MINISTERSTWO
EDUKACJI NARODOWEJ
Katarzyna Maćkowska
Marcin Olifirowicz
Stosowanie materiałów introligatorskich
734[02].O1.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Bogdan Kostecki
mgr inż. Przemysław Śleboda
Opracowanie redakcyjne:
Katarzyna Maćkowska
Konsultacja:
mgr inż. Teresa Jaszczyk
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 734[02].O1.05
 Stosowanie materiałów introligatorskich , zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu introligator.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Podłoża drukowe 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzające 14
4.1.3. Ćwiczenia 15
4.1.4. Sprawdzian postępów 18
4.2. Farby i środki pomocnicze do drukowania 19
4.2.1. Materiał nauczania 19
4.2.2. Pytania sprawdzające 24
4.2.3. Ćwiczenia 25
4.2.4. Sprawdzian postępów 29
4.3. Materiały introligatorskie 30
4.3.1. Materiał nauczania 30
4.3.2. Pytania sprawdzające 37
4.3.3. Ćwiczenia 38
4.3.4. Sprawdzian postępów 43
4.4. Metale i ich stopy 44
4.4.1. Materiał nauczania 44
4.4.2. Pytania sprawdzające 47
4.4.3. Ćwiczenia 47
4.4.4. Sprawdzian postępów 49
5. Sprawdzian osiągnięć 50
6. Literatura 54
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy dotyczącej stosowania materiałów
introligatorskich.
W poradniku znajdziesz:
wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
 materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
 zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
 ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów,
 sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
 literaturę uzupełniającą.
734[02].O1
Podstawy zawodu
734[02].O1.01
Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy,
ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska
734[02].O1.02
Charakteryzowanie procesów poligraficznych
734[02].O1.03
Posługiwanie się dokumentacją techniczną
i technologiczną
734[02].O1.04
Stosowanie maszyn i urządzeń
734[02].O1.05
Stosowanie materiałów introligatorskich
Schemat układu jednostek modułowych w module
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
- stosować terminologię poligraficzną,
- charakteryzować procesy poligraficzne,
- posługiwać się dokumentacją techniczną i technologiczną,
- posługiwać się komputerem w zakresie podstawowym,
- korzystać z różnych z
ródeł w poszukiwaniu informacji,
- klasyfikować produkty poligraficzne,
- opisywać podstawowe zjawiska fizykochemiczne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
- rozróżnić główne grupy materiałów poligraficznych,
- dokonać klasyfikacji i charakterystyki podłoży drukowych,
- dobrać materiały do produkcji poligraficznej,
- zastosować podstawowe szeregi formatów papieru i druków,
- sklasyfikować farby drukarskie i lakiery,
- określić właściwości drukowe i użytkowe farb,
- wyjaśnić zasady utrwalania farb,
- sklasyfikować materiały pomocnicze stosowane podczas drukowania,
- określić zastosowanie materiałów introligatorskich,
- sklasyfikować materiały używane w introligatorstwie,
- określić właściwości fizyczne, chemiczne, mechaniczne i technologiczne materiałów
stosowanych w introligatorstwie,
- dokonać klasyfikacji klejów,
- sklasyfikować materiały do laminowania, impregnowania, gumowania, brązowania
i tłoczenia,
- rozróżnić elementy łączące części opraw,
- sklasyfikować materiały pomocnicze stosowane w introligatorstwie,
- scharakteryzować materiały smarne,
- rozróżnić metale i ich stopy,
- dobrać materiały do wykonaniu określonego wyrobu,
- określić warunki przechowywania papieru i zasady klimatyzacji,
- określić sposoby utylizacji odpadów,
- skorzystać z PN, literatury technicznej i innych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podłoża drukowe
4.1.1. Materiał nauczania
Podłoża drukowe to wszelkiego rodzaju materiały, na których dokonywane jest
drukowanie. Charakteryzują się różnym stopniem porowatości, stąd można mówić
o podłożach w różnym stopniu wsiąkliwych  aż do podłoży niechłonnych. Wspólną cechą
tych materiałów jest dostateczna energia powierzchniowa umożliwiająca drukowanie
wybraną techniką. Niedostateczna energia powierzchniowa uniemożliwia zwilżanie farbą
drukarską. Różne rodzaje farby, nawet w obrębie tej samej techniki drukowania, wymagają
określonej minimalnej energii powierzchniowej, stąd materiały, które mogą stanowić podłoże
drukowe dla określonego rodzaju farby, niekoniecznie mogą być podłożem drukowym dla
innej farby. Czasem wymagane jest zwiększenie energii powierzchniowej materiału, aby
można było go wykorzystać jako podłoże drukowe (np. aktywacja folii z tworzyw
sztucznych). Podłoża mogą mieć kształt arkusza, zwoju bądz
stanowić przedmiot
przestrzenny (np. kubki). Mogą być też z różnych tworzyw: papier, metal, ceramika, drewno,
tkanina, skóra, tworzywa sztuczne. Kształt podłoża drukowego i jego rodzaj, wsiąkliwość,
energia powierzchniowa, oczekiwane efekty po drukowaniu to czynniki wyznaczające
technikę drukowania i rodzaj farby.
Skład i budowa papieru. Papier jest pilśnią, która powstała z włókienek pochodzenia
roślinnego. Przestrzenie pomiędzy włóknami są wypełniane tzw. wypełniaczami,
substancjami klejącymi i innymi środkami pomocniczymi (klejami, barwnikami i in.).
Budowa komórek roślinnych i znaczenie poszczególnych składników przy produkcji
papieru. Wszystkie rośliny zbudowane są z komórek: żywych lub martwych, tzw.
zdrewniałych. Komórki roślinne mają wydłużony kształt, stosukowo grube ścianki i tworzą
włókna. Ściany, a inaczej błony komórkowe włókien roślinnych, zbudowane są z fibryli 
cienkich niteczek. Fibryle składają się z: błonnika (celulozy), drzewnika (ligniny) i hemicelulozy
(tj. żywic, soli organicznych, pektyny i innych). W produkcji papieru pożądaną substancją jest:
błonnik (celuloza). Drzewnik (lignina) powoduje pogorszenie właściwości fizykochemicznych
papieru i jego żółknięcie.
Włókna roślinne różnią się między sobą długością i zawartością celulozy. Dla
porównania podamy, iż: długość włókien lnu i konopi wynosi od 15 do 52 mm, a długość
włókien drzew iglastych od 3,5 do 4 mm. Różna jest też zawartość celulozy
w poszczególnych włóknach i dla przykładu wynosi: len, bawełna konopie  ok. 70 90%,
drewno drzew iglastych  ok. 58%.
Produkcja papieru. Produkcję papieru można podzielić na cztery etapy:
1. Produkcję włókien z drewna lub innych materiałów roślinnych
Pozyskiwanie włókien z drewna można przeprowadzać trzema sposobami:
 metoda mechaniczna  polega na mechanicznym ścieraniu drewna w wysokich
temperaturach. Uzyskany w ten sposób ścier drzewny jest tani, lecz produkowany
z niego papier ze względu na dużą zwartość ligniny ma małą wytrzymałość
mechaniczną i żółknie,
 metoda chemiczna  zaletą tej metody jest dokładne oddzielenie celulozy od ligniny.
W praktyce oddzielenie celulozy od drzewnika odbywa się w wyniku chemicznego
przetwarzania drewna. Lignina rozpuszcza się w roztworach o charakterze kwaśnym
lub zasadowym. Spulchnione włókna (wyniku działania substancji chemicznych
i wysokiej temperatury) są mechanicznie rozdrabniane,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
 metoda półchemiczna  polega na obróbce chemicznej drewna w roztworach
oczyszczających masę z ligniny, a następnie chemicznemu rozwłóknieniu drewna.
2. Przygotowanie masy papierniczej. Ten etap produkcji papieru polega na:
 mechanicznym przygotowaniu włókien przez mielenie,
 zaklejaniu masy papierniczej (klejenie uodparnia papier na wchłanianie wody
i innych płynów),
 wypełnianiu masy papierniczej (zapełnienie przestrzeni pomiędzy włóknami 
zmniejsza przezroczystość papieru, zwiększa biel i gładkość).
 barwieniu masy papierniczej  proces ten stosowany jest przy produkcji papierów
kolorowych.
3. Produkcja papieru w maszynie papierniczej. Schemat budowy maszyny papierniczej
przedstawia rys. 1. Na stale pozostające w ruchu sito transmisyjne wylewa się strumień
masy papierniczej, z której formowana jest wstęga papieru.
Rys. 1. Schemat budowy maszyny papierniczej: A  część zasilająca, B  część
sitowa, C  część prasowa, D  część susząca, E  część wykończająca,
1  eguter, 2  cylinder chłodzący [18]
4. Uszlachetnianie papieru. Uszlachetnianie papieru realizuje się poprzez:
gładzenie i satynowanie papieru,
powlekanie papieru.
Gładzenie i satynowanie papieru ma na celu wyrównanie nierówności na powierzchni
papieru, a więc zwiększenie jego gładkości i połysku.
Powlekanie papieru to pokrycie jego powierzchni warstwą zawiesiny pigmentu
w spoiwie. Celem powlekania jest poprawa gładkości, białości i jednorodności powierzchni.
Cięcie papieru na arkusze. Wyprodukowany papier ma postać wstęgi. Papier tnie się na
arkusze o znormalizowanych formatach. W zależności od sposobu cięcia uzyskuje się arkusze
z włóknem równoległym do dłuższej lub krótszej krawędzi arkusza. Metody cięcia wstęgi
papieru na arkusze przedstawia rys. 2.
Właściwości papieru. Właściwości papieru określają jego przydatność do drukowania.
Poniżej przedstawione zostały
podstawowe własności papieru.
 Niejednorodność właściwości papieru
w wstędze podczas jego produkcji,
a co za tym idzie w arkuszach i stosie
arkuszy. Nierównomierne rozłożenie
składników masy papierniczej podczas
produkcji papieru powoduje różnice
właściwości papieru, zwłaszcza
dotyczy to: grubości, gramatury,
nieprzezroczystości, porowatości
i chłonności.
Rys. 2. Metody cięcia wstęgi papieru na arkusze [16]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
5. Kierunek biegu włókien. Kierunek obrotu sita maszyny papierniczej powoduje, że
większość włókien papieru układa się równolegle do brzegu formującej się wstęgi
papieru. Skutkiem takiego ułożenia włókien jest większa wytrzymałość mechaniczna
w kierunku podłużnym niż poprzecznym. Papier w kierunku podłużnym charakteryzuje
się większą odpornością na zerwanie, większą sztywnością, niższą rozciągliwością
i większą stabilnością wymiarową pod wpływem wilgoci.
Procesy produkcyjne, w których należy uwzględnić kierunek ułożenia włókien
w papierze:
kierunek ułożenia włókien w papierze powinien być równoległy do grzbietu książki,
przy etykietach maszynowo przyklejanych do butelek kierunek włókna musi być
równoległy do obwodu butelki,
kierunek włókien w etykietach samoprzylepnych powinien być prostopadły do obwodu
butelki.
6. Dwustronność papieru. Ze względu na sposób produkcji papieru jego strona wierzchnia
i spodnia różnią się między sobą. Strona spodnia jest bardziej szorstka, mniej zaklejona
i ma mniejszy połysk. Dwustronność papieru zmniejsza się poprzez jego powlekanie.
7. Odkształcenia papieru na skutek zmian wilgotności. Włókna papieru mają charakter
higroskopijny i absorbując wodę, zwiększają swoje wymiary. Efekt ten bardziej
widoczny jest w kierunku poprzecznym.
Wielkości charakteryzujące papier
Gramatura papieru  masa jednego metra kwadratowego papieru. Jednostką gramatury
jest g/m2.
Grubość papieru  odległość pomiędzy jego dwoma powierzchniami. Jednostką
grubości jest �m lub mm. Od grubości papieru zależą jego właściwości optyczne
i wytrzymałość.
Gęstość pozorna  masa 1 cm3 wyrażona w gramach. Jednostką gęstości pozornej jest
g/cm3. Określa strukturę papieru, zawartość powietrza, stopień zmielenia masy papierniczej,
sposób wykończenia powierzchni papieru. Odwrotnością gęstości pozornej jest pulchność zwana
wolumenem.
Papiery offsetowe powinny charakteryzować się:
 dobrym zaklejeniem,
 małą deformacją,
 małym pyleniem,
 jednolitością w masie,
 jednolitą gramaturą,
 dobrym przyjmowaniem farby,
 jednolitym odcieniem.
Parametry zwoju papieru przedstawia rysunek 3.
Rys. 3. Parametry zwoju papieru
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Cechy papieru, które wpływają na jakość wyrobów poligraficznych:
 Gładkość papieru. Parametr charakteryzujący powierzchnię papieru, zależy od sposobu
wykończenia papieru (kalandrowania, powlekania, satynowania). Tylko na papierach
o dużej gładkości istnieje możliwość wiernej reprodukcji obrazów o dużej liniaturze
rastra.
 Zapotrzebowanie farby przez papier  ilość farby w g/m2, którą należy nanieść na
powierzchnię papieru dla uzyskania pożądanej gęstości optycznej.
 Chłonność papieru  zdolność papieru do absorbowania cieczy. Zależy od stopnia
zaklejenia papieru.
 Połysk  zdolność papieru do kierunkowego odbijania jak największej ilości padającego
na nią światła.
 Nieprzezroczystość papieru  zdolność papieru do nieprzepuszczania światła.
 Białość papieru  określa się jako zdolność odbijania białego światła od powierzchni
papieru w stosunku do tlenku magnezu, którego białość uznaje się za wzorzec.
 Stabilność wymiarowa papieru  odporność na zmiany wymiarów liniowych
w warunkach zmiennej wilgotności. Temu zagadnieniu należy poświęcić więcej uwagi ze
względu na duży wpływ zmian wilgotności na właściwości technologiczne papieru.
Wytwory papiernicze, których głównym składnikiem są hydrofilowe włókna celulozowe,
łatwo pochłaniają wilgoć z powietrza. Papier w pomieszczeniu o określonej wilgotności
i temperaturze powietrza pochłania przez pewien czas określoną ilość wilgoci, aż do
momentu wyrównania wilgotności pomiędzy papierem a otoczeniem. Ze zwiększeniem
wilgotności papieru jest związane zwiększenie jego długości, przy zmniejszeniu
wilgotności papier kurczy się. Zwiększenie wilgotności papieru powoduje: zmniejszenie
jego wytrzymałości mechanicznej, spadek gładkości papieru, wzrost grubości, a przede
wszystkim zwiększenie jego wymiarów liniowych. Wpływ wilgotności na deformację
papieru przedstawia rys. 4.
a) b)
Rys. 4. Deformacja arkuszy w palecie [13]
a) wilgotność papieru jest większa niż powietrza, papier jest zbyt suchy,
b) papier oddaje wilgoć do otoczenia  schnie.
W drukarniach powinna panować temperatura ok. 20 23oC i wilgotność względna
powietrza w granicach 50 55%.
Formaty papieru. Formaty papieru określa PN. Wprowadzono trzy podstawowe szeregi
formatów papieru: A, B, C. Papiernie produkują papier w formatach znormalizowanych
w zakresie: papierów drukowych, papierów powlekanych, papierów piśmiennych oraz
kreślarsko-rysunkowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Formaty szeregu A są podstawowe. Powierzchnia arkusza formatu A0 wynosi 1 m2 i ma
wymiary 841x1189 mm. Pochodne formaty szeregu A otrzymuje się przez złożenie arkusza
równolegle do krótszego boku i tak format A1 otrzymuje się przez złożenie arkusza formatu
A0 na pół w poprzek boku 1189 mm, format A2 otrzymuje się składając arkusz formatu A1
w poprzek boku 841 mm itd. Handlowy format A1 sprzedawany przez papiernie to 860x610
mm. Formaty handlowe są nieco większe od formatów znormalizowanych, różnice
umożliwiają okrawanie gotowych wyrobów, np. książek i broszur do formatów
znormalizowanych. Formaty szeregu A są wykorzystywane przy produkcji materiałów
biurowych oraz przy produkcji książek i broszur. Tabela 1 przedstawia wymiary arkuszy
formatu A.
Tabela 1. Wymiary arkuszy szeregu A
Symbol Wymiary Handlowe
formatu arkusza wymiary
w mm arkusza
w mm
A0 841x1189
A1 594x841 610x860
A2 420x594 430x610
A3 297x420 305x430
A4 210x297 215x305
A5 148x210 152x215
Formaty szeregu B są pomocnicze. Podstawowym formatem szeregu B jest B0
o wymiarach 1000x1414. Formaty szeregu B są najczęściej wykorzystywane przy produkcji
książek i broszur.
W tabeli 2 przedstawione zostały znormalizowane i handlowe formaty szeregu B.
Tabela 2. Wymiary arkuszy szeregu B
Symbol Wymiary Handlowe
formatu arkusza wymiary
w mm arkusza
w mm
B0 1000x1414
B1 707x1000 700x1000
B2 500x707 500x700
B3 353x500 350x500
B4 250x353 250x350
B5 176x250 175x250
B6 125x176 125x175
Formaty szeregu C są formatami pomocniczymi. Długości boków arkuszy tego formatu
są średnimi geometrycznymi długości boków formatów szeregu A i B. Arkusze formatu
szeregu C mają zastosowanie do pakowania wyrobów o formatach szeregu A. Stosowane
są również podczas produkcji teczek, obwolut skoroszytów i innych. Arkusz formatu C0 ma
wymiary 917x1297 mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Klasyfikacja papierów drukowych. Klasyfikacji papierów drukowych można dokonać
stosując różne kryteria.
Rozróżniamy 9 grup użytkowych papieru i 3 grupy użytkowe tektury.
Grupy użytkowe papieru:
 papiery drukowe,
 papiery do pisania i kreślarsko-rysunkowe,
 papiery pakowe do wyrobu opakowań i tektury faliste,
 papiery przemysłowo-techniczne,
 papiery elektrotechniczne,
 papiery podłożowe,
 papiery chłonne i filtracyjne,
 papiery higieniczne,
 papiery do różnych celów.
Grupy użytkowe tektur:
 tektury introligatorskie,
 tektury do wyrobu opakowań i tektury faliste,
 tektury przemysłowe i faliste.
Klasyfikację papieru ze względu na skład przedstawia tabela 3.
