykle towarzyszy pozorna bądź auten­tyczna akceptacja tego stanu rzeczy oraz nawarstwienie różnego rodzaju zaburzeń psychosomatycznych i dewiacji.

Bezdomność sensu largo (nazy­wana również utajoną bądź społeczną) opiera się na ocenie posiadanego lokum jako nie spełniającego kryteriów mieszkania ze względu na jaskrawe odstępstwo od minimalnych standardów mieszkaniowych albo ze względu na kulturowo usprawiedliwione aspiracje. Wywołuje to poczucie dyskomfortu i sprzeciw wobec warunków pociągających za sobą deprywację utrzymanych w granicach społecznej akceptacji potrzeb tego rzędu. Ten typ bezdomności jest z kolei znamienny dla mieszkańców slumsów, ruder, pensjonariuszy różnego rodzaju instytucji opieki społecznej i kwater zastępczych oraz osób pozbawionych wbrew własnej woli i staraniom możliwości prowadzenia samodzielnego gospodarstwa domowego.

Charakterystyka populacji bezdomnych w Polsce

W Polsce problem ten kwitowano do niedawna milczeniem tak w oficjal­nych programach polityki społecznej, w literaturze naukowej, jak i w aktach prawnych. Luki tej nie zdołano jeszcze wypełnić. Nie ma urzędowej staty­styki bezdomnych ani wyczerpujących badań na ten temat. Wszelkie dane mają zatem charakter zaledwie orientacyjny i opierają się na rozeznaniu pracowników służb socjalnych, interpretacjach informacji pośrednich i wy­nikach badań nad rozmaitymi rodzajami patologii, w których bezdomność pojawia się jako cecha sytuacji życiowej badanych. Dotyczy to głównie alkoholików, osób opuszczających zakłady karne, pozamałżeńskiego macie­rzyństwa. Brak więc podstaw do rzetelnej i pełnej diagnozy.

Bezdomnymi są przede wszystkim mężczyźni, stanowią oni średnio 70-80% wszyst­kich bezdomnych. Są nimi częściej osoby młode w tzw. wieku produkcyjnym, między 55 rokiem życia i, jak wskazuje większość badań, stanowią oni ponad dwie trzecie osób bezdomnych (65%-80%).

Kobiety korzystające ze schronisk dla bezdomnych z reguły oczekują dziecka, są niezamężne, młode (do 25 lat); w połowie legitymują się pełnym i niepełnym wykształceniem średnim, w połowie pełnym i niepełnym podstawowym, co piąta ma wyu­czony zawód; połowa z nich wychowywała się w domach dziecka, pozostałe są odrzucone przez własne rodziny; jest wśród nich znikoma, nieoszacowana liczbowo, grupa chorych psychicznie i upośledzonych umysłowo, uzależnio­nych od alkoholu lub narkotyków, karanych, uprawiających prostytucję; około 65,0% pozostawia urodzone dziecko w przytułkach umożliwiających poród i zapewniających opiekę w czasie połogu.

W męskiej populacji domi­nują ludzie starsi (średnia wieku 44 lata), w 3/4 kawalerowie i rozwiedzeni, taka sama część nie utrzymuje kontaktów z rodziną, w 50,0% bezdzietni; 48,9% pochodzi z miast, 70,0% wywodzi się z rodzin wielodzietnych; 43,0% ma ukończoną szkołę podstawową, 31,3% zasadniczą zawodową, 17,1% pełne wykształcenie średnie; 58,0% stanowią wykwalifikowani robotnicy, 26,0% nie ma zawodu, 54,3% nie pracowało przed przybyciem do zakładu, choć co trzeci ubiegał się o pracę, a odsetek niezdolnych do pracy szacuje się na około 23,0%; 73,0% to osoby karane w przeszłości, 27,4% przybyło do schroniska prosto z zakładu karnego. Stan zdrowia mieszkańców schro­nisk obrazują psychiatryczne badania przeprowadzone na 40-osobowej populacji, w których w 60,0% przypadków stwierdzono uzależnienie od alko­holu, w 20,0% powikłania psycho-organiczne i somatyczne na tle alko­holowym, w 90,0% zaburzenia psychiczne i w 10,0% przypadków psychozy alkoholowe.

Zdawać sobie należy sprawę, że ów bardzo wstępny opis odnosi się do ludzi, którzy mimo wszystko zostali objęci opieką. Grupa ta stanowi w pew­nym sensie środkowy sektor bezdomności wymuszonej, który z jednej strony otacza niepoliczona, a tylko w Warszawie szacowana na 20-25 000 osób, rzesza „gigantów", z drugiej zaś nieznana, wielka rzesza ludzi bytujących w dramatycznych warunkach, dotkniętych różnymi postaciami bezdomności społecznej, znoszących niewygodę i rozpaczliwie walczących o solennie gwarantowane w różnego rodzaju deklaracjach i aktach prawnych prawo do mieszkania i godnych warunków egzystencji.

Koncepcje przeciwdziałania bezdomności i modele instytucji adaptacyjnych

*instytucje opiekuńcze (przytułki, szpitale, hospicja) i zinstytucjonalizowane dzieła miłosierdzia

*instytucje dyscyplinujące (domy pracy i przytułki manufaktury żebracze), usiłujące rozwiązać problem bezdomności na zasadzie przymusowego internowania ludzi bez sposobu do życia. Praktykę tę usprawiedliwia podział nędzarzy na zdolnych i niezdolnych do pracy.

