KREACJA, ODTWARZANIE, PODTRZYMYWANIE WIęZI SPOA
ECZNEJ
W ZESPOA
ACH MIESZKANIOWYCH
Krzysztof Kwiatkowski
Wydział Architektury, Politechnika Krakowska, ul. Warszawska 24, 31-155 Kraków
E-mail: [e-mail]
CREATION, RECONSTRUCTION, SUSTAINING SOCIAL BONDS IN HOUSING COMPLEXES
Abstract
The contemporary housing complexes and housing estates are not on the whole animated by lively social contact
and bonds. The forms of communal life can be encountered even more rarely. In the contemporary artificial world,
also personal contacts, social bonds and communities have to be built up and sustained to some extent artificially.
This creation may be realized on three planes. The first is to do with architectural space which enables symbolic
interaction in the sense proposed by G.H. Mead and H. Blumer. The second plane is created by the area of anima-
tion activities. The third plane of generating potential bonds is to do with specially erected buildings and facilities.
The communal buildings could enable, among others, the realization of behaviors  suppressed by the restricting
character of the neighbourhood (definition of one of the levels of neighbourhood according to the classification of
sociologist P. Kryczka). Then above-mentioned restricting character consists in foregoing activities which might be
met with a negative reaction of the neighbours, e.g. loud parties, family get-togethers, communal grilling, hobbies
and DIY activities and other similar types of behavior characteristic of community life. Apart from other activities,
the  centers of social expression could also permit such  suppressed behaviors and turn them into the axis of
social bonds.
Streszczenie
Współczesne zespoły mieszkaniowe i osiedla na ogół nie są ożywione kontaktami i więzią społeczną. Jeszcze rzadziej
doświadczyć można jakiejś formy wspólnoty. We współczesnym, sztucznym świecie także kontakty, więz
społeczną
i wspólnoty trzeba budować i podtrzymywać w pewnym sensie sztucznie. Owa kreacja może dokonywać się na trzech
płaszczyznach. Pierwszą jest przestrzeń architektoniczna umożliwiająca interakcjonizm symboliczny w rozumieniu
G.H. Meada i H. Blumera. Drugą tworzy przestrzeń działań animacyjnych. Trzecią płaszczyzną generowania poten-
cjalnych więzi są specjalnie wznoszone budynki i urządzenia. Obiekty wspólnotowe mogłyby umożliwiać między
innymi realizację zachowań  tłumionych przez ograniczający charakter sąsiedztwa (określenie jednego z poziomów
sąsiedztwa wg klasyfikacji socjologa P. Kryczki). Ów ograniczający charakter polega na zaniechaniu czynności, które
mogłyby spotkać się z negatywną oceną sąsiadów, np. głośne przyjęcia, uroczystości rodzinne, grillowanie, hobby
typu majsterkowanie i inne podobne zachowania znane z życia osiedlowego.  Ośrodki ekspresji społecznej mogłyby,
prócz innych aktywności, umożliwiać takie  tłumione zachowania i uczynić je jedną z osi więzi społecznych.
Keywords: social bonds, housing estates, community centres
Słowa kluczowe: więz
społeczna, zespół mieszkaniowy, centrum wspólnotowe
46 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 1/2010
KREACJA, ODTWARZANIE, PODTRZYMYWANIE WI
ZI SPOA
ECZNEJ ...
na zimno i bez humoru przedstawia jako  sensowne
wSTęP
(standing to reason) (Bauman 2008, s.18).
Wzajemne kontakty ewoluujące w kierun- Praktykowane są trzy podstawowe metody
ku kreowania mniej lub bardziej spoistych wspólnot  wspomagania wspólnot osiedlowych:
są jednym z warunków prawidłowego funkcjonowa- 1/ przez ukształtowanie zabudowy zespołu;
nia środowiska mieszkaniowego. Potrzeby społecz- 2/ przez działalność animatorską;
ne przynależenia do grup, współżycia z innymi, sto- 3/ przez budowę centrów wspólnotowych i in-
warzyszania się należą do trzeciej kategorii potrzeb nych obiektów. W mojej pracy skupię się na metodzie
podstawowych (base needs) według klasyfikacji pi- wspomagania rekonstrukcji więzi poprzez propozycję
ramidy potrzeb Abrahama Maslowa (poprzedzane są budowy centrów wspólnotowych według określonej
przez potrzeby fizjologiczne i potrzeby bezpieczeń- metody.
