Pedagogika zabawy - pojęcie, geneza i wykorzystanie

We współczesnej pedagogice i psychologii coraz więcej mówi się o roli zabawy w rozwoju dziecka. Zabawa poprzez fakt, że zostaje podejmowana bez przymusu, jest dla dziecka bardzo atrakcyjna, a jednocześnie stanowi główną formę poznawania rzeczywistości. Jest ona, sama w sobie, nagrodą i ma również duże znaczenie w uczeniu się. Daje szerokie możliwości animowania (ożywiania) aktywności własnej, uwalnia ze stanu izolacji i apatii. Zabawa to działanie wykonywane z przyjemnością i dla przyjemności, wyzwalające potencjał wyobraźni, zaspokajające szereg potrzeb psychicznych (m.in. potrzebę kontaktu i akceptacji), usprawniające motorykę ciała, zapewniające odprężenie i dobre samopoczucie. Dzieci w wieku przedszkolnym i młodszoszkolnym lubią zajęcia wymagające dużego nakładu energii, kontaktu w grupie, przebierania się, tworzenia nowych sytuacji. Zabawy przynoszą dzieciom radość i zadowolenie ze wspólnego odkrywania i przeżywania pewnych treści, stymulują radosne i twórcze poznanie siebie nawzajem, ułatwiają kierującemu świadome bycie z grupą. W ten sposób przyczyniają się do ich wszechstronnego rozwoju. Środowisko edukacji wczesnoszkolnej musi być miejscem, w którym stwarza się wychowankom warunki do różnego typu działalności, w tym muzycznej, plastycznej, dramatycznej bądź ruchowej. Proces wychowania, kształcenia jest możliwy w pełniejszym wymiarze gdy towarzyszy mu klimat wzajemnego zaufania, otwartości, prawdy i komunikacji. Tej idei służy pedagogika zabawy zbierająca pomysły z różnych interakcji, które ułatwiają kontakt
w grupie, wymianę myśli i odczuć bez lęku przed oceną, by zrozumieć i uświadomić sobie konkretny problem oraz szukać dróg jego rozwiązania.

"Pedagogika zabawy jest symboliczną nazwą poszukiwań metodycznych ułatwiających proces uczenia. Nawiązując do teorii psychologii humanistycznej i wyodrębniającego się nurtu postaci [Gestalt] próbuje przełożyć założenia teoretyczne na propozycje sytuacji, w których uczestnik może bez lęku rozwijać swoje najlepsze cechy".

To skuteczna metodyka pracy i organizowania życia w grupie. Fascynuje przede wszystkim dlatego, że jest atrakcyjna i niecodzienna oraz daje bogaty repertuar metod i technik aktywizujących. Czerpie z bogatego zasobu ludzkich doświadczeń na polu prostej, spontanicznej zabawy, która może stać się cennym działaniem z punktu widzenia pedagogicznego. Wiara w człowieka, w jego dobroć i potencjał twórczych możliwości, to podstawy metod wspomnianej pedagogiki.