Tabela 3. Klasyfikacja papieru ze względu na skład surowcowy
odmiany
skład surowcowy
symbol nazwa
bezdrzewna masy celulozowe lub masa
BD
długowłóknista
półdrzewna masy celulozowe z dodatkiem
PD ścieru lub masy
półchemicznej
drzewna (gazetowy papier) ścier i makulatura
D z dodatkiem mas
celulozowych
M mieszana włókna różne
Jeżeli kryterium podziału papierów będzie sposób wykończenia powierzchni, to
otrzymamy następujące rodzaje papierów:
 papiery maszynowo gładkie,
 papiery gładzone,
 papiery kalandrowane (satynowane),
 papiery powlekane, tu rozróżnimy papiery powlekane z połyskiem (błyszczące) i papiery
powlekane matowe,
 papiery moletowane,
 papiery samokopiujące,
 papiery samoprzylepne.
Jeżeli kryterium podziału papierów będzie technika drukowania dla jakiej są
przystosowane to, rozróżnimy:
 papiery offsetowe,
 papiery typograficzne,
 papiery wklęsłodrukowe.
W zależności od gramatury wytwory papiernicze dzieli się na:
 papier  posiada gramaturę do 250 g/m2,
 tekturę o gramaturze powyżej 250 g/m2.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Papier jest jednowarstwowy, tzn. że składa się z jednej warstwy włóknistej. Tektura jest
wytworem wielowarstwowym.
W użyciu ciągle jeszcze funkcjonuje tradycyjny podział wytworów papierniczych
w zależności od gramatury. Jest on następujący:
 gramatura poniżej 28 g/m2  bibułki,
 pomiędzy 28 a 160 g/m2  papiery,
 pomiędzy 160 a 315 g/m2  kartony,
 powyżej 315 g/m2  tektury.
Charakterystyka najczęściej stosowanych papierów do drukowania
Papier gazetowy  jest przeznaczony do drukowania gazet techniką typograficzną.
Produkuje się go w odmianie drzewnej o gramaturze ok. 50 g/m2. Nie jest zaklejany.
Ma barwę białą. Należy do najtańszych wytworów papierniczych.
Papier offsetowy do drukowania gazet  produkuje się go w odmianie drzewnej
o gramaturze ok. 50 g/m2. Jest słabo zaklejony. Ma barwę białą.
Papier drukowy zwykły  zwany także typograficznym, jest przeznaczony do
drukowania techniką typograficzną książek, broszur, druków akcydensowych. Produkuje się
go w odmianie bezdrzewnej, półdrzewnej i drzewnej o gramaturze 50 140 g/m2.
Charakteryzuje się białą barwą i średnim stopniem zaklejenia.
Papier biblijny  jest przeznaczony do drukowania słowników, encyklopedii,
kalendarzyków. Produkuje się go w odmianie bezdrzewnej i półdrzewnej
o gramaturze 25 40 g/m2. Jest cienki, mocny i nieprzez
roczysty o barwie białej.
Papier banknotowy, wartościowy i znaczkowy  papier banknotowy jest przeznaczony
do drukowania banknotów, papier wartościowy przeznaczony jest to drukowania papierów
wartościowych, tj. obligacji, biletów loteryjnych, czeków, zaś papier znaczkowy do
drukowania znaczków pocztowych i skarbowych. Papiery te produkuje się w odmianie
bezdrzewnej.
Papier transferowy  służy do drukowania sublimacyjnego. Najczęściej zadrukowuje
się go wklęsłodrukiem rastrowym (rotograwiurą). Produkuje się go w odmianie bezdrzewnej
i półdrzewnej o gramaturze od 70 g/m2. Jest zaklejany, ma barwę białą.
Papier offsetowy  jest przeznaczony do drukowania technika offsetową. Produkuje się
go w odmianie bezdrzewnej i pół drzewnej o gramaturze 55 250 g/m2. Jest pełnoklejony
i wypełniany. Barwę ma białą, kremową lub żółtą.
Papier mapowy  jest przeznaczony do drukowania offsetowego jedno- lub
wielobarwnych map. Produkuje się go w odmianie bezdrzewnej o gramaturze od
80 225 g/m2. Jest mocno zaklejany. Barwę ma białą lub kremową. Należy do najdroższych
drukowych wytworów papierniczych.
Papier wklęsłodrukowy  jest przeznaczony do drukowania wklęsłego czasopism
i innych wydawnictw jedno- i wielobarwnych. Produkuje się go w odmianie bezdrzewnej,
półdrzewnej i drzewnej o gramaturze od 60 g/m2. Jest słabo zaklejany. Charakteryzuje się
słabą chłonnością.
Papier okładkowy zwykły  jest przeznaczony do wytwarzania okładek. Produkuje się
go w odmianie bezdrzewnej i półdrzewnej o gramaturze od 100 g/m2. Jest zaklejony. Barwa
papieru jest dowolna.
Papier kserograficzny  jest przeznaczony do wykonania odbitek na automatach
kserograficznych. Produkuje się go w odmianie bezdrzewnej i półdrzewnej o gramaturze
80 90 g/m2. Jest to wytwór niezaklejany, o barwie białej.
Papier i tektura powlekana (kredowa)  są to wytwory uszlachetnione mieszanką
pigmentową. Posiadają one gramaturę 95 340 g/m2. Przeznaczone są do drukowania techniką
typograficzną, offsetową i wklęsłodrukową prospektów reklamowych, wydawnictw bogato
ilustrowanych, kart do gry, opakowań.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Tektura powlekana na karty do gry  jest to wytwór papierniczy stosowany
w charakterze podłoża, najczęściej dwu- lub trójwarstwowy, powstały przez sklejenie
papierów, tak aby otrzymać w sumie podłoże o gramaturze 280 310 g/m2. Zadrukowuje się ją
techniką offsetową. Charakteryzuje się ona znaczną sprężystością i twardością.
Papier do pisania zwykły  jest stosowany do drukowania akcydensów, formularzy,
zeszytów. Produkuje się go w odmianie bezdrzewnej, półdrzewnej i drzewnej o gramaturze
50 315 g/m2. Jest mocno zaklejany. Produkuje się go w jasnych barwach.
Papier pakowy siarczanowy  jest przeznaczony do wytwarzania mocnych i trwałych
opakowań. Wytwarza się go w odmianie bezdrzewnej o gramaturze od 30 g/m2. Ma barwę
brązową lub białą.
Określanie kierunku biegu włókien w papierze
 Określanie kierunku biegu włókien w papierze na podstawie linii przedarcia.
Kierunek obrotu sita maszyny papierniczej i kierunek płynięcia strumienia masy
papierniczej powodują, iż włókna papieru układają się wzdłuż biegu formującej się wstęgi
papieru. Wytrzymałość mechaniczna papieru jest większa w kierunku podłużnym do kierunku
układu włókien w papierze niż w kierunku poprzecznym. W związku z tym papier przedziera
się łatwiej wzdłuż linii układu włókien. Linia przedarcia papieru w kierunku poprzecznym do
kierunku układu włókien jest bardziej poszarpana, nieregularna. Przy dokładnej obserwacji
linii przedarcia można zauważyć poszczególne włókienka papieru. Sposób określania
kierunku biegu włókien w papierze na podstawie linii przedarcia przedstawia rys. 5.
Rys. 5. Określenie kierunku ułożenia włókien papieru na podstawie linii przedarcia. Kierunek układu
włókien pokazują strzałki [18]
 Ustalenie kierunku biegu włókien na podstawie pofalowania brzegów arkusza
poddanego siłom rozciągającym.
Rozciągliwość papieru jest większa w kierunku prostopadłym do kierunku ułożenia włókien
ze względu na to, iż należy pokonać mniejsze siły w trakcie rozciągania papieru, łatwiej jest
zwiększyć przestrzenie pomiędzy włókienkami w kierunku w jakim pilśń jest luz
niej zespolona.
W celu określenia kierunku ułożenia włókien w papierze należy przeciągać krawędzie badanego
arkusza pomiędzy paznokciami. Zasady przeprowadzenia tego badania przedstawia rys. 6.
Rys. 6. Określanie kierunku ułożenia włókien w papierze na podstawie pofalowania
brzegów arkusza poddanych rozciąganiu [18]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
 Ustalenie kierunku biegu włókien na podstawie pofalowania brzegów arkusza
zamoczonego w wodzie.
Włókna papieru posiadają charakter higroskopijny, pod wpływem wody pęcznieją.
Zmiana rozmiaru włókien jest bardziej widoczna w kierunku poprzecznym do kierunku
układu włókien. Brzegi arkusza papieru po zmoczeniu wodą falują. Większe odkształcenia
widoczne są w kierunku poprzecznym do kierunku układu włókien.
Rozróżnianie wytworów papierniczych. Wytwory papiernicze można rozróżniać na
podstawie gramatury i sposobu wykończenia powierzchni.
Gładzenie papieru wykonuje się w celu zmniejszenia szorstkości powierzchni papieru.
Wytwory papiernicze gładzone posiadają powierzchnię matową.
Kalandrowanie papieru ma na celu otrzymanie papieru o zwiększonej gładkości
i o zwiększonym połysku.
Rozróżnia się wytwory papiernicze powlekane i niepowlekane. Powlekanie polega na
naniesieniu na powierzchnię wytworu papierniczego warstwy pigmentowo klejonej. Wytwór
papierniczy może być powlekany jedno- lub dwustronnie. Powłoka poprawia własności
papieru: zwiększa gładkość i nieprzezroczystość papieru.
Wizualnie można określić rodzaj wykończenia powierzchni i określić jako: matowy lub
błyszczący. Należy zwrócić uwagę na jednostronne lub dwustronne uszlachetnienie
powierzchni.
Poprzez procesy specjalne otrzymuje się wytwory papiernicze o powierzchni
prążkowanej, marszczonej, karbowanej lub tłoczonej.
Określanie gramatury badanej próbki realizuje się poprzez porównanie jej grubości
i sztywności z próbkami papieru o podobnym wykończeniu powierzchni. Producenci
i sprzedawcy papierów dostarczają wzorniki handlowe zawierające cały wachlarz próbek.
Gospodarka odpadami makulaturowymi. Odpady makulaturowe powstające
w produkcji poligraficznej należą do grupy najlepiej zagospodarowywanej. Powinny być
ewidencjonowane, a następnie przekazywane specjalistycznym firmom. Przerób makulatury
polega na odzyskaniu z masy makulaturowej włókien wtórnych o wysokiej jakości,
przydatnych do produkcji papierów, kartonu tektury. W przypadku drukowania na podłożach
z tworzyw sztucznych, odpadem produkcyjnym będą wadliwie zadrukowane egzemplarze,
które powinny być gromadzone i przekazywane do utylizacji.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaki jest skład i budowa papieru?
2. Jakie są cztery etapy produkcji papieru?
3. Jakie cechy papieru wpływają na jakość wyrobów poligraficznych?
4. Jakie znasz sposoby uszlachetniania papieru?
5. Jakie są sposoby określania kierunku przebiegu włókien w papierze?
6. Jakie są trzy szeregi formatów papieru?
7. Jakie wymiary (w mm) posiada arkusz formatu B1, A1?
8. Jak otrzymuje się pochodne formaty arkuszy w szeregach?
9. Jakie kryteria stosujemy przy klasyfikacji papierów drukowych?
10. Jak dzielimy papiery, stosując kryterium wykończenia ich powierzchni?
11. Jak można rozróżnić wytwory papiernicze?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Podaj definicje: podłoża drukowego i papieru.
Podłoże
drukowe........................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
...............
Papier....................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
...................
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie wiadomości o charakterze podłoża drukowego i papieru,
2) wpisać informacje w wykropkowane miejsca.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Uporządkuj we właściwej kolejności etapy produkcji papieru. Kolejne etapy oznacz
w wolnych miejscach tabeli cyframi 1, 2, 3, 4.
Produkcja papieru Etap
Uszlachetnianie papieru
Produkcja włókien z drewna lub innych materiałów roślinnych
Produkcja papieru w maszynie papierniczej
Przygotowanie masy papierniczej
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie etapy produkcji papieru,
2) przeczytać podane w tabeli informacje,
3) uporządkować w kolejności technologicznej podane etapy produkcji,
4) wpisać cyfry 1, 2, 3, 4 we właściwe wiersze w tabeli.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Ćwiczenie 3
Opisz różnice pomiędzy właściwościami papieru w kierunku zgodnym do kierunku
ułożenia włókien a właściwościami papieru o włóknach poprzecznych.
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie właściwości papieru w zależności od kierunku ułożenia włókien,
2) opisać różnice pomiędzy właściwościami papieru w kierunku zgodnym do kierunku
ułożenia włókien a właściwościami papieru o włóknach poprzecznych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Omów wpływ wilgotności na stabilność wymiarową papieru.
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie wiadomości na temat wpływu wilgotności na stabilność wymiarową
papieru,
2) odpowiedzieć na pytanie zawarte w ćwiczeniu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 5
Uzupełnij poniższą tabelę.
symbol wymiary symbol wymiary
formatu arkusza w mm formatu arkusza w mm
A1 610x860 B1 700x1000
A2 B2
A3 B3
A4 B4
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie sposób tworzenia formatów arkuszy w szeregu,
2) uzupełnić tabelę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 6
Określ kierunek układu włókien w otrzymanych próbkach papieru. Stosuj wszystkie trzy
metody określania kierunku ułożenia włókien w arkuszu.
Zaznacz strzałkami układ włókien w otrzymanych arkuszach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie sposoby określania układu kierunku włókien w papierze,
2) zastosować wiadomości teoretyczne w praktycznym wykonaniu ćwiczenia,
3) oznaczyć strzałkami układ włókien w próbkach.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 pojemnik z wodą,
 próbki papierów,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 7
Określ rodzaj wykończenia powierzchni otrzymanych próbek papieru.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie sposoby uszlachetniania powierzchni papieru,
2) dokładnie i uważnie obejrzeć próbki,
3) określić rodzaj wykończenia powierzchni w próbkach.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 próbki papierów,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 8
Korzystając ze wzorników, określ gramaturę otrzymanych próbek papieru. Napisz na
próbkach jaka to gramatura.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokładnie i uważnie obejrzeć próbki,
2) określić rodzaj papieru dostarczonej próbki,
3) porównać próbkę z innymi we wzorniku,
4) określić gramaturę papieru próbki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Wyposażenie stanowiska pracy:
 wzorniki i próbki papierów,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić skład i budowę papieru?
�� ��
2) wymienić etapy produkcji papieru?
�� ��
3) wymienić cechy papieru, które wpływają na jakość wyrobu gotowego?
�� ��
4) wymienić sposoby uszlachetniania papieru?
�� ��
5) określić kierunek przebiegu włókien w próbce papieru?
�� ��
6) określić wymiary arkuszy w szeregach A i B?
�� ��
7) utworzyć pochodne formaty arkuszy w szeregach?
�� ��
8) wymienić kryteria klasyfikacji papierów drukowych?
�� ��
9) rozróżnić papiery powlekane od niepowlekanych?
�� ��
10) określić gramaturę próbki papieru?
�� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.2. Farby i środki pomocnicze do drukowania
4.2.1. Materiał nauczania
Skład farb. Farby składają się z dwóch podstawowych składników: spoiwa  środka
wiążącego i barwidła  substancji barwiącej. Barwidło to substancja nadająca barwę farbie.
Barwidła dzieli się na rozpuszczalne w wodzie lub innych rozpuszczalnikach (barwniki) oraz
na nierozpuszczalne (pigmenty).
Zadaniem spoiwa jest związanie cząstek barwidła i nadanie farbie odpowiednich
właściwości drukowych. Dobra farba powinna: dać się rozetrzeć na cienką warstwę, dobrze
przenosić się na formę drukową, dobrze przenosić się z formy na podłoże drukowe, szybko
się utrwalać.
Spoiwo powinno spełniać poniższe warunki:
 dobrze zwilżać środki barwiące,
 nie reagować ze środkami barwiącymi, gdyż może to spowodować zmianę barwy farby,
 nie reagować z materiałami, z których wykonana jest forma drukowa i wałki farbowe,
 powinno być bezbarwne, nie może wpływać na barwę farby,
 powinno szybko utrwalać się na podłożu drukowym.
Spoiwa to roztwory żywic naturalnych lub sztucznych w rozpuszczalnikach.
Oprócz barwideł i spoiw w skład farb wchodzą jeszcze substancje pomocnicze m.in.:
 Sykatywy (suszki). Sykatywy przyspieszają utrwalanie farb na podłożach graficznych.
Mogą polepszać trwałość farby, zwiększać połysk lub w inny sposób wpływać na
własności farby.
 Obciążalniki. Obciążalniki poprawiają kolor farby, polepszają własności drukowe,
obniżają koszty produkcji farb.
 Podbarwiacze. Podbarwiacze stosowane są przy produkcji farby czarnej. Wzmagają czerń
farby, usuwając jednocześnie jej brunatny odcień.
Produkcja farb graficznych. Proces produkcji farb graficznych dzieli się na trzy etapy:
 przygotowanie składników,
 mieszanie,
 ucieranie farby.
Rys. 7 Schemat produkcji farb graficznych
Rys. 8. Schemat przedstawiający stan utarcia farby graficznej. Kółeczka przedstawiają substancję barwiącą,
wolne przestrzenie to spoiwo; a) farba dobrze utarta, b) farba z
le utarta, 1  ziarna pigmentu,
2  spoiwo [14]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Klasyfikacja farb graficznych drukowych. Farby graficzne można podzielić ze względu
na cztery kryteria: technikę drukowania, formę zadrukowywanego podłoża, rodzaj
zadrukowywanego podłoża, postać.
Klasyfikacja farb ze względu na technikę drukowania:
 farby offsetowe,
 farby sitowe (sitodrukowe),
 farby fleksograficzne,
 farby typograficzne (drukowanie wypukłe),
 farby wklęsłodrukowe,
 farby inne.
Klasyfikacja farb ze względu na formę zadrukowanego podłoża:
 farby zwojowe,
 farby arkuszowe.