stwa). Dopiero za potrzebą przynależenia sytuuje
Maslow w swojej piramidzie w ramach metapotrzeb
(metaneeds) dwie następne kategorie: potrzeby ego,
1. TENDENCJE DO ATROFII wSPóLNOT
polegające na dążeniu jednostki do niezależności,
I ICH PRZyCZyNy
kompetencji, wiedzy, społecznego uznania, szacunku
oraz, potrzeby samorealizacji, czyli realizacji swych Więzi i wspólnoty sąsiedzkie są dziś, jak wspo-
możliwości, rozwoju osobowości, realizacji zamiło- mniano, zjawiskiem społecznym rzadkim i zanikają-
wań twórczych. cym. Charakterystyczne jest obecnie powstawanie
Idea kreowania wspólnot w ogóle, a wspólnot krótkotrwałych więzi nawiązywanych z okazji wyda-
terytorialnych  osiedlowych w szczególności, prze- rzeń lub dla wykonania określonego zadania. Są one
żywa obecnie głęboki kryzys. Geneza owego kryzysu elementem przestrzeni przepływów (Manuel Castells)
jest niejednoznaczna. Jako główną przyczynę poda- albo płynnej nowoczesności (Z. Bauman). Zygmunt
je się narastającą globalizację,  sieciowość świata, Bauman określa wspólnoty takie mianem wspólnot
konkurencję wszechogarniającej komunikacji inter- szatniowych bądz
wspólnot karnawałowych.
netowej wypierającej tradycyjne środki komuniko- Jednym z niebezpieczeństw powstawania
wania się. Za drugą grupę przyczyn, związaną z pro- owych efemerycznych wspólnot jest zagrożenie dla
blematyką gospodarczą, uważa się ideologię neolibe- ewentualnego powstawania wspólnot trwałych. Jak
ralizmu, forsującą deregulację nie tylko tradycyjnych pisze Bauman:  Jednym z efektów szatniowych/kar-
ograniczeń handlowych i celnych, ale również znosze- nawałowych wspólnot jest to, iż skutecznie zapobie-
nie zasad planistycznych, wprowadzanie krótkotrwa- gają one powstawaniu wspólnot w ścisłym tego sło-
łych kontraktów w miejsce procesów budowania firm wa znaczeniu (wszechstronnych i trwałych), które
w oparciu o stałą załogę. Moim zdaniem, najistotniej- naśladują i które (bałamutnie) obiecują odtworzyć
szy jest problem narastania indywidualizmu i związa- lub zbudować od podstaw . (Bauman 2006, s. 311).
na z nim dążność do odosobnienia jednostek  ich se- Efemeryczną wspólnotą, tworzącą się między innymi
paracji, czasem nazywana tendencją do autosepara- dla i pod wpływem telefonów komórkowych, jest rój.
cji. Owa tendencja do indywidualistycznej separacji Jest to wspólnota samosterowna, pozbawiona przy-
w krajach w jakimś sensie tradycyjnych obyczajowo wódcy, a zarazem złożona z jednostek, które wszyst-
i mentalnie, a do takich wciąż należy Polska, często kie uważają się za przywódców. Jednostki nie są zwią-
ewoluuje w kierunku familizmu (lub nawet tzw. amo- zane ze sobą, są całkowicie odrębne. Przestrzenia-
ralnego familizmu). mi dla owych efemerycznych wspólnot są nie-miej-
Świadome dążenie do kreacji wspólnoty jest sca (Marc Aug�), niby-miejsca (George Benko) i puste
jednym z imperatywów urbanistyki od początku XX przestrzenie (Jerzy Kociatkiewicz i Monika Kostera).
wieku. Architekci i urbaniści dążyli do stworzenia  Niby-miejsce to przestrzeń pozbawiona symbolicz-
wspólnot typu t�niessowskiej Gemeinschaft bądz
nych form wyrazu tożsamości, relacji i historii: lotni-
ciepłego kręgu według G�rana Rosenberga (w eseju ska, autostrady, anonimowe pokoje hotelowe, środki
z 2000 r. w La Nouvelle Lettre Internationale). Tak za- transportu publicznego. [& ] Nigdy wcześniej w histo-
sadę ciepłego kręgu Rosenberga relacjonuje Bauman: rii świata niby-miejsca nie zajmowały tak wiele prze-
 Ludzkie więzi, oferowane i oczekiwane wewnątrz strzeni (Bauman 2006, s. 159).
 ciepłego kręgu ,  nie wynikają z zewnętrznej logiki Epoka współczesna jest epoką indywidualizmu
społecznej ani z ekonomicznej analizy kosztów i zy- wynikającego z przesłanek ekonomicznych, psycholo-
sków . To właśnie sprawia, że ów krąg jest  ciepły : gicznych i kulturowych. Indywidualizm jest postawą,
nie ma w nim miejsca na chłodną kalkulację i mono- której konsekwencję stanowi najczęściej pragnienie
tonne wkuwanie wszystkiego, co tylko społeczeństwo pewnego rodzaju separacji bądz
odosobnienia.
ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 1/2010 47
K. KWIATKOWSKI
W aspekcie ekonomicznym indywidualizm jest kania, tylko ją pielęgnując. Otaczająca przestrzeń
postawą przystosowania do współczesnej konkurencji półpubliczna i publiczna zazwyczaj, począwszy od
wolnorynkowej. Jednostka ludzka staje się  jednost- przestrzeni korytarza i klatki schodowej bloku lub ka-
ką rynkową według określenia niemieckiego socjolo- mienicy, jest zaniedbywana jako przestrzeń nie zwią-
ga Ulricha Becka (Beck 2002). Jak pisze badacz:  Za- zana z rodziną. Zjawisko familizmu i jego konsekwen-
stane niejako sąsiedztwo zostaje w ten sposób roz- cja w wymiarze przestrzennym  zawężanie identyfi-
bite, zaś powstające stosunki społeczne i sieci kon- kacji przestrzennej jest charakterystyczne dla wiel-
taktów tworzone są w wyniku indywidualnej selekcji kich osiedli w Polsce.
i muszą być indywidualnie nawiązywane i utrzymy- Należy stworzyć mechanizmy stymulujące
wane (Beck 2002, s. 131). Charakterystykę skrajne- świadomy proces rozszerzania identyfikacji na prze-
go indywidualizmu najlepiej oddaje inny cytat z pra- strzeń półpubliczną i publiczną.
cy Becka:  Potrzebny jest model aktywnego działa-
nia w życiu codziennym, którego centrum stanowi
2. PRZEZwyCIężANIE TENDENCJI DO ATROFII
Ja, które przydziela oraz otwiera mu szanse działa-
wSPóLNOT  REKONSTRuKCJA wIęZI
nia i w ten sposób pozwala owemu Ja sensownie wy-
SPOłECZNyCH
korzystać powstające możliwości kształtowania i po-
dejmowania decyzji w odniesieniu do własnego ży- Współczesny świat jest i staje się coraz bar-
cia (Beck 2003, s. 203). dziej  sztuczny . Wspólnoty również podlegają tej
Rodzajem indywidualizmu poszerzonego jest logice. We współczesnym świecie kontakty, więz

familizm, zjawisko społeczne polegające na wyłącz- społeczną i wspólnoty trzeba budować i podtrzymy-
nym koncentrowaniu się na życiu i korzyściach rodzi- wać w pewnym sensie sztucznie. Zygmunt Bauman
ny oraz ograniczaniu udziału w życiu społecznym (lub postuluje konieczność kreowania wspólnot w dro-
traktowaniu życia społecznego czysto instrumental- dze procesów perswazji i argumentacji. Konkuren-
nie  podporządkowując je interesom własnej rodzi- cją dla małych wspólnot jest potencjał możliwości
ny). Współczesny familizm jest zjawiskiem związa- i kontaktów wynikający z istnienia m.in. Internetu,
nym z rodziną nuklearną  dwupokoleniową. zamieszkiwania w wielkich metropoliach etc. Stwo-
Familizm, zwany w swej skrajnej postaci amo- rzone w ten sposób wspólnoty są kruche i wymagają
ralnym familizmem, jako trend kształtowania po- stałej pracy nad ich utrzymaniem. Jak pisze Zygmunt
staw egoistycznych utrudnia budowanie głębszych Bauman w swojej książce Wspólnota:  Wspólne poj-
więzi sąsiedzkich. Przede wszystkim jest przeszkodą mowanie można osiągnąć, uzyskać (jeśli w ogóle) pod
w tworzeniu więzi obywatelskich i kreowaniu społe- koniec długiego i zawiłego wysiłku argumentacyjne-
czeństwa obywatelskiego. W wyniku nadmiernie roz- go i perswazyjnego oraz w trakcie żmudnej rywali-
winiętego familizmu kształtują się wspólnoty nieoby- zacji z nieskończonym mnóstwem innych możliwości
watelskie.  z których wszystkie ubiegają się o zainteresowanie
Nasilenie tego zjawiska w naszym kraju moż- i każda obiecuje lepszy (odpowiedniejszy, efektow-
na wytłumaczyć trzema przyczynami. Pierwszą jest niejszy czy przyjemniejszy) asortyment życiowych
chłopski rodowód dużej części naszego społeczeń- zadań i rozwiązań życiowych problemów (Bauman
stwa. Właśnie w społecznościach wiejskich rola rodzi- 2008, s. 22). Bardzo ważną kwestią jest podtrzymy-
ny zawsze była ogromna. Drugą przyczyną natężenia wanie już wykreowanych wspólnot:  Wspólnota rozu-
familizmu w Polsce są zaszłości z okresu poprzednie- mienia, nawet jeśli zostanie osiągnięta, pozostanie
go ustroju   demokracji ludowej . Panująca wów- zatem krucha i podatna na zranienia, wymagająca
czas presja ideologiczna wywierana na społeczeństwo ciągłej czujności, fortyfikacji i czynnej obrony (Bau-
skutecznie wyeliminowała na długie lata autentyczne man 2008, s. 23).