Tradycja stosowania zabaw w pracy z grupą jest dawna. Pedagogika zabawy główne inspiracje teoretyczne czerpie z psychologii humanistycznej, która przyjmuje założenie, że człowiek jest zdolny do wzrostu i rozwoju oraz posiada zdolność uczenia się w oparciu o własne doświadczenie. W tym nurcie mieści się pedagogika Gestalt, powstała w latach 70 naszego stulecia. Twórca jej koncepcji, jeden z czołowych przedstawicieli psychologii humanistycznej Fritz Perls, tworząc teorię i pracując nad praktycznymi sposobami jej zastosowania, nastawiony był głównie na problemy związane z pomocą psychologiczną i psychoterapią. Wizja człowieka od której wychodzi F.Perls, jest na tyle uniwersalna, że znalazła pozytywny oddźwięk również wśród pedagogów. Perls postrzega człowieka jako istotę mogącą odpowiedzialnie dokonywać wyborów. Człowieka nie można postrzegać w oderwaniu od silnych związków z jego zewnętrznym środowiskiem, nie może bowiem żyć w oderwaniu od środowiska, nie jest istotą samowystarczalną tak pod względem fizjologicznym jak i psychologicznym. Potrzebuje pożywienia, tlenu, różnego rodzaju stymulacji, kontaktów społecznych. Zaspokajanie potrzeb człowieka, jego wchodzenie w kontakt ze światem zewnętrznym przebiega według Perlsa w ściśle określony sposób. W konkretnym momencie określona potrzeba wysuwa się na pierwszy plan i domaga się zaspokojenia. Gdy zostaje zaspokojona Gestalt zostaje zamknięty. Wizja człowieka proponowana przez Perlsa akcentuje jego wrodzone tendencje do rozwoju i ogromne potencjalne możliwości. Gdy te możliwości są aktualizowane, człowiek zmierza ku coraz pełniejszej samorealizacji.

Głównym punktem zainteresowania w terapii Gestalt jest świadomość siebie w sytuacji "tu i teraz". Większość interakcji między nauczycielem a członkami grupy zachodzi w sposób interpersonalny, każdy jest zachęcany do przyjęcia odpowiedzialności za to co robi. Uwaga koncentruje się na natychmiastowej świadomości, teraźniejszości własnego przeżycia, doświadczenia. Uczestnicy uczą się w ten sposób, że to, czego doświadczają, odczuwają, jest czymś realnym, prawdziwym, że to właśnie powinno być materiałem, bazą do podejmowania dalszych decyzji i wyborów.

Pedagogika zabawy rozwinęła się w latach siedemdziesiątych XX wieku w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i Austrii jako metodyka pracy z grupą, będąca wynikiem poszukiwań dróg wspierania rozwoju człowieka, polepszania komunikacji interpersonalnej oraz integracji grupy. Do jej pionierów w Niemczech zaliczają się m.in. Hajo Büken i Jörn Schlund, w Austrii natomiast Reinhold Rabenstein i Rene Reichel. Do Europy pedagogikę zabawy sprowadził Michael Thanhoffer, do Polski zaś Zofia Zaorska. "Thanhoffer urodził się w Ameryce. On w Kalifornii poznał pedagogikę zabawy. To była konsekwencja końca lat 60-tych, kiedy były te rozmaite zamieszki i takie poszukiwania, jak pracować z młodzieżą. Oni powołują się na różne ruchy religijne, które też poszukiwały takich metod aktywności i kontaktu z ludźmi. To z tego jak gdyby, te rozproszone różne doświadczenia metodyczne zaowocowały. Zebrano je i nazwano pedagogiką zabawy. Nie był to więc żaden nowy kierunek czy nowy nurt. To było raczej zebranie tego wszystkiego co jest i co funkcjonowało w grupach. Zebrano to, aby dotychczasową pracę urozmaicić po to, żeby wzmacniać więź w grupie w celu realizacji zadań".

Pedagogika zabawy ma bardzo szerokie spektrum odbiorców. Są nimi dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, młodzież, studenci, środowiska osób niepełnosprawnych
a także seniorzy. Łączy m.in. muzykę z ruchem. Muzyka jest traktowana jako wielowymiarowy i niewerbalny środek komunikacji oraz jako środek wyrazu dla uczuć wcześniej nie wyrażanych.