Klasyfikacja farb ze względu na rodzaj zadrukowanego podłoża:
 farby na wytwory papiernicze,
 farby na tworzywa sztuczne,
 farby na metale  blachy i folie metaliczne,
 farby na materiały,
 farby na szkło,
 farby inne.
Klasyfikacja farb graficznych ze względu na postać:
 farby ciekłe,
 farby proszkowe,
 farby półciekłe,
 farby maziste.
Sposoby utrwalania się farb. Przebieg utrwalania farby zależy od rodzaju
zastosowanego podłoża drukowego. Inne są mechanizmy utrwalania farby na podłożu
chłonnym (wsiąkliwym), a inne na podłożu niechłonnym.
Farby drukowe utrwalają się najczęściej według podanych poniżej mechanizmów lub ich
kombinacji:
 przez absorpcję (wsiąkanie w podłoże),
 przez utlenienie z polimeryzacją (tzw. utrwalenie oksydacyjne),
 przez odparowanie rozpuszczalnika,
 promieniowaniem,
 przez termoutwardzalnie (piecowo),
 pod wpływem wilgoci.
Utrwalanie przez absorpcję. Utrwalanie przez absorpcję następuje wskutek wsiąkania
farby w pory papieru. Pory to przestrzenie pomiędzy luz
no ułożonymi włóknami papieru.
Farba umiejscawia się w porach i przedostaje w głąb papieru kapilarami. Według tego
mechanizmu utrwalają się farby gazetowe typograficzne i offsetowe.
Utrwalanie przez utlenianie. Ten sposób utrwalania dotyczy farb zawierających
w swoim składzie spoiwo z olejów szybkoschnących lub modyfikowanych nimi żywic.
Związki te pod wpływem tlenu z powietrza ulegają reakcji polimeryzacji. Taki schemat
utrwalania jest właściwy dla farb typograficznych i offsetowych do drukowania na
maszynach arkuszowych, na podłożach niechłonnych.
Farby do drukowania offsetowego i typograficznego na podłożach niepowlekanych
i powlekanych schną w wyniku kombinacji dwóch procesów: wsiąkania i utleniania.
Proces utleniania farby może być przyspieszany przez dodatek suszek.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Utrwalanie przez odparowanie rozpuszczalnika. Mechanizm utrwalania farb poprzez
odparowanie rozpuszczalnika jest charakterystyczny dla farb ciekłych (fleksograficznych,
wklęsłodrukowych, sitodrukowych do drukowania na podłożach niechłonnych). Po
odparowaniu rozpuszczalnika następuje zestalenie żywicy i związanie pigmentu na
zadrukowywanym podłożu.
Do utrwalania farb promieniowaniem wykorzystywane są: mikrofale, promieniowanie
podczerwone lub nadfioletowe, strumień elektronów. Zadrukowane podłoże poddawane jest
działaniu promieniowania, które wytwarzając ciepło powoduje utrwalenie warstwy farby.
Farby triadowe. Do drukowania wielobarwnego stosuje się farby triadowe o barwach:
cyan, magenta, yellow, czarny. Są to farby transparentne. W wyniku ich użycia można
uzyskać druk, będący reprodukcją oryginału wielobarwnego. Nową barwę otrzymuje się
przez selektywne pochłanianie części barwnych promieni światła i przepuszczanie innych.
Barwą jaką otrzymamy będzie barwny promień światła przepuszczony przez wszystkie
warstwy farby. Taki sposób otrzymywania barwy wypadkowej nazywa się subtrakcją. Więcej
informacji na ten temat zawiera Poradnik dla ucznia jednostki modułowej.
Charakteryzowanie procesów poligraficznych
Barwy wypadkowe uzyskuje się przez nałożenie barw podstawowych. Sposób
powstawania barw wypadkowych przedstawia
rys. 9.
Linią ciągłą grubą zaznaczony jest trójkąt
przedstawiający barwy podstawowe (cyjan, żółta
magenta). Zmieszanie światła odbitego tych
trzech barw daje światło białe. Zmieszanie farb
w tych kolorach (w równych ilościach) da farbę
czarną (lub barwę zbliżoną do czarnej). Linia
cienka ciągła przedstawia trójkąt równoboczny
barw dwukolorowych (I rzędowych).
Wierzchołki tego trójkąta stanowią barwy: oranż,
fiolet, zieleń. Kolory te powstają po zmieszaniu
w równych ilościach farb podstawowych.
Rys. 9. Sposób powstawania barw wypadkowych
podczas mieszania barw podstawowych [10]
Oranż powstanie po zmieszaniu farby żółtej i magenty.
Fiolet  powstanie po zmieszaniu magenty i cyjanu.
Zieleń  kolor powstały po zmieszaniu farby żółtej i cyjanu.
Barwy oranż, fiolet i zielona to tzw. barwy I rzędowe bezodcieniowe.
Jeżeli barwy podstawowe zawierają jedynie domieszkę drugiej farby, to mówimy
o barwach podając ich odcień, np. niebieskoczerwonawa (farba cyjan z małą domieszką
magenty), niebieskożółtawa (cyjan z domieszką farby żółtej), żółcień czerwonawa (żółta
z domieszką magenty) itd.
Przyciemnienie barwy  realizuje się poprzez dodanie do farby pewnej ilości farby
o kolorze dopełniającym. Na przykład: aby uzyskać ciemniejszy fiolet, należy do farby dodać
pewną ilość farby żółtej, ciemniejszy oranż  należy dodać do farby odrobinę cyjanu. Linia
cienka przerywana przedstawia sposób otrzymywania farb II rzędowych.
Z rysunku wynika, że po zmieszaniu barw I rzędowych i barwy podstawowej, lub zmieszaniu
trzech barw podstawowych, otrzymamy oliwy, brunaty i brązy oraz wszelkie odcienie
szarości.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Dodanie bieli do farby rozcieńcza jej barwę, a nie rozjaśnia. W wyniku tego barwa staje
się mniej nasycona i mniej czysta.
System barw Pantone. W przypadku gdy oryginał zawiera ograniczoną ilość barw
można, go odtworzyć za pomocą systemu barw Pantone Matching System (w skrócie
Pantone). System ten oparty jest na 14. barwach monopigmentowych (są to 4 barwy triadowe,
8 farb kolorowych i dwie metaliczne) oraz bieli transparentowej lub kryjącej. Mieszanie tych
farb w odpowiednich proporcjach pozwala na uzyskanie 1012 barw. We wzorniku Pantone
każda z tych farb wydrukowana jest na papierze powlekanym (C) i niepowlekanym (U).
Każda barwa ma swój numer lub nazwę. Za pomocą wzornika Pantone wybiera się określoną
barwę. Wzornik podaje stosunek ilościowy bazowych farb wg skali Pantone koniecznych do
zmieszania, aby otrzymać pożądaną barwę.
Farby specjalne:
 farby termochromowe drukowe  pod wpływem ciepła zmieniają barwę (np. nalepki na
butelkach, szklankach),
 farby drukowe, monetarne lub reaktywne  farby monetarne reagują na tarcie monetą,
farby reaktywne reagują na nasze dotknięcie, np. palców, są używane do ochrony
dokumentów przed fałszerstwem,
 farby drukowe fotochromowe  reagują na światło: dzienne, sztuczne, promieniowanie
UV, stosujemy jedo zabezpieczenia banknotów,
 farby zmiennooptyczne  pod różnym kątem uzyskujemy różne kolory (barwy),
 farby drukowe, magnetyczne, farby drukowe IR  to farby drukowane na odwrotnej
stronie posterów, co umożliwia ich szybką zmianę na tablicy magnetycznej. Można tą
farbą drukować na papierze i PVC.
Podstawowe reguły, jakie należy stosować przy dobieraniu farb:
 Do farby jaśniejszej dodaje się farby ciemniejsze.
 Farby ciemne do jasnej należy dodawać małymi porcjami.
 Mieszanie farb powinno przeprowadzać się zawsze w tych samych warunkach, najlepiej
przy świetle dziennym. Zmiana oświetlenia powoduje wizualne odczucie zmiany barwy.
 W celu otrzymania żądanej barwy powinno się łączyć dwie barwy składowe.
W wyjątkowych przypadkach można użyć trzeciej barwy.
 Otrzymaną przez zmieszanie farbę należy nanieść cienką warstwą (rozpukać) na podłoże.
Podłoże powinno być identyczne z tym, jakie przeznaczone jest do drukowania,
ponieważ zmiana podłoża powoduje zmianę barwy farby. Grubość warstwy farby
również zmienia barwę ze względu na koncentrację pigmentu.
 Mieszać powinno się farby o zbliżonych właściwościach, tzn. produkowane na bazie tych
samych spoiw o zbliżonej lepkości i gęstości.
 W przypadku konieczności powtarzalności barwy łączone ze sobą farby należy ważyć.
Dodatki pomocnicze do drukowania i ich przeznaczenie. Dostarczane przez
producentów farby drukarskie są w zasadzie farbami gotowymi do drukowania i zawierają
w swoim składzie optymalne ilości różnych suszek i past. Dopiero w przypadku wystąpienia
trudności podczas drukowania należy posłużyć się środkami pomocniczymi.
O ile producent zaleca dodawanie odpowiedniej ilości danego środka, w żadnym
wypadku nie należy przekraczać tych zaleceń.
Własności środków pomocniczych do drukowania:
 suszki (sykatywy)  roztwory soli metali ciężkich z kwasami i rozpuszczalnikami
organicznymi. Roztwory te działają jak katalizatory przyspieszające reakcję schnięcia
farby, dając twardą powłokę na odbitce. Zbyt duże ilości dodanej suszki mogą
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
spowodować zasychanie farby na wałkach, powstanie kożucha w kałamarzu,
a w ekstremalnych przypadkach może dojść do zahamowania procesu schnięcia farby.
 pasty skracające  dodaje się w celu uniknięcia tzw. pylenia farby. Pasty skracające
zmniejszą tack farby bez zmiany jej konsystencji,
 środki przeciw odciąganiu  występują najczęściej w postaci pudrów. Ich zadaniem jest
zapobieganie odciąganiu farby. Odciąganie farby w stosie objawia się zabrudzeniem
odwrotnej strony odbitki, co często dyskwalifikuje odbitkę, a w najlepszym razie obniża
jej jakość, dając zleceniodawcy podstawę do złożenia reklamacji. Powszechnie znanym
sposobem zapobiegania odciąganiu jest pudrowanie. Cząsteczki pudru zapobiegają
ścisłemu przyleganiu arkuszy do siebie, zapewniają dopływ tlenu do poszczególnych
arkuszy w stosie i tym samym przyspieszają schnięcie farby. Istotnym ograniczeniem
stosowania pudrów jest konieczność odpylania druków przed procesami
uszlachetniającymi, takimi jak: foliowanie lub lakierowanie UV. Oferowane są też pudry
samoutleniające, które znikają pod wpływem tlenu z powietrza. Ich wadą jest niższa
skuteczność separowania arkuszy, proces utleniania nie przebiega do końca, zużycie
pudru jest większe niż tradycyjne,
 Stosowany w drukarniach jest także żel przeciw odciąganiu. Dodanie go do farby przy
drukowaniu przedostatniego lub ostatniego koloru pozwala na wyeliminowanie
konieczności stosowania pudru i druku na wysokie stosy. Cząstki żelu zmieszane z farbą
zwiększają swoją objętość 15 18 razy. Dzięki temu zadrukowane arkusze są tak
odseparowane, jak w przypadku stosowania pudrów. Po upływie kilku minut cząstki żelu
tracą wilgotność i wracają do pierwotnych rozmiarów.
 środki odświeżające  środki opóz
niające schnięcie farby i zapobiegające powstawaniu
 skórki na jej powierzchni.
Dodatki do roztworu nawilżającego (w drukowaniu offsetowym). Roztwór nawilżający
odpowiada za odpychanie farby z miejsc niedrukujących formy drukowej. Dodatek
buforujący (stabilizator) służy do utrzymania stałego pH roztworu nawilżającego.
Stabilizatory dodawane do roztworu nawilżającego pełnią poniższe funkcje:
 poprawiają zwilżenie formy offsetowej,
 redukują napięcie powierzchniowe,
 redukują wymaganą ilość nawilżania,
 utrzymują stabilne pH (5.0 5.5),
 zabezpieczają roztwór nawilżający przed rozwojem bakterii,
 opóz
niają korozję.
Inne środki pomocnicze:
 Zmywacze do płyt i obciągów  służą do mycia maszyny drukującej. Rozcieńczone mogą
służyć również jako środki do mycia zespołów wodnych.
 Środki do czyszczenia wałków nawilżających  usuwają pozostałości farby, tłuszczu
i innych zabrudzeń, pozostawiając wałki zespołu nawilżającego w czystości.
 Mleczka lub pasty do szybkiej zmiany koloru  doskonale usuwają farbę, pozwalają na
zmianę koloru w zespole farbowym w kilka minut. Oszczędzają czas, papier i farbę.
 Aktywatory do płyt  skutecznie usuwają z płyt offsetowych tłuszcz, brud i pozostałości
farby drukarskiej. Nie rysują płyt offsetowych. Poprawiają przyjmowanie farby przez
płytę, zapewniają maksymalną ostrość punktu rastrowego.
 Środki do gumowania płyt offsetowych  służą do zabezpieczania płyt przed utlenieniem
lub zbrudzeniem. Zalecane są do długoterminowego przechowywania płyt. Zawierają
składniki antybakteryjne.
 Środki regenerujące obciągi gumowe  służą do regeneracji powierzchni obciągów
gumowych. Powodują puchnięcie powierzchniowe i punktowe gum. Doskonale czyszczą
silne i stare zanieczyszczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
 Korektory do płyt offsetowych. Działanie korektora minusowego do płyt offsetowych
powoduje usunięcie z płyty offsetowej zbędnych elementów drukujących. Korektory
plusowe służą do uzupełnienia rysunku na płycie offsetowej.
Środki do uszlachetniania druków  lakiery. Lakierowanie odbitek polega na
wytworzeniu przejrzystej, bezbarwnej warstwy na zadrukowanym arkuszu. Celem
lakierowania jest nadanie odbitkom połysku lub matu i chronienie wydrukowanego obrazu
przed uszkodzeniem powierzchni.
W poligrafii stosujemy cztery rodzaje lakierów:
 lakiery olejowe drukowe (oleje roślinne schnące): zalety  dobry połysk, prosta
obróbka, brak szczegółowych wymagań od farby; wady  powolne schnięcie, żółknięcie
i cienka warstwa;
 lakiery dyspersyjne: zalety  wyższy połysk, szybkie schniecie, dobra gładkość, nie
żółknie, zmywalny w wodzie; wady  lakierowanie tylko papierów powyżej 90 g/m2,
brak możliwości lakierowania dwustronnego, wymagane farby alkaliczne;
 lakiery UV: zalety  bardzo wysoki połysk, bardzo twarda i wytrzymała powłoka,
natychmiastowe schnięcie, możemy lakierować blachy i tworzywa sztuczne; wady  duże
zapotrzebowanie energii, zaostrzone przepisy bhp, brak możliwości dosuszania lakieru;
 lakiery specjalne (złote, srebrne): zalety  wyższy połysk niż farba, możliwość
uzyskania różnych tonów, bezwonny; wady  brak możliwości wykorzystania resztek
lakieru, mniejsza odporność na ścieranie niż farba.
Gospodarka odpadami
Wykorzystywane w procesie drukowania formy drukowe są przechowywane przez
określony czas. Potem należy je utylizować. Materiały podłożowe takie jak aluminium czy
stal można traktować jak złom metalowy. Siatki sitodrukowe są wykorzystywane
wielokrotnie i dopiero po uszkodzeniu stanowią odpad produkcyjny. Formy fotopolimerowe
należy składować, ewidencjonować i przekazywać specjalistycznym firmom do utylizacji.
Odnośnie oczyszczania ścieków obowiązuje zasada, że muszą być tak uzdatnione, aby
w instalacjach kanalizacyjnych lub odbiornikach ścieków nie została zachwiana równowaga
biologiczna.
Opakowania z tworzyw sztucznych, puszki po farbach, opakowania po środkach
pomocniczych powinny być utylizowane.
Czyściwo stosowane do mycia i konserwacji form drukowych, walców farbowych,
zespołów lakierujących, klejących i innych posiada różny stopień zabrudzenia. W zależności
od składu zanieczyszczeń czyściwo powinno być poddawane selektywnej zbiórce (osobno
z różnych procesów technologicznych) i przekazywane specjalistycznym firmom do
utylizacji.
Nieprzydatne lub przeterminowane środki chemiczne, farby lakiery, kleje powinny być
poddawane selektywnej zbiórce i przekazywane firmom specjalizującym się w utylizacji.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Z jakich dwóch podstawowych składników składają się farby graficzne?
2. Jakie zadania spełnia spoiwo?
3. Jakie substancje pomocnicze stosowane są do produkcji farb?
4. Jakie etapy można wyróżnić przy produkcji farb graficznych?
5. Według jakich kryteriów klasyfikuje się farby graficzne?
6. Jakie są sposoby utrwalania farb graficznych?
7. Na czym polega utrwalanie przez absorpcję?
8. Na czym polega utrwalanie przez utlenianie?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
9. Na czym polega utrwalanie przez odparowanie rozpuszczalnika?
10. Na czym polega utrwalanie farb promieniowaniem?
11. Co to jest system barw Pantone?
12. Do jakich druków używa się farb specjalnych?
13. Jakie jest przeznaczenie: suszek, past skracających, środków przeciw odciąganiu, środków
odświeżających?
14. Jakie rodzaje lakierów stosuje się w poligrafii?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oceń prawdziwość poniższych zdań i wstaw krzyżyk we właściwej kolumnie tabeli.
Zdanie Prawda Fałsz
Farby składają się z trzech podstawowych składników: spoiwa,
barwidła i ścieru drzewnego.
Barwidło to substancja nadająca barwę farbie.
Barwidła dzieli się na rozpuszczalne w wodzie lub innych
rozpuszczalnikach (barwniki) oraz na nierozpuszczalne (pigmenty).
Zadaniem spoiwa jest zmiana koloru barwidła.
Dobra farba powinna: nie dawać się rozetrzeć na cienką warstwę, z
le
przenosić się na formę drukową, nie przenosić się z formy drukowej
na podłoże drukowe, nie utrwalać się.
Spoiwo powinno reagować ze środkami barwiącymi, gdyż może
spowodować to zmianę barwy farby.
Spoiwa to roztwory żywic naturalnych lub sztucznych
w rozpuszczalnikach.
Sykatywy spowalniają utrwalanie farb na podłożach graficznych.
Obciążalniki poprawiają kolor farby, polepszają własności drukowe,
obniżają koszty produkcji farb.
Podbarwiacze stosowane są przy produkcji farby czarnej. Rozjaśniają
czerń farby, usuwając jednocześnie jej brunatny odcień.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie wiadomości dotyczące składu i własności farb graficznych,
2) uważnie przeczytać zdania zamieszczone w tabeli,
3) określić prawdziwość poszczególnych zdań,