życie społeczne. Ucieczką przed wymuszoną, sztucz- Jak już wspomniano, ową kreację, w pew-
ną aktywnością społeczną było życie rodzinne. Trze- nym sensie  wymuszoną , prowadzono trzema me-
cią przyczyną ograniczania aspiracji do sfery rodzin- todami. Poprzez ukształtowanie zabudowy zmierza
nej są niepowodzenia ponoszone przez wielu ludzi się do urzeczywistnienia interakcjonizmu symbolicz-
w wyniku nieprzystosowania do nowej, konkurencyj- nego w rozumieniu George a Herberta Meada i Her-
nej gospodarki i ich kompensacja poprzez ucieczkę berta Blumera. Jak pisze G. Woroniecka we wstępie
w życie rodzinne. do książki H. Blumera Interakcjonizm symboliczny:
Zawężanie zainteresowania i działalności spo-  Przedmiot (obiekt) powstaje dzięki nadaniu mu zna-
łecznej do własnej rodziny ma swoje odzwierciedle- czenia. Może się nim stać cokolwiek. Jego zaistnienie
nie w zawężeniu identyfikacji z przestrzenią. Miesz- jako treści percepcji jest całkowicie uzależnione od
kańcy identyfikują się z przestrzenią własnego miesz- takiego aktu desygnowania  jest to faktyczne wydo-
48 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 1/2010
KREACJA, ODTWARZANIE, PODTRZYMYWANIE WI
ZI SPOA
ECZNEJ ...
bycie z niebytu (Blumer 2007, s.XXII). Sam H. Blumer właściwości, którą sam określił jako  imperfekcjo-
tak komentuje teorię swojego mistrza G.H. Meada: nizm   niedokończenie / niedoskonałość . Owo
 Istoty ludzkie żyją w świecie, lub inaczej w środo- świadome  niedokończenie polegało na skromności
wisku przedmiotów, i tworzą swoje działania wokół wykończenia i pozostawieniu pewnych zaplanowanych
nich. To banalne stwierdzenie zyskuje na znaczeniu, braków funkcjonalnych, w których likwidacji uczest-
kiedy sobie uświadomimy, że dla Meada przedmioty niczyć mieli mieszkańcy. Agory były rodzajem wielkiej
są konstruktami ludzkimi, a nie samoistnymi z siebie hali, w której dowolnie można było ustawiać ścianki
bytami mającymi strukturę wewnętrzną. Ich natu- działowe i aranżować przestrzeń. Właściwości te mia-
ra zależy od orientacji działania, jakie ludzie wobec ły sprzyjać uczestnictwu mieszkańców dzielnic miast
nich podejmują (Blumer 2007, s. 54). Dalej konklu- we wspólnej działalności na terenie agor. Program
duje Blumer:  Taka analiza przedmiotów przedsta- prowadzony przez ośrodki był niesłychanie szeroki:
wia życie grupowe ludzi w nowej, interesującej per- począwszy od przedstawień teatralnych i koncertów,
spektywie. Istoty ludzkie postrzega się jako żyjące poprzez lekcje tańca, gry, zebrania, zawody sporto-
w świecie przedmiotów znaczących  nie w środowi- we, po organizowane w niektóre dni targowiska.
sku bodz
ców ani samotworzących się bytów. Świat Otwarta formuła agor uległa w pewnej mierze
ten jest tworzony społecznie, gdyż znaczenia powsta- wyczerpaniu. Wznoszone obecnie ośrodki wspólnoto-
ją w procesach interakcji (Blumer 2007, s. 55). Owy- we są bardzo skromne. Przykładem takiego ośrodka
mi przedmiotami mogą być i są obiekty architekto- jest Glashuset  Szklany Dom na osiedlu Egebjergga-
niczne i układy urbanistyczne. ard (koniec lat dziewięćdziesiątych) w Ballerup w Da-
Uformowanie zabudowy może sprzyjać kon- nii. W całości przeszklony prostopadłościenny piętro-
taktom, interakcjom i ewentualnie wspólnotom po- wy budynek o rzucie ok. 8 x 18 m mieści przestrzenie
przez wartości symboliczne, a także po prostu po- do zagospodarowania z trzonem kuchenno  łazienko-
przez ograniczenie liczby mieszkańców  i zmniejsze- wym i schodami w centrum.