*parapenitencjarne instytucje izolacyjne( workhausy, zuchthausy, domy korekcyjne), oparte na przymusie pracy i dyscyplinie więziennej.

*instytucje opiekuńczo-edukacyjne(szkoły, zakłady dla dzieci ubogich wychowujące w posłuszeństwie, dyscyplinie pracy i posłuchu dla prawa).

*instytucje charytatywne- prowadzone przez wspólnoty zakonne i religijne stowarzyszenia świeckich (w interesującej nas dziedzinie były to przytuliska, ogrzewalnie, noclegownie, domy całodobowej opieki dla różnych kategorii bezdomnych).

*system gwarantowanych praw, ogólnodostępne świadczenia państwowe

*instytucje państwowe

*kontrolowane przez państwo programy poprawy warunków życiaupośledzonych warstw społecznych (ubezpieczenia, kasy chorych, państwowe domy pomocy społecznej, fabryczne budownictwo mieszkaniowe, szkolnictwo industrialne).

Walka z ubóstwem

Walka z ubóstwem jest trudna, gdyż przyczyny, które się na to składają mają wysoce złożoną naturę. Mogą to być przyczyny leżące u psychologicznych podstaw jednostki, jak również ogólniejsze, wynikające z charakteru ładu społecznego i ekonomicznego. Zazwyczaj nakładają się na siebie.

Konkretna walka z ubóstwem oparta jest na trzech kierunkach działań.

Pierwszym jest kształcenie zawodowe i oświata. Stwierdza się, żefakt bezrobocia, które jest silnym czynnikiem ubożenia i powstania zaklętego kręgu ostrego ubóstwa może być w istotny sposób łagodzony przez wzmoc­nienie inicjatyw w zakresie kształcenia i wychowania

Drugim kierunkiem działania jest stworzenie warunków korzystniej ko­munikacji społecznej i informacji z udziałem ludzi ubogich. Nie mogą onibyć na marginesie i żyć w ukryciu. Prawo do informacji i komunikacji służy ujawnianiu problemów ludzi ubogich, zaś z drugiej strony uczula społeczeń­stwo na te zagadnienia i pozwala społecznościom lokalnym na identyfikację ubóstwa jako problemu wspólnoty. Ten aspekt nadaje walce z ubóstwem nowy wymiar, polegający na ścisłej współpracy i odpowiedzialności.

Trzecim kierunkiem walki z ubóstwem są gwarantowane dochody najniższe, które powiązane są z zawodowym i społecznym powrotem do społeczeństwa. Jest to problem adekwatności świadczeń w stosunku do sytuacji ubóstwa. Oznacza to stosowanie różnorodnych środków pomocy, które wiążą się z indywidualną sytuacją żyjącego w ubóstwie. Działalność organizacji socjalnych i inicjatywy rodzące się na danym terenie powinny łączyć się tak, aby żyjący w ubóstwie nie odczuwali tego jako zorganizowanej dobroczyn­ności, ale jako drogę do samodzielnego zorganizowania sobie życia z pomocą państwa i społeczeństwa lokalnego.

Wyraźnym kierunkiem walki z ubóstwem jest praca w środowisku i samopomoc.

Samopomoc można definiować jako przezwyciężanie biedy o własnych siłach. Staje się więc ona rezultatem wielu indywidualnych wysiłków: rodzinnego i sąsiedzkiego współdziałania, jest także efektem działania różnych grup pomocy solidarnościowej. Samopomoc wiąże kulturę i wrażliwość społeczności lokalnych w skomplikowany splot współdziałań organizacji formalnych i nieformalnych.

Kolejnym kierunkiem walki z ubóstwem jest projekt parasola i korzeni trawy, walkę z ubóstwem osadzają w triadzie: społeczność lokalna - pracownik socjalny - władze lokalne. Zmieniają podejście do problemów społecznych. Porównuje się ewolucję z podejścia tradycyjnego, w którym system pomocy był nastawiony na to, aby jednostka znajdująca się w trudnej sytuacji, oczekująca pomocy, otrzymała ją od państwowego systemu zabezpieczenia społecznego. Natomiast w sytuacji w systemie środowiskowym, nastawionym na zapobieganie, odwróceniu ulegają powiązania. To system społeczny ge­neruje współpracę, zaś jednostka oczekująca pomocy staje się jakby częścią tego systemu, ściśle z nim współdziałając.

Ubóstwo w Polsce zwalczane jest bez koncepcji systemowej. Nastąpiła wyraźna segmentacja systemu zabezpieczenia społecznego, która wynikła z pierwszych kroków ku gospodarce rynkowej. Poszczególne przejawy ubóstwa mają autonomiczne instrumenty pomocy. Bezrobocie, bezdomność, niskie dochody, bezradność - stwarzają oddzielne tytuły przyznawania po­mocy przez aparat państwowy lub samorządowy.

Dużą wagę przy rozwiązywaniu problemów społecznych i walce z ubó­stwem odgrywają organizacje pozarządowe. Stanowią one nieodłączny element społeczeństwa obywatelskiego. Są to organizacje, które nie są nastawione na zysk, a w swej pracy w znacznej mierze opierają się na wolontariuszach, co dodatkowo pogłębia związki ze środowiskiem lokalnym.

Bibliografia:

„Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie” pod redakcją Tadeusza Pilcha i Ireny Lepalczyk; Warszawa 1995.