4) zapisać rozwiązanie w tabeli, zakreślając rubrykę  prawda lub  fałsz ,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Poniższe rysunki przedstawiają stopień utarcia farby graficznej. Który rysunek a) czy b)
obrazuje prawidłowo utartą farbę. Jaki wpływ na proces drukowania ma stopień utarcia farby?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie wiadomości dotyczące produkcji własności farb graficznych,
2) uważnie obejrzeć oba rysunki,
3) podać odpowiedz
wraz z uzasadnieniem wpływu stopnia utarcia farby na proces
drukowania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
W wykropkowane miejsca wpisz brakujące określenia.
Klasyfikacja farb ze względu na & & & & & & & & & & ..:
 farby offsetowe,
 farby sitowe (sitodrukowe),
 farby fleksograficzne,
 farby typograficzne (drukowanie wypukły),
 farby wklęsłodrukowe,
 farby inne.
Klasyfikacja farb ze względu na & & & & & & & & & & & & & :
 farby zwojowe,
 farby arkuszowe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie wiadomości dotyczące klasyfikacji farb graficznych,
2) uważnie przeczytać treść ćwiczenia,
3) uzupełnić kryteria klasyfikacji farb.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Ćwiczenie 4
Przyporządkuj podane poniżej sposoby utrwalania się farb graficznych do ich opisu.
W rozwiązaniu podaj grupy litery i cyfry.
sposób utrwalania opis
A. utrwalanie przez utlenianie 1. spoiwo zawiera oleje szybkoschnące, które
pod wpływem tlenu z powietrza ulegają
reakcji polimeryzacji
B. utrwalanie przez absorpcję 2. po odparowaniu rozpuszczalnika następuje
zestalenie żywicy i związanie pigmentu na
zadrukowywanym podłożu.
C. utrwalanie promieniowaniem 3. zadrukowane podłoże poddawane jest
działaniu promieniowania, które
wytwarzając ciepło powoduje utrwalenie
warstwy farby
D. utrwalanie przez odparowanie 4. następuje wskutek wsiąkania farby w pory
rozpuszczalnika papieru
Rozwiązanie
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie sposoby utrwalania się farb graficznych,
2) uważnie przeczytać zamieszczone opisy sposobów utrwalania,
3) przyporządkować każdy opis do nazwy,
4) zapisać rozwiązanie w tabeli, podając pary litera cyfra.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 5
Uzupełnij poniższe zdania.
Do drukowania wielobarwnego stosuje się farby triadowe o barwach: & & & & & .,
& & & & & & ., & & & & & & & & & ., & & & & & & & & & .. Są to farby & & & & & & ...
W wyniku ich użycia można uzyskać druk będący reprodukcją oryginału & & & & & & & .
Zmieszanie farb w tych kolorach (w równych ilościach) da farbę & & & & & & .
Kolory, które powstają po zmieszaniu w równych ilościach farb podstawowych to:
 oranż  po zmieszaniu farby żółtej i & & & & & & ,
 fiolet  powstanie po zmieszaniu & & & & & i cyjanu,
 zieleń  kolor powstały po zmieszaniu farby żółtej i & & & & & & ..
Barwy oranż, fiolet i zielona to tzw. barwy & & & & & & & & & & & .. bezodcieniowe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uważnie przeczytać powyższe zdania,
2) zastanowić się jakich określeń brakuje w powyższym tekście,
3) uzupełnić zdania w wykropkowanych miejscach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 6
W tabeli podano opis problemów w czasie drukowania i wykaz środków pomocniczych.
Dobierz środki do opisanych problemów. W rozwiązaniu podaj grupy litery i cyfry.
trudności w czasie drukowania środki pomocnicze
A. farba nie schnie na odbitce 1. pasta skracająca
B. farba pyli w czasie drukowania 2. suszka
C. odciąganie w stosie 3. środki odświeżające
D. farba zasycha tworząc  kożuch 4. żel przeciw odciąganiu
Rozwiązanie
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie zastosowanie środków pomocniczych do drukowania,
2) uważnie przeczytać zamieszczone opisy trudności w trakcie drukowania,
3) przyporządkować środki pomocnicze do opisu trudności w procesie drukowania,
4) zapisać rozwiązanie w tabeli, podając pary litera cyfra.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 7
Nanieś (napukaj) jak najcieńszą warstewkę każdej z trzech farb triadowych na otrzymane
arkusze papieru. Sprawdz
jak zmienia się barwa farby w zależności od grubości jej
naniesienia. Sporządz
przez mieszanie farb triadowych próbki barw pierwszorzędowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) na palec nabrać małą ilość farby, i delikatnie pukać palcem w dostarczoną próbkę
papieru,
2) obserwować jak zmienia się barwa wraz ze wzrostem grubości warstwy farby,
3) powtórzyć czynności wymienione w punktach 1 2 z każdą z farb CMYK,
4) zmieszać farby CMYK, każda z każdą w równych proporcjach próbując uzyskać farby
o barwach pierwszorzędowych,
5) każdą otrzymaną próbkę farby napukać na arkusz papieru,
6) obserwować barwy uzyskanego rysunku.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- farby triadowe: cyjan, magenta, yellow, black,
- zmywacz,
- arkusze papieru,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić, jakie składniki wchodzą w skład farb graficznych?
�� ��
2) scharakteryzować zadania barwideł, spoiwa i innych środków
�� ��
pomocniczych?
3) wyjaśnić etapy produkcji farb graficznych?
�� ��
4) rozróżnić kryteria klasyfikacyjne podziału farb graficznych?
�� ��
5) wyjaśnić zasadę tworzenia barw pierwszorzędowych?
�� ��
6) wyjaśnić, na czym polega utrwalanie przez absorpcję?
�� ��
7) wyjaśnić, na czym polega utrwalanie przez utlenianie?
�� ��
8) wyjaśnić, na czym polega utrwalanie przez odparowanie
�� ��
rozpuszczalnika?
9) wyjaśnić, na czym polega utrwalanie farb promieniowaniem?
�� ��
10) zdefiniować system barw Pantone?
�� ��
11) wyjaśnić, do jakich druków używa się farb specjalnych?
�� ��
12) wyjaśnić, jakie jest przeznaczenie: suszek, past skracających,
�� ��
środków przeciw odciąganiu, środków odświeżających?
13) wskazać, jakie rodzaje lakierów stosuje się w poligrafii?
�� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.3. Materiały introligatorskie
4.3.1. Materiał nauczania
W celu zapewniania dobrej jakości produkcji introligatorskiej należy zapewnić
prawidłowe, odpowiadające wymaganiom materiały introligatorskie. Do tych materiałów
można zaliczyć: papiery, tektury, materiały pokryciowe, nici, drut, gazę introligatorską, taśmę
kapitałową, folie introligatorskie do tłoczenia, klej i inne materiały. Szczególnie ważnym jest
prawidłowy dobór materiałów do poszczególnych rodzajów opraw, zgodnie z przeznaczeniem
wyrobu i wymaganiami jakościowymi.
Wytwory papiernicze stosowane w introligatorstwie
 Papier na wyklejki powinien mieć gramaturę od 90 140 g/m2, w zależności od grubości
oprawy i gatunku papieru użytego na wkład. Najczęściej do wykonywania wyklejek
stosuje się papiery offsetowe, dobrze zaklejane. Koniecznym jest wykrojenie wyklejki
tak, aby po złamaniu kierunek włókien był równoległy do grzbietu. Jeżeli wyklejka ma
być zadrukowana, należy uwzględnić potrzeby techniki drukowania.
 Papier do wzmocnienia grzbietów okładek powinien być wytrzymały, niełamliwy. Jest
ważne, aby kierunek włókien przebiegał równolegle do grzbietu.
 Papier i tektura okładkowa powinny charakteryzować się niełamliwością. Gramatura
powinna uwzględniać objętość i format oprawy.
Grubość tektury często oprócz gramatury podawana jest w mm. Formaty standardowe:
70*100 cm, 61*86 cm.
Materiały pokryciowe. Do materiałów pokryciowych zalicza się materiały tkaninowe,
papierowe i skóry. Materiały tkaninowe otrzymuje się z włókien naturalnych (lnianych,
bawełnianych, wełnianych, jedwabnych) oraz z włókien syntetycznych.
Typowe płótno introligatorskie jest płótnem bawełnianym, rzadziej lnianym. Jest bardzo
ścisłe, wysoce jednorodne, wytrzymałe mechanicznie, stabilne wymiarowo (także po
zmoczeniu), a jedną z jego najważniejszych cech jest odporność na przesiąkanie kleju.
Powierzchnia górna jest specjalnie formowana: od wygładzanej, a nawet nabłyszczanej,
poprzez zmatowioną lub szorstką, aż do chropowatej, może mieć również wyciśnięte wzory
lub specjalnie zachowany wygląd struktury surowej tkaniny. Powierzchnia dolna jest
przystosowana do przyjmowania kleju.
W celu nadania płótnu introligatorskiemu odpowiednich właściwości jest ono apreturowane 
nasycane odpowiednimi środkami w celu nadania pożądanych cech, np. połysku,
elastyczności, odporności na działanie wody (czasami mocno, a nawet obustronnie), oraz jest
intensywnie zaprawiane substancjami barwiącymi, konserwującymi i innymi. Płótno
introligatorskie można malować oraz tłoczyć. Czasami ma nadane również inne cechy,
np. wodoodporność.
Wśród podstawowych tkanin pokryciowych możemy rozróżnić:
 Kaliko. Płótno bawełniane z domieszką tworzyw sztucznych o płóciennym splocie,
cienkie, mocno (obustronnie) nasycone wypełniaczami i substancjami barwiącymi,
kalandrowane lub prasowane, a przez to błyszczące, może być gładkie lub z fakturą.
 Brukam. Grube, podwójnie tkane płótno introligatorskie, bawełniane lub lniane,
apreturowane, stosowane do oklejania okładzin okładki w oprawie twardej. Mocniejsze
od kaliko.
 Ekruda. Płótno introligatorskie, matowe, może być barwione na różne kolory,
apreturowane od strony spodniej, stosowane do oklejania okładzin okładki w twardej
oprawie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
 Kanafas. Mocne pokryciowe płótno introligatorskie, lniane, o niejednorodnej
powierzchni, stosowane przy ręcznym oprawianiu książek (np. księgi handlowe) oraz do
opraw o ścisłej fakturze.
 Moleskin. Tkanina bawełniana (100%) imitująca skórę, gęsta, gruba, ale miękka,
przyjemna w dotyku, mocna, ze splotem atłasowym, z wierzchu drapana i strzyżona,
przez co podobna do aksamitu, trudno przemakalna.
 Płótno lniane. tkanina wykonana z przędzy lnianej, w splocie
płóciennym. Poddawana apreturowaniu.
Nowoczesne materiały pokryciowe są wykonywane z papierów,
włókien i tkanin pokrywanych tworzywami sztucznymi lub włókien
niepowlekanych. Materiały te znane są pod nazwami firmowymi
producentów. Niektóre z tych materiałów można zadrukowywać lub
tłoczyć. Producenci wskazują na zastosowanie i właściwości
sprzedawanych materiałów pokryciowych.
Rys. 10. Przykładowe oprawy twarde
dla których zastosowano
nowoczesne materiały
pokryciowe [7]
Przykład 1
Materiały Balacron  dystrybucja Scorpio [23]
Balacron z barwionego miękkiego winylu na nośniku papierowym, który decyduje o ich szczególnej
przydatności do opraw introligatorskich i galanterii papierniczej. Doskonałe i efektowne wykończenie
powierzchni, zabezpieczonej dodatkową warstwą ochronną, szeroka gama wzorów i kolorów, zapewniły
światowe uznanie dla tych materiałów. Na powierzchni materiałów BN można wykonać nadruk sitodrukiem lub
tłoczenie z folią na gorąco w temperaturach 90 - 140oC.
Standardowe rodzaje materiałów pokryciowych Balacron�:
Ariane  seria materiałów pokryciowych, wśród której dominują tradycyjne wzory, atrakcyjna z uwagi na niską
cenę.
Baladek  największa seria, dostępna w wielu skóro- i tkaninopodobnych wariantach, o nowoczesnej fakturze
i modnych kolorach. Baladek jest przemysłowym materiałem introligatorskim, zaprojektowanym specjalnie
z myśląo nowoczesnych, szybko pracujących maszynach.
Original  klasyczna seria uniwersalnych w zastosowaniu materiałów introligatorskich, dostępna w wielu
wariantach skóropodobnych, z których każdy osiągalny jest w szerokim asortymencie kolorów oraz różnych
tłoczeniach tekstylnych.
Mundior  luksusowy materiał introligatorski, w którym farbowany nośnik papierowy pozwolił na głębokie
karbowanie, a sam materiał nie utracił możliwości naniesienia tłoczeń folią. Szczególnie przydatny do
produkcji słowników i wydań encyklopedycznych.
Prestige  seria materiałów, w której dla uzyskania efektu znacznej miękkości zastosowano spieniony PVC,
otrzymując w efekcie materiał grubszy i bardzo przyjemny w dotyku. Materiał znalazł szczególne zastosowanie
wśród wydawców kalendarzowych.
Special  kolekcja ta jest wyraz
nie podyktowana aktualnymi wymaganiami mody stawianymi przez
producentów galanterii papierniczej. Materiały z tej serii charakteryzują się nowoczesnym wzornictwem
w kolorach dostosowanych do aktualnych trendów. Z myślą o producentach albumów fotograficznych,
galanterii papierniczej oraz ekskluzywnych opakowań wprowadzono obecnie nowe wzory: Traverso, Certessa,
Certesso, Sarapa, Zefoor i Ragtime, które zyskują duże uznanie wytwórców.
Balacron 243  specjalny gatunek materiału winylowego na podłożu nie papierowym, lecz kartonowym,
służący do oprawiania wydawnictw kieszonkowych, zeszytowych (oprawa dokumentów  paszporty, dowody
itp.).
Termo  nowy gatunek materiałów, który zmienia kolor pod wpływem temperatury
i nacisku. Produkowany jest w trzech rodzajach faktur, znajduje duże zainteresowanie wśród producentów
kalendarzy, eleganckiej książki i galanterii. Nadaje się również do stosowania na szybkich automatach do
oprawy twardej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Kleje stosowane w introligatorstwie. Kleje są to substancje organiczne lub
nieorganiczne, które dzięki specyficznym właściwościom łączą ze sobą trwale dwie różne lub
jednakowe powierzchnie.
Klasyfikacja klejów
W zależności od pochodzenia spoiwa (lepiszcza) kleje dzieli się na naturalne
i syntetyczne. Natomiast w zależności od konsystencji na kleje ciekłe i stałe.
Kleje naturalne. Spoiwem w klejach naturalnych mogą być produkty pochodzenia
roślinnego (kleje roślinne) lub białka zwierzęce (kazeina, gluten)  wtedy klej określamy jako
klej zwierzęcy.
Kleje syntetyczne. Spoiwem klejów syntetycznych są związki wielkocząsteczkowe
(polimery, kopolimery, żywice polikondensacyjne). Kleje syntetyczne dzieli się na kleje
rozpuszczalnikowe, dyspersyjne i stałe (kleje topliwe).
Kleje
kleje naturalne kleje syntetyczne
kleje roślinne kleje rozpuszczalnikowe
kleje zwierzęce kleje dyspersyjne
kleje stałe
Rys. 11. Schemat podziału klejów
Kleje rozpuszczalnikowe są roztworami związków wielkocząsteczkowych
w rozpuszczalnikach organicznych. W ostatnich latach zmniejsza się ich stosowanie z uwagi
na szkodliwość większości stosowanych w tych klejach rozpuszczalników.
Kleje dyspersyjne, w których podstawowym lepiszczem jest zawiesina stałych cząstek
polimerów w wodzie, zawierają szereg dodatków modyfikujących ich właściwości użytkowe
takie jak: elastyczność spoiny klejowej, zdolności lepiącej, suchej pozostałości, lepkości,
czasu chwytania i wsiąkliwości.
Kleje topliwe składają się w 100% z ciała stałego. Właściwości klejące uzyskują po
ogrzaniu do określonej temperatury (powyżej temperatury topnienia kleju). Podstawową
zaletą klejów topliwych jest to, że spoina klejowa nie wymaga suszenia. Pełną wytrzymałość
łączenia uzyskuje się w krótkim czasie i sklejone materiały mogą być szybko poddane dalszej
obróbce. Spoina klejowa jest elastyczna i wytrzymała. Po dłuższym czasie mogą jednak
zachodzić w niej niekorzystne zjawiska, jest to tzw. proces starzenia.
Mechanizm tworzenia spoiny klejowej składa się z czterech etapów:
 Nanoszenie warstwy kleju na klejony materiał. Klej nanosi się na dokładnie oczyszczoną
powierzchnię. Często przed klejeniem klejone powierzchnie poddaje się obróbce w celu
nadania im szorstkości. Na końcowy efekt klejenia ma wpływ siła z jaką nanosi się klej 
przy większym nacisku klej szczelnie wypełnia nierówności i pory materiału oraz
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
grubość warstwy kleju  w większości przypadków przy cienkiej spoinie klejowej
uzyskuje się większą wytrzymałość.
 Wstępne odparowanie rozpuszczalnika przed połączeniem klejonych powierzchni. Po
naniesieniu kleju na jedną z klejonych powierzchni odbywa się powierzchniowe
odparowanie rozpuszczalnika lub wody. Jednocześnie klej stykając się z materiałem
klejonym, dyfunduje w głąb klejonego materiału.
 Połączenie i dociśnięcie klejonych powierzchni. Połączenie naniesionej warstwy kleju
z drugą klejoną powierzchnią powinno nastąpić w czasie krótszym niż czas otwarty kleju.
Uzyskanie spoiny o właściwej wytrzymałości wymaga zastosowania docisku po
połączeniu klejonych materiałów w celu wprowadzenia kleju w nierówności i pory
klejonego materiału oraz równomiernego rozmieszczenia kleju na klejonej powierzchni.
 Suszenie spoiny klejowej. Najwolniejszym procesem klejenia jest suszenie spoiny
klejowej. Rozpuszczalnik (lub woda) musi odparować z warstwy spoiny i z materiałów
klejonych. W celu skrócenia czasu suszenia często stosuje się ogrzewanie spoiny.
W przypadku klejów topliwych proces klejenia sprowadza się do dwóch operacji,
tj. naniesienia kleju na klejone powierzchnie (lub jedną powierzchnię) i połączenia oraz
docisku tych powierzchni.
Powszechne zastosowanie w przemyśle poligraficznym znalazły trzy rodzaje klejów:

kleje glutynowe (zwierzęce),

kleje dyspersyjne,

kleje topliwe.
Nie używa się już klejów rozpuszczalnikowych ze względu na bezpieczeństwo
przeciwpożarowe (rozpuszczalniki łatwopalne) oraz ze względu na toksyczność lotnych
rozpuszczalników.
Zasady pracy z klejami:
 Klej należy przechowywać i stosować zgodnie z zaleceniami producenta.
 Klejone powierzchnie powinny być czyste i suche.
 Należy przeprowadzić próby klejenia materiałów, które kleją się trudno. Próby
rozrywania przeprowadza się po wyschnięciu spoiny klejowej.
 Do klejenia materiałów łatwo sklejających się należy używać tanich klejów na bazie
octanu winylu.
 Klejenie materiałów laminowanych, lakierowanych UV z kartonem lub papierem
wymaga klejów na bazie kopolimerów akrylowych lub kopolimerów octanu winylu
z etylenem.
 Przed przystąpieniem do klejenia klej należy dokładnie wymieszać.
 Nie należy przez dłuższy czas pozostawiać otwartego pojemnika z klejem, gdyż na
powierzchni kleju tworzy się nierozpuszczalny  kożuch .
 Nie powinno się mieszać dwóch różnych klejów.
 Przy oprawie bezszyciowej wytrzymałość złącza klejowego w znacznym stopniu zależy
od grubości klejonego papieru. Niska gramatura papieru powoduje bardzo małą
powierzchnię spoiny klejowej. Oprawa klejona bezszyciowa zalecana jest, gdy papier na
wkład posiada gramaturę w zakresie 50 130 g/m2.
 W oprawach klejonych kierunek włókna papieru w składkach powinien być równoległy
do grzbietu wkładu. Prostopadły kierunek włókien powoduje pogorszenie otwieralności
książki.
Kleje glutynowe są klejami pochodzenia zwierzęcego. W przemyśle poligraficznym
stosuje się gotowe kompozycje klejowe na ich bazie. Kleje glutynowe mają wysoką suchą
pozostałość: 50 70% stanowią glutyny, natomiast 50 30% stanowi woda.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Skład klejów glutynowych:
glutyna  substancja klejąca,

dodatki zapobiegające biologicznej degradacji kleju (środki przeciwgnilne, bakterio-

i grzybobójcze). Środki te są konieczne ze względu na zawartość substancji białkowych.
plastyfikatory  bez ich obecności spoina klejowa po wyschnięciu byłaby krucha

i łamliwa,
drobnoziarniste wypełniacze mineralne (kaolin, talk, krzemionka). wypełniacze

mineralne obniżają koszt kleju, jak również powodują rozjaśnienie ich zabarwienia.
Zalety klejów glutynowych:
Wysoka adhezja do wyrobów celulozowych (papier, karton, tektura).

Krótki czas chwytania oraz dobra zwilżalność klejonych powierzchni. Kleje glutynowe

nanosi się w temperaturach 45 70o C.
W procesie klejenia wykorzystuje się zjawisko przechodzenia roztworu koloidalnego

(zol) w postać użelowaną (żel) pod wpływem obniżenia temperatury. W temperaturze
ok. 30oC klej szybko żeluje, tworząc spoinę klejową o dużej wytrzymałości wstępnej.
Pełną wytrzymałość uzyskuje się po całkowitym odparowaniu wody.
Wady klejów glutynowych:
 Psucie się pod wpływem czynników biologicznych (bakterie, grzyby).
 Spoina klejowa jest mało odporna na starzenie. Ujawnia się to zanikiem elastyczności
spoiny w czasie.
 Wrażliwość na przegrzanie. Dłuższe ogrzewanie kleju powyżej temperatury pracy może
spowodować jego zniszczenie (w czasie topienia kleju do pojemnika klejowego powinno
dodawać się klej pocięty na niewielkie kawałki i sukcesywnie dopełniać pojemnik
w miarę ubytku kleju). Ogrzanie kleju do temperatur powyżej 70oC powoduje
zachodzenie nieodwracalnych reakcji sieciowania, czego efektem jest zniszczenie kleju.
 Wrażliwość na rozcieńczenie kleju, woda powoduje spadek lepkości kleju, może
powodować deformację klejonej okładki.
Zastosowanie klejów glutynowych. Kleje glutynowe stosuje się do montowania okładek
do oprawy twardej oraz na liniach typu KOLBUS do przyklejania paska grzbietowego ze
skrzydełkami oraz paska wzmacniającego z kapitałką.
Kleje glutynowe produkowane są w formie bloków szczelnie zapakowanych w folię
polietylenową. Przy pracy z klejami glutynowymi należy bezwzględnie przestrzegać zaleceń
użytkowych oraz warunków przechowywania podanych przez producenta.
Kleje dyspersyjne znalazły szerokie zastosowanie w procesach introligatorskich.
Mechanizm tworzenia spoiny klejowej polega na wsiąkaniu wody w klejone materiały i na
powierzchniowym odparowaniu wody z naniesionej warstwy kleju.
Zalety klejów dyspersyjnych:

Dobra zwilżalność klejonych powierzchni.

Wysoka adhezja.

Wysoka elastyczność i wytrzymałość spoiny klejowej.

Odporność na starzenie spoiny w czasie.