nie w ten sposób anonimowości. Obecnie działalność typu kompensacyjno edu-
Jak się wydaje, bardziej skuteczną metodą sty- kacyjnego straciła rację bytu. Jeżeli już jest prowa-
mulacji interakcji pomiędzy mieszkańcami jest kreacja dzona, to w oderwaniu od realiów przestrzenno loka-
centrów wspólnotowych i działalność animatorska. lizacyjnych. Przyczyną kryzysu współczesnych ośrod-
Tradycyjne ośrodki wspólnotowe pełniły po- ków wspólnotowych jest, prócz zaniku działalności
dwójną rolę: wzmacniania więzi społecznych i swe- kompensacyjno-edukacyjnej  konkurencja ośrodków
go rodzaju  kompensacyjnej edukacji dla uboższych ogólnomiejskich.
warstw ludności. Przykładem takiej kompensacyj- Wspólne zamieszkiwanie w pewnej ograniczo-
nej aktywności był fenomen kształtowania zabudowy nej przestrzeni na ogół jest lub może być z
ródłem wie-
osiedli socjalnych w Wiedniu w latach dwudziestych lu niedogodności. Piotr Kryczka określił owo spektrum
i trzydziestych XX wieku, zwany  Czerwonym Wied- niekorzystnych okoliczności towarzyszących wspólne-
niem . Zarząd gminy opłacał występy między innymi mu zamieszkiwaniu terminem  sąsiedztwo ogranicza-
orkiestry filharmoników wiedeńskich w pomieszcze- jące . Jest ono jednym z sześciu typów zapropono-
niach wspólnotowych osiedli.1 wanej przez socjologa w książce Społeczność osiedla
Apogeum rozwoju ośrodków wspólnotowych był mieszkaniowego w wielkim mieście (Kryczka, 1981,
fenomen holenderskich ośrodków nazwanych przez s. 113-157) systematyki stosunków sąsiedzkich.
ich twórcę  van Klingerena  agorami. Fenomen ów Przyjmując jako kryterium rosnący stopień za-
został w polskiej literaturze w sposób wyczerpujący angażowania mieszkańców we wzajemne kontakty,
opisany przez Marka Kowickiego.2 W latach siedem- Kryczka wyodrębnił następujące rodzaje sąsiedztw:
dziesiątych van Klingeren zaprojektował trzy agory 1) sąsiedztwo ograniczające, 2) sąsiedztwo poinfor-
w miastach: Dronten, Lelystad i Eindhoven. Architekt mowane, 3) sąsiedztwo konwencjonalne, 4) sąsiedz-
zaproponował oryginalną formułę przestrzenną, opie- two świadczeniowe, 5) sąsiedztwo solidarnościowe,
rającą się na: elastyczności, wieloużytkowości oraz 6) sąsiedztwo towarzysko przyjacielskie.
1
Działalność socjaldemokratycznego zarządu Wiednia w latach 20-tych XX wieku i rozwój zabudowy komunalnej miasta została szcze-
gółowo opisana przez Joannę Giecewicz w książce Konserwatywna awangarda. Wiedeńska polityka mieszkaniowa 1920-2005.
2
M. Kowicki pisze o agorach m.in. w książce Współczesna agora. Wybrane problemy kształtowania ośrodków usługowych dla małych
społeczności lokalnych, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, 2003/2004.
ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 1/2010 49
K. KWIATKOWSKI
Sąsiedztwo ograniczające jest oparte na okre- Mieszkając w zespole mieszkaniowym, nie moż-
ślonej strukturze oczekiwań i powinności w stosunku na urządzać głośnych przyjęć, utrudnione jest modne
do współmieszkańców. Podstawowym jego elementem grillowanie, prawie uniemożliwione jest uprawianie
jest świadomość ograniczeń wynikających z bliskości niektórych hobby  jak  majsterkowanie połączone
sąsiadów. Sąsiedztwo poinformowane jest oparte na z używaniem głośnych narzędzi.