Pedagogika zabawy prezentuje duży wachlarz propozycji, które mogą ożywić, urozmaicić tradycyjne nauczanie i wychowanie, toteż warte są bliższego poznania. Można wyodrębnić następujące rodzaje zabaw:

• zabawy ułatwiające integrację uczestników

• zabawy rozluźniające, odprężające, oparte o ruch, taniec gest, likwidujące napięcie psychiczne

• zabawy fabularyzowane dla dużych grup

• zabawy nastawione na poznanie odczuć i doświadczeń członków grupy

• metody określane czasami jako gry dydaktyczne

• metody wymiany myśli, gry dyskusyjne, analizowanie problemu z różnych stron

• metody ułatwiające przekaz informacji zwrotnej, sygnalizujące indywidualną reakcję
  i odczucia poszczególnych uczestników

• metody dramowe, polegające na wykorzystaniu gry z podziałem na role

• zabawy umożliwiające samoocenę, poznanie własnej hierarchii wartości, własnych spontanicznych zachowań

• zabawy integrujące duże grupy, umożliwiające wszystkim wspólną, aktywną zabawę, bez podziału na bawiących się i obserwatorów, bez ośmieszającej rywalizacji, przypadkowych wygranych i kilku zwycięzców

Propozycje ułatwiające integrację uczestników grupują te zabawy, które pomagają w poznaniu nowego otoczenia i zmniejszeniu dystansu między ludźmi. Chodzi o to, aby grupa osób (dzieci, rodziców) nieznająca się lub znająca bardzo powierzchownie, nawiązała ze sobą miły kontakt na pewnym, bezpiecznym dla siebie poziomie komunikowania.

Następny rodzaj zabaw, to zabawy rozluźniające, mające na celu likwidację napięć i stresów związanych ze spotkaniem w nowej grupie poprzez taniec, ruch, gest. Wykorzystywane są w nich tańce integracyjne, przy których następuje częsta zmiana partnerów bez wyraźnego podziału na role męskie i żeńskie. Są to tańce różnych stron świata (także polskie). Proponowane zabawy ruchowe opierają się na prostych i swobodnych ruchach, akcji i odpowiednim podkładzie muzycznym.

Kolejny rodzaj metod pedagogiki zabawy to zabawy fabularyzowane dla dużych grup. Są to propozycje, w których mogą brać udział kilkudziesięcioosobowe zespoły. Poświęcone są realizacji określonego tematu, opierają się na dużej aktywności uczestników. Grupy mają określone ramy działania i wyznaczony kierunek, ale drogę do wyznaczonego celu muszą odnaleźć przez wspólne podejmowanie decyzji i aktywną, twórczą pracę. Brak tu podziału na bawiących się i obserwatorów, nie ma rywalizacji, przypadkowych wygranych i kilku zwycięzców.

Celem zabaw nastawionych na poznanie odczuć członków grupy jest jak najlepsze przygotowanie uczestników do wprowadzenia określonego tematu, którym grupa będzie się zajmowała. W trakcie tych zabaw prowadzący poznaje odczucia, potrzeby i oczekiwania innych.

Poszukiwanie dróg rozwiązania jakiegoś problemu można przeprowadzić metodami określonymi jako gry dydaktyczne. Nauczyciel pracujący z grupą zakłada, że nie ma jednego, jedynie słusznego rozwiązania, natomiast najważniejszy jest wybór właściwego kierunku, którym podążać będzie zespół.

Pedagogika zabawy proponuje także gry dyskusyjne, które ułatwiają wymianę myśli poszczególnych uczestników, co pozwala z kolei, na uporządkowaną dyskusję, nawet z bardzo dużymi grupami. Dodać należy, iż w wymianie myśli ważne jest analizowanie danego problemu z różnych stron, z włączeniem doświadczeń i wiedzy uczestników. Odkrywanie w sobie pozytywnych cech odbywa się dzięki zabawom ułatwiającym samoocenę. Każdy uczestnik może poznać własną hierarchię wartości i zastanowić się nad własnym "ja". Spojrzeć w głąb siebie i ocenić, jaki jestem i jak to wygląda na tle innych osób.

Indywidualną reakcję i odczucia poszczególnych uczestników zabaw umożliwiają metody ułatwiające przekaz informacji zwrotnej. Dzięki nim można realizować potrzeby i oczekiwania grupy. Aby przekonać się o tym, czy właściwie ocenia sytuację, prowadzący powinien co jakiś czas pytać o to członków grupy, przy czym pytania też są "zabawą".