Niska uciążliwość dla środowiska naturalnego i pracujących z tymi klejami ludzi.
Wady klejów dyspersyjnych:
Klejów nie należy rozcieńczać wodą. Dodatek wody powoduje spadek lepkości kleju,

zwiększa jego wsiąkliwość i obniża suchą pozostałość. Zmniejszenie suchej pozostałości
wydłuża czas schnięcia kleju oraz może powodować deformację klejonych produktów
(zwiększony skurcz spoiny).
W czasie przechowywania zachodzi sedymentacja dyspersji, dlatego po otwarciu

pojemnika klej należy dokładnie wymieszać przed użyciem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Nie należy pozostawiać na dłuższy czas otwartego pojemnika z klejem, ponieważ

wskutek parowania wody na powierzchni tworzy się  kożuch skoagulowanego kleju.
Po zakończeniu pracy należy dokładnie umyć urządzenie nanoszące klej. Po wyschnięciu

powłoka klejowa jest praktycznie nierozpuszczalna w wodzie. Kleje dyspersyjne należy
przechowywać w temperaturze 5 35�C.
Przemrożenie kleju powoduje jego nieodwracalne zniszczenie.

Zastosowanie klejów dyspersyjnych. Kleje te używane są głównie do oprawy
bezszyciowej oraz do zawieszania wkładu w oprawie twardej. Wkład klejony bezszyciowo
powinien być poddany obróbce grzbietu, tak jak przy klejeniu klejami topliwymi.
W celu uzyskiwania dobrego połączenia warstwa naniesionego kleju powinna wynosić
0,5 0,7 mm. Nanoszenie grubszej warstwy kleju nie zwiększa wytrzymałości oprawy,
wydłuża natomiast czas schnięcia.
Kleje topliwe są powszechnie stosowane w technologii łączenia bezszyciowego.
Połączenia bezszyciowe uzyskane przy użyciu klejów topliwych są na ogół słabsze od
połączeń uzyskanych przy zastosowaniu klejów dyspersyjnych.
Kleje topliwe są to substancje stałe, które po stopieniu i ogrzaniu do właściwej (dla
każdego kleju) temperatury dobrze zwilżają materiał klejony i tylko w tej postaci wykazują
właściwości klejące.
Krótki czas tężenia kleju oraz brak rozpuszczalników pozwala na natychmiastową
obróbkę sklejonych materiałów bez czasochłonnego procesu suszenia.
Skład klejów topliwych:
polimery termoplastyczne (kopolimery etylenu z octanem winylu),

żywice naturalne i syntetyczne (poprawiają własności adhezyjne i zwilżające kleju),

woski naturalne i syntetyczne, dodatek wosków powoduje obniżenie temperatury

topnienia kleju, obniżenie lepkości oraz poprawę zwilżalności klejonych powierzchni,
dodatki zapobiegające utlenianiu i degradacji.

Jakość finalnego produktu (książki, broszury) jest uzależniona od przestrzegania reżimów
technologicznych i zaleceń producenta kleju.
Podstawowe parametry określane przez producenta kleju to:

temperatura pracy kleju,

lepkość kleju w temperaturze pracy,

czas otwarty kleju,

rodzaj urządzenia, na którym dany klej można stosować.
Dla większości introligatorskich klejów topliwych temperatura pracy zawiera się
w granicach 150 180oC. Zakres temperatury pracy powinien być bezwzględnie przestrzegany
przez użytkownika. Zbyt niska temperatura kleju powoduje, że klej posiada wysoką lepkość,
z
le się nanosi na klejony materiał, co powoduje niską wytrzymałość połączenia. W niskiej
temperaturze może zachodzić również niepożądane zjawisko  sieciowania kleju.
Zbyt wysoka temperatura powoduje zachodzenie niekorzystnych reakcji (utlenianie,
destrukcja, sieciowanie) co przy dłuższym przegrzaniu sprawia, że klej nie nadaje się do
użytku z powodu wzrostu lepkości aż do całkowitego zżelowania.
Bardzo ważnym czynnikiem decydującym o jakości oprawy bezszyciowej jest sposób
obróbki grzbietu wkładów oraz jego dokładne oczyszczenie po obróbce. Najczęściej
stosowaną metodą obróbki grzbietu jest obróbka poprzez frezowanie i nacinanie. Przy
niektórych gatunkach papieru występują trudności z dokładnym oczyszczeniem grzbietu. Na
skutek oddziaływań elektrostatycznych cząstki pyłu dokładnie przylegają do powierzchni
i warstwa kleju naniesiona na tę powierzchnię nie jest związana z grzbietem.
Topliwe kleje poliuretanowe. Głównym składnikiem kleju jest polimer zawierający
wolne grupy izocyjanianowe, które pod wpływem pary wodnej zawartej w powietrzu ulegają
sieciowaniu. Proces sieciowania zachodzi również w czasie ogrzewania kleju wskutek reakcji
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
między grupami izocyjanianowymi. Reakcja ta przebiega wolno. Stwierdzono, że
5 6 godzinne ogrzewanie kleju nie wpływa w sposób istotny na jego właściwości.
Temperatura pracy klejów poliuretanowych wynosi 120 130�C, jest więc niższa od
temperatury pracy konwencjonalnych klejów topliwych. Elastyczność spoiny klejowej jest
zależna od zawartości wolnych grup izocyjanianowych w kleju. Większa zawartość grup
izocyjanianowych powoduje powstanie większej ilości wiązań i w efekcie tego spoina jest
mniej elastyczna. Tak więc wymaganą elastyczność i wytrzymałość spoiny można uzyskać,
stosując klej o odpowiednim składzie.
Proces tworzenia wytrzymałej spoiny klejowej przebiega w dwóch etapach.
Po naniesieniu na klejoną powierzchnię klej szybko krzepnie (tak jak zwykły klej topliwy),
a następnie w czasie kilkudziesięciu godzin zachodzi proces sieciowania kleju pod wpływem
pary wodnej z powietrza. Pełną wytrzymałość spoiny uzyskuje się po ok. 72 godzinach.
Zalety klejów poliuretanowych:
Dobra zwilżalność i adhezja nawet do materiałów, które uznaje się za trudne do klejenia.

Trwała i elastyczna spoina klejowa  nawet w temperaturze  30�C.

Wkłady klejone klejami poliuretanowymi charakteryzują się dobrą płaskością, tzn. że

powierzchnie okładek są do siebie równoległe.
Spoina klejowa jest odporna na starzenie.

Wady klejów poliuretanowych:
Mała stabilność w czasie pracy.

Kleju raz stopionego i schłodzonego nie można użyć powtórnie.

Klej pakowany jest hermetycznie w atmosferze pozbawionej pary wodnej i dlatego po

otwarciu opakowania klej powinien być zużyty natychmiast.
Klej jest 4 5 krotnie droższy od konwencjonalnych klejów topliwych.

Wysoki koszt zakupu urządzeń klejących.

Emisja szkodliwych gazów w czasie ogrzewania i pracy.