wynikającym z bliskości przestrzennej mimowolnym Paradoksalnie ów czynnik ograniczenia może
albo świadomym wzajemnym gromadzeniu informa- stać się osią budowy wspólnoty. Tworząc urządzenia
cji o współmieszkańcach. Sąsiedztwo konwencjonal- wspólnotowe umożliwiające przezwyciężenie niektó-
ne polega na wymianie konwencjonalnych, wzajem- rych elementów fizycznie ograniczających wolność,
nych ukłonów i pozdrowień. Sąsiedztwo świadczenio- można stworzyć nowe płaszczyzny kontaktów między
we jest typem relacji zbliżonych, według Kryczki, do mieszkańcami. Proponowane urządzenia byłyby for-
tradycyjnych społeczności lokalnych  charakteryzuje mą  kompensacji  w tym wypadku warunków wyni-
się bezpośrednimi i zażyłymi stosunkami wszystkich kających z nadmiernej bliskości zamieszkania. Drugą
członków wspólnoty. Dla sąsiedztwa solidarnościowe- rolą owych urządzeń mogłaby być rola swego rodzaju
go osią integracji jest poczucie jedności i wspólno-  wentyla bezpieczeństwa  zapobiegającego aktom
ści interesów ze względu na wspólną sytuację wyni- narastającej agresji.
kającą z bliskiego zamieszkiwania. Jest ono w dużej Drugą płaszczyzną potencjalnych kontaktów
mierze tożsame z pojęciem kapitału społecznego. We pomiędzy mieszkańcami byłyby urządzenia związa-
współczesnych realiach przybiera formę działań dwo- ne z informacją elektroniczną  umożliwiające kre-
jakiego rodzaju: działań pozytywnych i działań po- ację wspólnot  hybrydowych opartych na lokaliza-
przez negację na rzecz dobra zespołu mieszkaniowe- cji w sensie fizycznym i kontakty poprzez sieć. Urzą-
go (osiedla). Pozytywne działania polegają na przy- dzenia te mogłyby również być nośnikami działalności
kład na promowaniu i realizacji inicjatywy kreacji kulturalnej czy artystycznej (w amatorskim bądz
bar-
nowego placu zabaw dla dzieci; przykładem działań dziej profesjonalnym zakresie).
przez negację są próby przeciwdziałania inwestycjom Trzecią płaszczyzną byłyby urządzenia  kla-
zagrażającym według mieszkańców osiedlu (zwane syczne  urządzenia sportowe, sale zebrań itd.
NIMBY). Sąsiedztwo towarzysko  przyjacielskie jest Struktura programowa proponowanych ośrod-
formą sąsiedztwa o najwyższym stopniu zaangażowa- ków i zarazem działalności wspólnoty koncentrowała-
nia osobistego. by się wokół pięciu osi tematycznych: 1/ funkcji  lu-
Kreacja wspólnot może być zdefiniowana w opar- dycznych i rekreacyjnych (które mogą ewoluować
ciu o tę klasyfikację jako dynamiczny proces przecho- w kierunku kulturalnych), 2/ funkcji związanych
dzenia z niższego na wyższy poziom sąsiedztwa. z młodzieżą, 3/ informacji, 4/ zagadnień bezpieczeń-
stwa, 5/ działalności  obywatelskiej .
Podstawowym elementem ośrodka byłaby  sa-
3. CENTRA EKSPRESJI SPOłECZNEJ
la ekspresji  sala akustycznie wyciszona. Owo wyci-
Wspólne zamieszkiwanie, jak już stwierdzono, szenie umożliwiałoby organizowanie nawet głośnych
stwarza następstwa o dwojakim, opozycyjnym wobec zabaw, uroczystości (np. rodzinnych), małych koncer-
siebie charakterze. Z jednej strony, powstaje możli- tów  mogłoby stać się miejscem rodzinnego bądz
ze-
wość wzajemnego poznania się pomiędzy jednostka- społowego muzykowania. Sale czy też budowle o spe-
mi i współpracy, wzbogacenia własnych doświadczeń. cjalnie wyciszonych akustycznie ścianach i przekry-
Owa współpraca może w sprzyjających warunkach ciach mogłyby umożliwić urządzanie nieskrępowanych
doprowadzić do zawiązania się bliższej lub luz
niej- uroczystości, podczas których można by odtwarzać
szej wspólnoty. muzykę, głośno rozmawiać, śpiewać. Sale ekspresji
Z drugiej strony, wspólne zamieszkiwanie sta- dzięki swojemu wyciszeniu, a właściwie dz
więkosz-
nowi czynnik ograniczający wolność. Ograniczenia czelności mogłyby  działać również w nocy.