Inne surowce introligatorskie
 Gaza introligatorska, tkanina bawełniana o splocie płóciennym, nasycona dużą ilością
substancji klejących. Może być surowa lub bielona.
 Papier krepowany  materiał zastępujący merlę, przeznaczony do oklejania grzbietów
książek na automatach do oprawy twardej. Produkowany w kolorze białym i brązowym,
sprzedawany w rolkach.
 Kapitałka, rodzaj tkaniny introligatorskiej w postaci tasiemki
szerokości 13 15 mm z wyraz
nie pogrubionym jednym
z brzegów, zwanym lamówką o grubości ok. 2 mm. Kapitałka
Rys. 12. Kapitałka [8]
jest naklejana na oba końce grzbietu wkładu (w główce
i nóżkach) w oprawach złożonych składających się z większej ilości składek (zwykle
powyżej 10 arkuszy). Służy do mechanicznego wzmocnienia oprawy, stanowiąc
jednocześnie element ozdobny  zakrywający widok na krawędz
grzbietu wkładu
z widocznym jego klejeniem i szyciem. Kapitałka jest wyrabiana z jedwabiu,
półjedwabiu lub bawełny, barwy najczęściej białej lub lekko kremowej
z charakterystycznym jedwabistym połyskiem lamówki. Jest tkaniną
z zasady nie apreturowaną (jedynie w nakładach maszynowych jest
delikatnie apreturowana). W przypadku kapitałek w innych kolorach
zabarwienie pochodzi od koloru nici,
z których jest tkana kapitałka.
 Tasiemki  stosowane jako ozdobne zakładki. Wykonywane są
Rys. 13. Zakładka
z włókien sztucznych lub naturalnych. Splot włókna uniemożliwia
w kalendarzu [9]
strzępienie się tasiemki po obcięciu, jak i w trakcie póz
niejszego
użytkowania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
 Drut introligatorski stosuje się do zszywania wkładów i opraw. Jest to drut stalowy
ocynkowany lub pokryty warstwą miedzi o grubości od 0,35 do 2 mm. Grubość
stosowanego drutu zależy od grubości wkładu.
 Nici stosuje się do szycia składek. Mogą być bawełniane lub syntetyczne, z połyskiem
lub matowe.
 Folie do tłoczenia są przeznaczone do tłoczenia tekstów,
ornamentów lub rysunków na okładkach lub
akcydensach. Składają się najczęściej z podłoża, na
którym znajduje się substancja łatwo topliwa, a na niej
warstwa barwna.
 Folie do laminowania. Laminowanie polega na pokryciu
powierzchni zadrukowanego arkusza folią polimerową.
Laminowanie jest najlepszą metodą ochrony druków.
Rys. 14. Folie do tłoczenia [7]
Wzrasta wytrzymałość na uszkodzenia mechaniczne oraz
sztywność papieru lub kartonu. Laminowanie można przeprowadzać przy użyciu folii
błyszczącej lub matowej, na zimno lub na gorąco
Laminowanie na gorąco (folia jest już pokryta klejem) jest najłatwiejszą i najmniej
ryzykowną metodą uszlachetniania. Produkt finalny jest od razu
gotowy do dalszego przetwarzania. Może być lakierowany UV i
tłoczony folią na gorąco. Termofolie dają bardzo dobre zabezpieczenie
przed zabrudzeniem i wilgocią, a także określony efekt estetyczny.
Laminowanie na zimno można przeprowadzać dwoma technikami:
 Przy użyciu klejów wodnych. Istnieje wtedy konieczność zastosowania
suszenia ciepłem.
 Metoda tzw. bezrozpuszczalnikowa  przy użyciu klejów
poliuretanowych. Klej schnie pod wpływem powietrza.
 Materiały do impregnowania (parafina lub wosk z domieszką tworzyw
Rys. 15 Folie do
sztucznych). Samo impregnowanie polega na naniesieniu specjalnego laminowania [9]
impregnatu na powierzchnię druku lub materiału niezadrukowanego.
Proces impregnowania nie podnosi walorów estetycznych, tylko zabezpiecza nam druk
przed zjawiskami zewnętrznymi. Najczęściej impregnowanymi materiałami są
wszelkiego rodzaju teczki skoroszyty itp.
 Kleje do gumowania druków to kleje, które po wysuszeniu tracą swoje własności klejące.
Przed użyciem trzeba je namoczyć, np. znaczek pocztowy.
 Materiały do brązowania druków to opiłki miedzi lub brązu (proces złoty), ewentualnie
sproszkowane aluminium (proces srebrny) nanoszone w procesie tłoczenia na
odpowiednio przygotowaną powierzchnię druku.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie wytwory papiernicze stosowane są w introligatorstwie?
2. Jaka gramaturę powinien mieć papier stosowany na wyklejki?
3. Czym powinien charakteryzować się papier do wzmocnienia grzbietów okładek?
4. Jakie materiały zalicza się do materiałów pokryciowych?
5. Jakimi cechami charakteryzują się płótna introligatorskie?
6. Jakie można rozróżnić tkaniny pokryciowe?
7. Co to są kleje?
8. Jak klasyfikujemy kleje?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
9. Jaki jest mechanizm tworzenia spoiny klejowej?
10. Jakie kleje znalazły zastosowanie w introligatorstwie?
11. Jakie są zasady pracy z klejami?
12. Jakie zastosowanie mają kleje glutynowe?
13. Jakie zastosowanie mają kleje dyspersyjne?
14. Jakie zastosowanie mają kleje topliwe?
15. Jakie zastosowanie mają: gaza introligatorska, kapitałka, tasiemki, drut introligatorski,
nici, folie do tłoczenia, folie do laminowania?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Uzupełnij poniższe zdania.
Papier na wyklejki powinien mieć gramaturę od & & & & & & & & & & & & & & g/m2,
w zależności od grubości oprawy i gatunku papieru użytego na wkład. Najczęściej do
wykonywania wyklejek stosuje się papiery & & & & & & .., dobrze & & & & & ..
Koniecznym jest wykrojenie wyklejki, tak aby po złamaniu kierunek włókien był
& & & & & & & & & . do grzbietu. Jeżeli wyklejka ma być zadrukowana, należy uwzględnić
potrzeby techniki & & & & & & & & & & ...
Papier do wzmocnienia grzbietów okładek powinien być wytrzymały, & & & & & & ..
Jest ważne, aby kierunek włókien przebiegał & & & & & & & & do grzbietu.
Papier i tektura okładkowa powinny charakteryzować się & & & & & & & & ..
Gramatura powinna uwzględniać & & & & & & & i & & & & & & & & & & & & & & & & .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uważnie przeczytać powyższe zdania,
2) zastanowić się jakich określeń brakuje w powyższym tekście,
3) uzupełnić zdania w wykropkowanych miejscach.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Oceń prawdziwość poniższych zdań i wstaw krzyżyk we właściwej kolumnie tabeli.
Zdanie Prawda Fałsz
Do materiałów pokryciowych zalicza się materiały tkaninowe,
papierowe i skóry.
Typowe płótno introligatorskie jest płótnem syntetycznym.
Płótno introligatorskie jest bardzo ścisłe, wysoce jednorodne,
wytrzymałe mechanicznie, stabilne wymiarowo.
Płótno introligatorskie nie jest odporne na przesiąkanie kleju.
Powierzchnia górna introligatorskich materiałów pokryciowych jest
specjalnie formowana: od wygładzanej, a nawet nabłyszczanej,
poprzez zmatowioną lub szorstką, aż do chropowatej, może mieć
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
również wyciśnięte wzory lub specjalnie zachowany wygląd
struktury surowej tkaniny.
Powierzchnia dolna introligatorskich materiałów pokryciowych jest
niklowana, aby nie przyjmowała kleju.
Apreturowanie płótna polega na nasycaniu go odpowiednimi
środkami w celu nadania i pożądanych cech.
Płótna introligatorskiego nie można malować oraz tłoczyć.
Płótno introligatorskie nie jest odporne na działanie wody.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie wiadomości dotyczące charakterystyki płócien introligatorskich,
2) uważnie przeczytać zdania zamieszczone w tabeli,
3) określić prawdziwość poszczególnych zdań,
4) zapisać rozwiązanie w tabeli, zakreślając rubrykę  prawda lub  fałsz .
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Stosując poniższe tabele, dobierz rodzaj płótna do wykonania oprawy twardej poniższych
wyrobów:
 słownik językowy, oprawa twarda, uszlachetnienie  tłoczenie folią na gorąco,
 książka, oprawa twarda, zadruk sitodrukiem,
 karta menu, zadruk offsetem,
 pudełko, tłoczenie folią na gorąco.
Nazwa płótna A B C D E F G
oprawy *** *** ** *** ** * ***
kieszonkowe
notesy *** *** * *** ** * *
biurkowe
książki * *** ** *** * * **
słowniki *** *** ***
albumy, *** *** ** *** ** *** ***
dyplomy
dokumenty * *** ** * *** **
tożsamości
karty menu *** *** ** *** ** * ***
ekskluzywne *** *** *** *** ** * ***
opakowania
zadruk * *** ** * *** ** **
sitodrukiem
tłoczenie folią ** *** * * ** ** **
na gorąco
zadruk * *** ** *** * * **
offsetem
zadruk techniką *** *** ** *** * * **
offsetową UV
*** zalecane
** możliwe
* nie zalecane, konieczne wykonanie prób
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
 słownik językowy, oprawa twarda, uszlachetnienie  tłoczenie folią na gorąco  & & &
 książka, oprawa twarda, zadruk sitodrukiem  & & & & & &
 karta menu, zadruk offsetem  & & & & & & & ..
 pudełko, tłoczenie folią na gorąco  & & & & & & ..
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać dla jakich wyrobów, jak uszlachetnionych należy dobrać materiał pokryciowy,
2) przeanalizować tabele,
3) wybrać rodzaj materiału pokryciowego,
4) zapisać symbol materiału pokryciowego w wykropkowane miejsce.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Uzupełnij schemat obrazujący podział klejów.
kleje
kleje naturalne kleje syntetyczne
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie wiadomości dotyczące klasyfikacji klejów,
2) zastanowić się nad rodzajami klejów naturalnych i syntetycznych,
3) wpisać nazwy grup klejów w odpowiednie miejsca schematu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Ćwiczenie 4
Ułóż w prawidłowej kolejności etapy tworzenia spoiny klejowej. Prawidłową kolejność
oznacz w pustej kolumnie cyframi 1 4.
mechanizm tworzenia spoiny klejowej etap
Wstępne odparowanie rozpuszczalnika przed połączeniem klejonych
powierzchni.
Nanoszenie warstwy kleju na klejony materiał.
Suszenie spoiny klejowej.
Połączenie i dociśnięcie klejonych powierzchni.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie wiadomości dotyczące mechanizmu tworzenia spoiny klejowej,
2) przeczytać etapy tworzenia spoiny zawarte w tabeli,
3) wpisać cyfry oznaczające kolejne etapy tworzenia spoiny w kolumnie  etap .
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 5
Oceń prawdziwość poniższych zdań i wstaw krzyżyk we właściwej kolumnie tabeli.
Zdanie Prawda Fałsz
Klejone powierzchnie powinny być zwilżone wodą.
Należy przeprowadzić próby klejenia materiałów które kleją się
trudno. Próby rozrywania przeprowadza się po wyschnięciu spoiny
klejowej.
Przed przystąpieniem do klejenia kleju nie należy mieszać.
Nie należy przez dłuższy czas pozostawiać otwartego pojemnika
z klejem, gdyż na powierzchni kleju tworzy się nierozpuszczalny
 kożuch".
Należy zawsze mieszać dwa rodzaje kleju.
Przy oprawie bezszyciowej wytrzymałość złącza klejowego
w znacznym stopniu zależy od grubości klejonego papieru.
W oprawach klejonych kierunek włókna papieru w składkach
powinien być prostopadły do grzbietu wkładu. Równoległy kierunek
włókien powoduje pogorszenie otwieralności książki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie wiadomości dotyczące zasad pracy z klejami,
2) uważnie przeczytać zdania zamieszczone w tabeli,
3) określić prawdziwość poszczególnych zdań,
4) zapisać rozwiązanie w tabeli, zakreślając rubrykę  prawda lub  fałsz .
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 6
Jakiego rodzaj kleju należy użyć do wykonywania operacji introligatorskich określonych
w tabeli w kolumnie: operacje introligatorskie. Rozwiązanie zapisz w kolumnie oznaczonej
 rodzaj kleju .
operacje introligatorskie rodzaj kleju
przyklejanie paska grzbietowego ze
skrzydełkami oraz paska wzmacniającego
z kapitałką na liniach do oprawy złożonej
wykonywanie opraw klejonych,
bezszyciowych
zawieszanie wkładu w oprawie twardej
montowanie okładek do oprawy twardej
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie charakterystyki i zastosowanie poszczególnych klejów introligatorskich,
2) uważnie przeczytać operacje technologiczne wyszczególnione w tabeli,
3) dobrać rodzaj kleju i zapisać jego nazwę w określonym miejscu w tabeli.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 7
Uzupełnij poniższe zdania.
Gaza & & & & & & & & to tkanina bawełniana o splocie płóciennym, nasycona dużą ilością
substancji klejących.
Papier krepowany przeznaczony jest do & & & & & .. grzbietów książek na automatach do
oprawy twardej.
Kapitałka to rodzaj tkaniny introligatorskiej w postaci & & & & & & & & .. szerokości 13 15
mm z wyraz
nie pogrubionym jednym z brzegów. Kapitałka jest naklejana na oba końce
& & & & & & & & & .. w oprawach złożonych. Służy do mechanicznego & & & & & & & &
oprawy, stanowiąc jednocześnie element ozdobny.
Tasiemki są stosowane jako ozdobne & & & & & & .
Drut introligatorski stosuje się do & & & & & & & & & & & ..
Nici stosuje się do & & & & & & & & & & składek. Mogą być bawełniane lub syntetyczne,
z połyskiem lub matowe.
Folie do tłoczenia są przeznaczone do & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .
na okładkach lub akcydensach.
Laminowanie polega na pokryciu powierzchni zadrukowanego arkusza folią polimerową.
Laminowanie jest najlepszą metodą & & & & & & & & & .. Wzrasta wytrzymałość na
uszkodzenia mechaniczne oraz sztywność papieru lub kartonu. Laminowanie można
przeprowadzać przy użyciu folii & & & & & & & lub & & & & & & , na & & & & & & & .
lub na & & & & & & & & & & & & .
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uważnie przeczytać powyższe zdania,
2) zastanowić się, jakich określeń brakuje w powyższym tekście,
3) uzupełnić zdania w wykropkowanych miejscach.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 8
Przejrzyj dostarczone przez nauczyciela wzorniki introligatorskich materiałów
pokryciowych. Zwróć uwagę na kolorystykę, sposób wykończenia powierzchni. Zapoznaj się
z opisem zastosowania i właściwościami materiałów. Dobierz materiały do wykonania
następujących wyrobów gotowych:
 album, format B4, objętość 560 str., na okładce tytuł tłoczony folia na gorąco,
 legitymacja, format A7, objętość 12 str., nadruk na okładce sitodrukiem,
 okładka na dyplom, format A4, na okładce nadruk techniką offsetową.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z wzornikami i opisami technicznymi,
2) zastanowić się, jakie płótna należy dobrać do wykonania wyżej wymienionych wyrobów,
3) zapisać nazwy techniczne wybranych przez Ciebie materiałów pokryciowych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 wzorniki introligatorskich materiałów pokryciowych,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić, jakie wytwory papiernicze stosowane są w introligatorstwie?
�� ��
2) objaśnić, czym powinien charakteryzować się papier na wyklejki?
�� ��
3) objaśnić czym się powinien charakteryzować papier do wzmocnienia
grzbietów okładek? �� ��
4) objaśnić, jakimi cechami charakteryzują się płótna introligatorskie?
�� ��
5) wymienić tkaniny pokryciowe?
�� ��
6) podać definicje kleju?
�� ��
7) sklasyfikować kleje?
�� ��
8) opisać zjawisko tworzenia spoiny klejowej?
�� ��
9) wymienić kleje, które znalazły zastosowanie w introligatorstwie?
�� ��
10) objaśnić zasady pracy z klejami?
�� ��
11) wyjaśnić zastosowanie klejów: glutynowych, dyspersyjnych i topliwych?
�� ��
12) wyjaśnić, jakie zastosowanie mają: gaza introligatorska, kapitałka,
tasiemki, drut introligatorski, nici, folie do tłoczenia, folie do
laminowania? �� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
4.4. Metale i ich stopy
4.4.1. Materiał nauczania
Metale, dobrze przewodzące ciepło i elektryczność pierwiastki chemiczne, odznaczające
się zazwyczaj kowalnością, dodatnim współczynnikiem temperaturowym oporu,
nieprzezroczystością i charakterystycznym połyskiem. Metale charakteryzują się wiązaniem
metalicznym. Układy wieloskładnikowe złożone z więcej niż jednego pierwiastka,
charakteryzujące się przewagą wiązania metalicznego, tworzą stopy metali.
Metale i ich stopy cechują następujące własności:
 dobre przewodnictwo cieplne i elektryczne;
 opór elektryczny zwiększa się z podwyższeniem temperatury;
 połysk metaliczny, polegający na kierunkowym odbijaniu promieni świetlnych od
wypolerowanych powierzchni;
 plastyczność (zdolność do trwałych odkształceń pod wpływem przyłożonych naprężeń).
Metale są podstawowym tworzywem konstrukcyjnym maszyn, konstrukcji i środków
transportu. Mają dużą wytrzymałość i ciągliwość, a niektóre także bardzo wysoką temperaturę
topnienia. Metale otrzymuje się z rud, będących najczęściej tlenkami. Procesy metalurgiczne
polegają zwykle na redukcji, prowadzącej do ekstrakcji metalu z rudy oraz na rafinacji,
usuwającej z metalu pozostałe zanieczyszczenia. Elementy metalowe zwykle wykonywane są
metodami odlewniczymi, przeróbki plastycznej lub obróbki skrawaniem, a często także
metalurgii proszków. Czyste metale są wykorzystywane dość rzadko, a najczęściej stosuje się
ich stopy, z których stale, tj. stopy na bazie żelaza, są najbardziej popularne. Stopy metali
mają bowiem lepsze własności wytrzymałościowe, a dodatkami stopowymi i obróbką cieplną
można nadawać im wymagane własności (np. żaroodporne, nierdzewne, magnetyczne i inn.).
Z innych metali należy wymienić miedz
, aluminium, tytan, magnez, cynę, cynk, ołów, które
znalazły największe zastosowanie zarówno w postaci czystej, jak i stopów. Metale można
podzielić na różne grupy  w zależności od ich własności, np. na lekkie lub ciężkie, łatwo-,
średnio- lub trudnotopliwe, nieszlachetne, półszlachetne lub szlachetne itp.
Własności metali i stopów są kształtowane metodami obróbki cieplnej, a powierzchnia
elementów metalowych często jest uszlachetniana metodami inżynierii powierzchni,
zwiększającymi m.in. odporność na korozję lub odporność na zużycie.
Najczęściej używanymi spośród materiałów metalowych są stale, czyli stopy żelaza
z węglem i innymi pierwiastkami, a także stopy odlewnicze żelaza, tzn. staliwa i żeliwa.
Liczną grupę stosowanych materiałów metalowych stanowią również metale nieżelazne
i ich stopy.
Stopy dzielimy na:
 mieszaniny,
 roztwory,
 związki i fazy międzymetaliczne.
Stale. Dominujący wpływ na strukturę i własności stali węglowych wywiera węgiel.
Stale o większym stężeniu węgla wykazują większą twardość, wytrzymałość na rozciąganie
i granicę plastyczności. Zwiększenie stężenia węgla powoduje przy tym jednoczesne
zmniejszenie własności plastycznych i ciągliwości stali. Zwiększone stężenie węgla pogarsza
podatność stali na obróbkę plastyczną na zimno i na gorąco.
Domieszki w stali i ich wpływ. Domieszki występują w stalach jako pozostałość
z procesu metalurgicznego wytapiania stali, a także w wyniku przetapiania złomu stalowego.
Mangan działa korzystnie, tworząc siarczek MnS o wyższej temperaturze topnienia od