wymuszają zachowania polegające na zaniechaniu Centra umożliwiałyby więc urządzanie imprez
czynności, które mogłyby się spotkać z negatywną o bardzo indywidualnym charakterze. Na ogół nie-
oceną sąsiada. Sąsiedztwo wymusza więc postawę sa- możliwe jest organizowanie podobnych spotkań w re-
moograniczania się. Alternatywą postawy samoogra- stauracjach czy pubach na terenie miasta. Położone
niczenia jako odpowiedzi na  tłumienie pewnych w centrum miasta lokale nie stanowiłyby w tym wy-
zachowań może stać się proces narastającej agresji. padku konkurencji dla osiedlowego centrum wspólno-
Spektrum zachowań agresywnych jest szerokie: od towego. Tak zaprojektowane ośrodki pozwoliłyby roz-
graffiti, poprzez wandalizm, na młodzieżowych gan- wiązać problem głośnych libacji na osiedlach. Stano-
gach skończywszy. wiłyby swoisty  wentyl bezpieczeństwa .
50 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 1/2010
KREACJA, ODTWARZANIE, PODTRZYMYWANIE WI
ZI SPOA
ECZNEJ ...
Sale mogłyby służyć bardzo zróżnicowanej Wymienionym pomieszczeniom powinny towa-
działalności. Można by organizować w nich uroczy- rzyszyć inne urządzenia, jak np.: ekrany dla graffi-
stości rodzinne o charakterze prywatnym. Ich rozsze- ti i murali  specjalnie zaprojektowane płaszczyzny
rzeniem byłyby uroczystości rodzinne z dużą liczbą i ekrany do malowania graffiti i murali. Graffiti byłoby
gości  z zewnątrz . Centra ekspresji wraz z otacza- okresowo przemalowywane. Ważnym elementem mo-
jącym terenem mogłyby stać się miejscem wspólnych głyby być tablice elektroniczne, na których można by
uroczystości, jak np. święto osiedla, wspólne pikniki. wyświetlać amatorskie wideo lub po prostu użyteczne
Uroczystości mogłyby przybrać charakter cykliczny, dla mieszkańców informacje.
stwarzając bardziej trwałą więz
społeczną pomiędzy Akustyczna izolacyjność pomieszczeń mogła-
mieszkańcami osiedla. by zostać użyta niejako w odwrotnym niż w salach
Działalność sal ekspresji musiałaby być w ja- ekspresji kierunku. Dz
więkoszczelność można by wy-
kiś sposób nadzorowana przez wyspecjalizowanych korzystać do wznoszenia budowli umożliwiających
pracowników animatorów, a najlepiej przez wolonta- przebywanie w ciszy, odizolowanie się od hałasów
riuszy wybieranych spośród mieszkańców. Czuwaliby i zewnętrznego zgiełku.3 Sale  wyciszenia i kontem-
oni nad profilem ośrodków i terminarzem rozgrywają- placji byłyby zatem w pewnym sensie przeciwień-
cych się w nich wydarzeń. Praca ośrodka wymagałaby stwem, ale i logicznym dopełnieniem sal ekspresji.
opracowania strategii nie kolidującej jednak z zasadą Należałoby je realizować w wypadku zaistnienia za-
spontaniczności i dobrowolności. potrzebowania na takie pomieszczenia. Ważne jest,
Wśród mieszkańców osiedli przejawia się czę- by można je było wykorzystywać w sposób elastycz-
sto pragnienie urządzania uroczystości bądz
imprez ny, nie dopuszczając do opanowania przez jedną
połączonych z grillowaniem. Takie spotkania powo- funkcję bądz
grupę społeczności osiedlowej. Mogły-
dują rozchodzenie się zapachów, które przeszkadzają by spełniać kilka ról. Sale mogłyby służyć potrzebom
innym lokatorom. Doprowadza to na ogół do konflik- prozaicznym, wymagającym ciszy  jako niekrępują-
tów sąsiedzkich. Rozwiązaniem tego problemu byłoby ce czytelnie, pomieszczenia do nauki. Znalez
ć schro-
zaprojektowanie sal (ale również przestrzeni otwar- nienie mogłyby w nich jednostki znużone codziennym
tych) wyposażonych w kominki z urządzeniami filtru- zgiełkiem, w jakimś sensie chwilowo zagubione. Ich
jącymi i neutralizującymi zapachy. Pomieszczenia ta- dz
więkoszczelność i izolacja umożliwiałyby realizo-
kie umożliwiałyby grillowanie nawet w dzielnicach wanie potrzeb przebywania w ciszy, medytacji, wyci-
typowo miejskich. Mogłyby być wyposażone w ele- szenia się, chwilowego oderwania się od otaczającej
menty kuchni i zmywalni. Sale mogłyby być tożsame rzeczywistości. Stwarzałyby atmosferę sprzyjającą
z  salami ekspresji lub być ich częścią. głębokim przemyśleniom, której tak naprawdę po-
Pomieszczenia dla hobby powinny być wyciszo- trzebuje każdy.
ne akustycznie, podobnie jak  sale ekspresji . Możli-
we byłoby dzięki temu prowadzenie nawet głośnych
PODSuMOwANIE
prac warsztatowych.
Należy rozważyć możliwość stworzenia po- Przy projektowaniu, realizacji i działaniu
mieszczeń dla uprawiania nietypowych hobby lub centrum wspólnotowego powinny być przestrzega-
działalności, której efekty można by zaprezentować ne zasady:
szerszej publiczności. Takim hobby mogłaby być na 1. Zasada pragmatyzmu  skupienia się w pierw-
przykład hodowla małych dzikich zwierząt bądz
ga- szym rzędzie na celach możliwych do osiągnięcia.
dów, ptaków (np. w wolierach). Można by również 2. Zasada stopniowania  w miarę zapotrzebo-
umożliwić działalność większej grupie mieszkańców wania i możliwości przechodzenie od działań prost-
zainteresowanych wspólnym hobby. Na osiedlu moż- szych (jak funkcje ludyczne) do bardziej wyrafinowa-
na by na przykład stworzyć warunki dla miłośników nych (jak koncerty, wystawy).
astronomii poprzez wygospodarowanie przestrze- 3. Zasada elastyczności: w strukturze pomiesz-
ni dla ustawienia trochę większego teleskopu  nie czeń i w strukturze działań.
mieszczącego się w mieszkaniu. 4. Zasada kojarzenia działań przestrzennych
i animatorskich.
3
Koncepcja takich przestrzeni została w pewnej mierze zainspirowana koncepcją miejsc wyciszonych zaproponowanych przez Janu-
sza Włodarczyka dla szkół w jego książce Architektura szkoły, Wyd. Arkady , Warszawa, 1992, s.81.
ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 1/2010 51
K. KWIATKOWSKI
4. Blumer H. (2007), Interakcjonizm symboliczny,
5. Zasada indywidualnych rozwiązań i całkowi-
Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków.
tej dobrowolności korzystania z urządzeń wspólnoto-
5. Giecewicz J. (2008), Konserwatywna awangarda.
wych.
Wiedeńska polityka mieszkaniowa 1920-2005,
6. Zasada stałego monitoringu socjologiczne- Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej,
Warszawa.
go  jako narzędzia weryfikacji skuteczności centrum
6. Borowik I. (2003), Blokowiska, miejski habitat
wspólnotowego i podtrzymywania działalności.
w oglądzie socjologicznym, Oficyna Wydawnicza
Proponowana metoda kreacji centrów ekspresji
Arboretum, Wrocław.
społecznej, oparta na zasadzie twórczego wykorzysta-
7. Chmielewski J. M. (2001), Teoria urbanistyki
nia warunków  sąsiedztwa ograniczającego (w pew-
w projektowaniu i planowaniu miast, Oficyna
nym sensie ich  odwrócenia ) i umożliwieniu  tłumio-
Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa.
nych zachowań, mogłaby być jedną z odpowiedzi na
8. Jałowiecki B., Szczepański M.S. (2002), Miasto
nieobecność wspólnot na polskich osiedlach. i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Wyd.
Naukowe Scholar, Warszawa.
9. Kowicki M. (2003/04), Współczesna agora. Wybrane
problemy kształtowania ośrodków usługowych dla
LITERATURA
małych społeczności lokalnych, Wydawnictwo
Politechniki Krakowskiej, Kraków.
1. Bauman Z. (2006), Płynna nowoczesność, Wydaw-
10. Kryczka P. (1981), Społeczność osiedla mieszkanio-
nictwo Literackie, Kraków.
wego w wielkim mieście. Ideologie i rzeczywistość,
2. Bauman Z. (2008), Wspólnota. W poszukiwaniu
PWN, Warszawa.
bezpieczeństwa w niepewnym świecie, Wydawni-
11. Włodarczyk J. (1992), Architektura szkoły, Wydaw-
ctwo Literackie, Kraków.
nictwo Arkady, Warszawa.
3. Beck U. (2002), Społeczeństwo ryzyka. W drodze do
innej nowoczesności, Wyd. Naukowe Scholar, War-
szawa.
52 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 1/2010