siarczku żelaza. Powoduje jednak niekorzystny rozrost ziarn w czasie obróbki cieplnej
i plastycznej na gorąco. Krzem powoduje korzystne obniżenie stężenia gazów i przeciwdziała
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
segregacji fosforu i siarki. Fosfor i siarka stanowią zanieczyszczenia niekorzystne. Stale
zawierające fosfor charakteryzują się skłonnością do kruchości, gruboziarnistości i segregacji.
Wodór działa zdecydowanie szkodliwie, powodując powstawanie odwęglenia, pęcherzy
gazowych oraz segregacji fosforu. Azot powoduje zmniejszenie plastyczności i kruchości,
a także zwiększenie skłonności stali do starzenia, szczególnie po zgniocie. Tlen powoduje
zmniejszenie własności wytrzymałościowych oraz plastycznych stali.
W stalach występują również wtrącenia niemetaliczne, co niekorzystnie wpływa na
własności mechaniczne stali. Wtrącenia niemetaliczne mogą być:
 endogeniczne  takie jak: siarczki, tlenki i krzemiany, powstające w ciekłej stali podczas
procesu stalowniczego,
 egzogeniczne, do których zalicza się głównie cząstki materiałów ogniotrwałych,
stanowiących wyłożenie pieca, rynien spustowych i kadzi, dostające się z zewnątrz do
ciekłej stali.
Żeliwa. Żeliwami nazywamy stopy żelaza z węglem zawierające ponad 2% węgla.
Stal stopowa to stal, do której wprowadzono pierwiastki w celu poprawienia jej
własności. Domieszki stopowe wprowadzane są do stali w celu:
 spowodowania określonych zmian strukturalnych,
 zwiększenia własności wytrzymałościowych i polepszenia niektórych własności
chemicznych lub fizycznych,
 zwiększenia hartowności,
 polepszenia efektywności i ułatwienia obróbki cieplnej.
Stopy aluminium. Stosunkowo niewielkie własności wytrzymałościowe aluminium
można zwiększyć  nawet kilkakrotnie  przez wprowadzenie pierwiastków stopowych oraz
obróbkę cieplną stopów. W porównaniu ze stalami stopy aluminiowe charakteryzują się
znacznie mniejszą masą, a w niskiej temperaturze  większą udarnością. Ze względu na
sposób wytwarzania stopy aluminium dzieli się na: odlewnicze i do obróbki plastycznej.
Stopy miedzi. Mosiądze. Mosiądze są to dwuskładnikowe stopy miedzi Cu i cynku Zn.
Mosiądze cechuje bardzo duża plastyczność, co umożliwia stosowanie ich na wyroby głęboko
tłoczone i obrabiane plastycznie na zimno.
Brązy cynowe. To stopy miedzi Cu z cyną Sn. Brązy cynowe wykazują dobrą odporność
na korozję, szczególnie w środowisku atmosfery przemysłowej i wody morskiej. Odporność
ta ulega polepszeniu wraz ze zwiększeniem stężenia cyny. Brązy cynowe cechuje duża
plastyczność i z tego względu mogą być obrabiane na zimno, W stanie obrobionym
plastycznie na zimno brązy cynowe charakteryzują się dobrymi własnościami
mechanicznymi, co ułatwia stosowanie ich w przemyśle chemicznym, papierniczym
i okrętowym, m.in. na elementy aparatury kontrolno-pomiarowej, siatki, sprężyny, tulejki,
łożyska ślizgowe.
Środki smarne, podział, właściwości. Smary  materiały oleiste, o konstrukcji płynnej,
mazistej lub stałej, służące do zmniejszenia tarcia w ruchomych elementach maszyn. Mogą to
być oleje mineralne, roślinne, tłuszcze zwierzęce, względnie ich mieszaniny.
Smarowanie to wprowadzanie smaru między współpracujące powierzchnie elementów
konstrukcyjnych w celu zmniejszenia tarcia i wyeliminowania jego skutków
(np. zmniejszenie strat energetycznych, zużycie elementów maszyn). Smary klasyfikuje się ze
względu na stan skupienia na: smary stale, ciekłe i gazowe (powietrzne lub wodorowe);
rozróżnia się smary jednostkowe (jednopunktowe, indywidualne) i grupowe (wielopunktowe,
centralne); ciągłe i nieciągłe (np. okresowe); ciśnieniowe; bezciśnieniowe.
Smary składają się z fazy ciekłej i zagęszczaczy. Faza ciekła jest podstawowym
składnikiem smaru. W większości smarów stanowi ona 70 90%. Wybór fazy ciekłej decyduje
o: właściwościach smarnych, zmianach właściwości w zależności od temperatury, odporności
na utlenianie i innych. Jako faza ciekła smarów najczęściej są stosowane substancje, zwane
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
olejami bazowymi. Są to: oleje mineralne, oleje syntetyczne węglowodorowe, poliglikole,
syntetyczne estry oraz ciekłe silikony.
Zagęszczacze. Najczęściej stosowanym zagęszczaczem w składzie smarów są mydła,
ewentualnie woski, stałe węglowodory, niektóre polimery i inne substancje, wykazujące
właściwości zagęszczające w odniesieniu do określonej fazy ciekłej. W skład smarów
wchodzą także dodatki smarowe, takie jak: grafit, dwusiarczek molibdenu, proszki metali
i inne.
Klasyfikacja smarów ze względu na rodzaj zagęszczacza:
 Smary litowe. Smary te są często określane jako uniwersalne, ponieważ znajdują bardzo
szerokie zastosowanie w różnych skojarzeniach trących: łożyskach tocznych, łożyskach
ślizgowych, w sworzniach i innych obciążonych elementach  zarówno w środkach
transportu, jak i w urządzeniach przemysłowych, w szerokim zakresie temperatury pracy.
 Smary wapniowe. Podstawowe zastosowanie smarów wapniowych to smarowanie łożysk
ślizgowych i tocznych, pracujących pod małym obciążeniem, do temperatury
maksymalnie 65�C.
 Smary glinowe. Smary tego typu są przeznaczone do smarowania łożysk ślizgowych
w temperaturze do 120�C, w otoczeniu naturalnym oraz w pewnego rodzaju połączeniach
przegubowych i łożyskach tocznych.
 Kompleksowe smary wapniowe. Znajdują bardzo szerokie zastosowanie: w przemyśle
metalurgicznym, cementowniach, fabrykach papieru, lotnictwie, do smarowania łożysk
tocznych i łożysk ślizgowych pracujących w ciężkich warunkach (duże obciążenie,
wysoka temperatura, kontakt z wilgocią).
 Kompleksowe smary litowe. Szerokie zastosowanie znalazły do smarowania skojarzeń
trących w pojazdach samochodowych i w różnych urządzeniach przemysłowych.
 Kompleksowe smary glinowe. Smary te są stosowane zwłaszcza do smarowania
nieosłoniętych przekładni zębatych.
 Kompleksowe smary sodowe. Dzięki bardzo wysokiej temperaturze kroplenia
i całkowitym braku rozpuszczalności w wodzie, smary te znajdują bardzo szerokie
zastosowanie, np. w: łożyskach ślizgowych, łożyskach tocznych, urządzeniach
pracujących w wysokich temperaturach (piece), w elementach mających kontakt z parą
wodną. Wyróżniają się wszechstronnością zastosowania, umożliwiającą smarowanie
wszystkich urządzeń w fabryce czy na statku.
 Smary poliuretanowe. Smary poliuretanowe znajdują zastosowanie zwłaszcza jako
bardzo trwałe smary uniwersalne do smarowania łożysk kulkowych, łożysk silników
elektrycznych, wentylatorów, suszarek, taśmociągów wymagających smarowania
jednorazowego.
Smar wysokiej jakości może mieć bardzo szerokie pole zastosowania i wpływać na
znaczne uproszczenie procesu smarowania. Jednakże dobór smaru o optymalnych
właściwościach dla danego urządzenia jest zagadnieniem trudnym i wymagającym
uwzględnienia wielu czynników. Problem ten najlepiej powierzyć specjalistom. Przy doborze
smaru są uwzględniane następujące czynniki:
 Rodzaj mechanizmu, który ma być smarowany.
 Stan techniczny mechanizmu do smarowania: problemy związane ze szczelnością
(konsystencja i przyczepność) oraz względy natury ekonomicznej.
 Zakres temperatur roboczych  dobór temperatury kroplenia, pompowalności,
właściwości przeciwutleniających.
 Sposób stosowania: na przykład w przypadku centralnego systemu smarowania
o znacznej długości przewodów doprowadzających, funkcjonującego w bardzo niskich
temperaturach, należy wybrać półpłynny smar o dużej odporności na działanie niskich
temperatur.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
 Zakładany okres funkcjonowania, przy długich okresach pracy smar umożliwia lepsze
zabezpieczenie przed korozją i utlenianiem.
 Obecność wody.
 Zagrożenie zanieczyszczeniami.
 Obecność metali katalizujących (przyspieszających) utlenianie (np. stopy miedzi).
4.4.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym różni się metal od stopu?
2. Jakie własności charakteryzują metale i ich stopy?
3. Jakie zastosowanie w przemyśle znajdują metale?
4. Co to jest stal?
5. Jaki wpływ na właściwości stali mają domieszki?
6. Czym charakteryzuje się stal stopowa?
7. Jakie własności mają stopy aluminium, mosiądze i brązy cynowe?
8. Jakie zadania spełnia smar w maszynach?
9. Jakie czynniki należy brać pod uwagę dobierając rodzaj smaru?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Uzupełnij poniższe zdania.
Metale są podstawowym & & & & & & & & & & & & maszyn, konstrukcji i środków
transportu. Mają dużą & & & & & & & .. i ciągliwość, a niektóre także bardzo wysoką
temperaturę & & & & & & & ... Metale otrzymuje się z & & & & & & & ., będących
najczęściej tlenkami. Procesy metalurgiczne polegają zwykle na redukcji prowadzącej do
ekstrakcji metalu z rudy oraz na rafinacji, usuwającej z metalu pozostałe zanieczyszczenia.
Elementy metalowe zwykle wykonywane są metodami odlewniczymi, przeróbki plastycznej
lub obróbki skrawaniem, a często także metalurgii proszków. Czyste metale są
wykorzystywane & & & & & ., a najczęściej stosuje się ich & & & & & & & , z których stale,
t.j. stopy na bazie żelaza są najbardziej popularne. Stopy metali mają bowiem lepsze
własności w& & & & & & & & & & ., a dodatkami stopowymi i obróbką cieplną można
nadawać im wymagane własności (np. żaroodporne, nierdzewne, magnetyczne i inn.).
Z innych metali należy wymienić.& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .., które
znalazły największe zastosowanie zarówno w postaci czystej, jak i stopów.
Własności metali i stopów są kształtowane metodami & & & & & & & & ..,
a powierzchnia elementów metalowych często jest uszlachetniana metodami
& & & & & & & & & & & .., zwiększającymi m.in. odporność na korozję lub odporność na
zużycie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uważnie przeczytać powyższe zdania,
2) zastanowić się, jakich określeń brakuje w powyższym tekście,
3) uzupełnić zdania w wykropkowanych miejscach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Uzupełnij puste miejsca w tabeli.
nazwa stopu składniki
żelazo + węgiel
żeliwo
mosiądz
miedz
+ cyna
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie wiadomości o stopach,
2) zastanowić się jakie znasz stopy,
3) uzupełnić tabelę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Oceń prawdziwość poniższych zdań i wstaw krzyżyk we właściwej kolumnie tabeli.
Zdanie Prawda Fałsz
Smary to materiały oleiste o konstrukcji gazowej
Smarowanie to wprowadzanie smaru między współpracujące
powierzchnie elementów konstrukcyjnych w celu zmniejszenia tarcia
i wyeliminowania jego skutków.
Smary klasyfikuje się ze względu na stan skupienia na: smary stale,
ciekle i gazowe.
Smary składają się z fazy stałej i rozpuszczalników.
Smar wysokiej jakości może mieć bardzo szerokie pole zastosowania
i wpływać na znaczne uproszczenie procesu smarowania.
Przy doborze smaru należy uwzględnić rodzaj mechanizmu, który ma
być smarowany.
Przy doborze smaru nie należy uwzględniać stanu technicznego
mechanizmu do smarowania.
Przy doborze smaru można zaniechać uwzględniania zakresu
temperatur roboczych.
Przy doborze smaru należy uwzględnić i jego sposób stosowania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie wiadomości dotyczące zasad pracy ze smarami,
2) uważnie przeczytać zdania zamieszczone w tabeli,
3) określić prawdziwość poszczególnych zdań,
4) zapisać rozwiązanie w tabeli, zakreślając rubrykę  prawda lub  fałsz ,
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić różnicę pomiędzy metalem a stopem?
�� ��
2) scharakteryzować metale i ich stopy?
�� ��
3) wyjaśnić sposoby kształtowania własności metali i stopów?
�� ��
4) scharakteryzować stale?
�� ��
5) wyjaśnić wpływ domieszek na właściwości stali?
�� ��
6) wyjaśnić, w jakim celu do stali stopowej wprowadza się domieszki stopowe?
�� ��
7) scharakteryzować stopy aluminium, mosiądze i brązy cynowe?
�� ��
8) wyjaśnić znaczenie smarowania elementów maszyn?
�� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań wielokrotnego wyboru. Tylko jedna odpowiedz
jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, poprzez zaznaczenie
prawidłowej odpowiedzi X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć
kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową).
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego
rozwiązanie na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Produkcję papieru można podzielić na
a) trzy etapy.
b) cztery etapy.
c) 7 etapów.
d) dwa etapy.
2. Pozyskiwanie włókien z drewna można przeprowadzać sposobami
a) metodą: mechaniczną, chemiczną, półchemiczną.
b) metodą dynamiczną i jednorodnej produkcji.
c) metodą mechaniczno-konstrukcyjną.
d) metodami zależnymi od przyszłej techniki drukowania.
3. Uszlachetnianie papieru realizuje się poprzez
a) gładzenie i satynowanie papieru.
b) cięcie papieru.
c) utrząsanie papieru.
d) bielenie papieru.
4. Papier w kierunku podłużnym charakteryzuje się
a) mniejszą odpornością na zerwanie i mniejszą stabilnością wymiarową pod wpływem
wilgoci.
b) wyższą rozciągliwością.
c) większym przewodnictwem elektrycznym.
d) większą odpornością na zerwanie i większą stabilnością wymiarową pod wpływem
wilgoci.
5. Papieru do drukowania nie powinno charakteryzować
a) dobre zaklejenie.
b) złe przyjmowanie farby.
c) małe spylenie.
d) jednolity odcień.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
6. Kierunek ułożenia włókien w papierze nie jest ważny w przypadku
a) oprawy.
b) maszynowego klejenia etykiet.
c) wykrawania akcydensów.
d) klejenia etykiet samoprzylepnych.
7. Jeżeli kryterium podziału papierów będzie technika drukowania, to rozróżnimy
a) papiery satynowane i gładzone.
b) papiery powlekane i niepowlekane.
c) papiery offsetowe, typograficzne i wklęsłodrukowe.
d) papiery biurowe.
8. Podstawowymi składnikami farb są
a) spoiwo i barwidło.
b) sykatywy i podbarwiacze.
c) szkło i suszki.
d) lamelle i barwniki.
9. Spoiwo farb graficznych nie powinno
a) dobrze zwilżać środki barwiące.
b) reagować ze środkami barwiącymi, gdyż może spowodować to zmianę barwy farby.
c) szybko utrwalać się na podłożu drukowym.
d) reagować z materiałami, z których wykonana jest forma drukowa i wałki farbowe.
10. Ze względu na technikę drukowania farby dzielimy na
a) farby rozpuszczalnikowe i olejowe.
b) farby offsetowe, farby sitowe, farby fleksograficzne, farby typograficzne, farby
wklęsłodrukowe.
c) farby triadowe i Pantone.
d) farby codzienne i do zadań specjalnych.
11. Suszki (sykatywy) dodane do farby
a) powodują drukowanie dwustronne.
b) powodują zwiększenie szybkości schnięcia farby.
c) powodują zmniejszenie szybkości schnięcia farby.
d) nie mają wpływu na szybkość schnięcia farby.
12. Środki odświeżające dodane do farby
a) niwelują ostry zapach.
b) powodują nie zasychanie farby.
c) intensyfikują barwę farby.
d) zmniejszają odbijanie w stosie.
13. Pasta do szybkiej zmiany koloru powoduje
a) zmianę barwy farby.
b) skrócenie mycia zespołu farbowego.
c) zmianę intensywności farby.
d) poprawia właściwości adhezyjne farby.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
14. W trakcie mieszania farb należy
a) łączyć co najmniej 3 farby.
b) kontrolować barwę otrzymanej farby w różnych warunkach oświetlenia.
c) łączyć farby różnych producentów.
d) do farby jaśniejszej dodawać ciemniejszą.
15. Opakowania z tworzyw sztucznych, puszki po farbach, opakowania po środkach
pomocniczych powinny być
a) utylizowane.
b) wyrzucane do ogólnodostępnych pojemników na śmieci.
c) odsyłane do producenta.
d) traktowane jak złom metalowy.
16. Do materiałów pokryciowych zalicza się
a) materiały tkaninowe, papierowe, skóry.
b) kaszmir i etaminę.
c) materiały obiciowe.
d) materiały pochodzenia metalowego.
17. W zależności od pochodzenia spoiwa (lepiszcza) kleje dzieli się na
a) rozpuszczalnikowe i poliuretanowe.
b) naturalne i syntetyczne.
c) stałe i ciekłe.
d) dyspersyjne i topliwe.
18. Apreturowanie oznacza
a) nasycanie materiałów odpowiednimi środkami w celu nadania i pożądanych cech.
b) pokrywanie klejem powierzchni.
c) nadrukowywanie na powierzchni materiałów.
d) lakierowanie podłoża.
19. Metali i ich stopów nie cechują
a) dobre przewodnictwo cieplne i elektryczne.
b) połysk metaliczny.
c) plastyczność.
d) lepkość.
20. Przy doborze smaru nie należy uwzględniać
a) rodzaju mechanizmu.
b) stanu technicznego mechanizmu.
c) zakresu temperatur pracy.
d) koloru smaru.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Stosowanie materiałów introligatorskich
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
6. LITERATURA
1. Cichocki L., Pawlicki T., Ruczka I.: Poligraficzny słownik terminologiczny. Polska Izba
druku, Warszawa 1999
2. Gruszczyński C.,: Farby drukowe. WSiP, Warszawa 1984
3. Haftman H.: Podstawy techniki pomiarowej dla poligrafów. WNT, Warszawa 1983
4. Jakucewicz S., Magdzik S., Struciński J.: Materiałoznawstwo dla szkół poligraficznych.
WSiP, Warszawa 2001
5. Jakucewicz S.: Farby drukowe. Michael Huber Polska Sp. z o.o., Wrocław 2001
6. Jakucewicz S.: Papier w poligrafii. Inicjał, Warszawa 1999
7. Jakucewicz S.: Materiały poligraficzne do drukowania offsetowego  podłoża drukowe.
Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej 1990
8. Jakucewicz S., Magdzik S.: Podstawy poligrafii, WSiP, Warszawa 2004
9. Jakucewicz S., Magdzik S., Materiałoznawstwo dla szkół poligraficznych, WSiP,
Warszawa 2004
10. Kohl M.: Farby drukowe. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1984
11. Magdzik S., Jakucewicz S.: Podstawy poligrafii. WSiP, Warszawa 1999
12. Michael Huber Polska: Jak sobie radzić z problemami w druku. Biblioteczka Techniczna
zeszyt nr 7.
13. Praca zbiorowa: Poligrafia ogólna. WSiP, Warszawa 1993 r.
14. Praca zbiorowa. Poligrafia procesy i technika. Tłumaczenie z języka słowackiego.
COBRPP, Warszawa 2002
15. Technologia offsetowa. Zagadnienia standaryzacji. COBRPP, Warszawa 2002
16. Trzaska F., Podstawy techniki wydawniczej. Instytut Wydawniczy Związków
Zawodowych 1987
17. www.poligrafika.pl
18. www.swiatdruku.com.pl
19. www.poligraf.com.pl
20. www.printpublishing.pl
21. www.swiatpoligrafii.pl
22. www.dtp.pl
23. www.scorpio.pl
24. www.kordus.com.pl
25. www.kalendarze.dt.pl
26. www.przedsiebiorczosc.pl
27. www.portaldtp.pl
28. www.typografia.info.pl
29. www.typografia.info.pl
Czasopisma:
 Poligrafika,
 Poligrafia Polska,
 Świat Druku,
 Print Publishing,
 Świat Poligrafii.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54