Metody dramowe wdrażają do samodzielności i aktywności, rozwijają wyobraźnię, fantazję, wrażliwość emocjonalną, plastykę ciała. Pozwalają lepiej zrozumieć siebie i innych. W dramie dziecko musi wczuć się w postać, działać bez scenariusza. Na poczekaniu tworzyć "całym sobą" (mówić, poruszać się, odzwierciedlać uczucia).

Aby metody zabawowe stosowane w pedagogice zabawy przynosiły jak najlepsze efekty w pracy z dziećmi, należy przestrzegać następujących zasad:

• dobrowolności uczestnictwa. Dobrowolność polega tu na tym, że sam uczestnik decyduje, czy chce wziąć udział w zajęciach. Nie jest do niczego zmuszany, a rola wychowawcy sprowadza się do roli animatora, który zachęca, zaprasza i stara się zainteresować. Realizacja tej zasady umożliwia odkrycie własnych, autentycznych zachowań i sprzyja uczeniu się.

• wykorzystywania zabaw do pobudzania twórczej aktywności dziecka. Na uwagę zasługuje tu zmiana postawy nauczyciela z pedagoga na przyjaciela dziecka, który pomaga mu odnaleźć własną drogę do zrozumienia zjawisk i zdarzeń.

• dokładnego określania norm czasowo przestrzennych, w których dziecko ma prawo do dokonywania własnych, indywidualnych i zespołowych wyborów w ramach spontanicznej zabawy. Należy pamiętać, że dobra zabawa angażuje emocjonalnie dzieci, a równocześnie je wyczerpuje. W związku z tym ilość bodźców pobudzających musi być proporcjonalna do możliwości percepcyjnych dzieci.

• umiejętnego zawierania umów z dziećmi dotyczących reguł postępowania w grupie w czasie realizacji określonego zadania, aby zasady: wolności, spontaniczności, twórczego działania mogły odnieść pozytywny skutek wychowawczy.

Aktywizujące zabawy mają tę szczególną cechę, że zawsze pozostają zachętą, urozmaiceniem motywacji, pobudzeniem zainteresowania, a nie nakazem. Do uczestnictwa w nich nie należy nikogo zmuszać.

Zajęcia z pedagogiki zabawy to zorganizowane działania, podporządkowane określonemu celowi (terapeutycznemu, edukacyjnemu, wychowawczemu), wykorzystujące różne metody,
z przełożeniem ich na takie okoliczności, w których uczestnik grupy może bez lęku rozwijać swoje najlepsze strony. Praca metodami pedagogiki zabawy proponuje sytuacje sprzyjające rozwojowi społecznemu: doświadczenie, odpowiedzialności za drugiego człowieka, samodzielnego podejmowania decyzji, współpracy w grupie. Uznając za wartość pozytywne przeżycie, pedagogika zabawy służy rozwojowi umiejętności spostrzegania, nazywania i wyrażania swoich uczuć, a także komunikowania się z innymi. Działania pedagogiki zabawy służą także celom edukacyjnym. Należy tylko zadbać o zorganizowanie działań w zrozumiałej dla uczestników konwencji i zachowanie ciągłości tematycznej. Praca tymi metodami to bezpieczna praca w grupie, której towarzyszy przyjemność i radość, to praca dająca możliwości doświadczania własnej twórczości. Służy akceptacji swoich możliwości i ograniczeń (także fizycznych!).

Podstawową powinnością edukacyjną nauczycieli jest pomaganie dzieciom w rozwijaniu wiary we własne siły i możliwości. Jest to możliwe wówczas, gdy dostrzegają oni potrzeby dzieci i umieją w odpowiedni sposób przekazać im wiedzę o świecie. Nie jest to zadanie łatwe. I właśnie pedagogika zabawy przychodzi nauczycielom z pomocą, proponując coś naprawdę interesującego. Dostarcza wielu inspiracji do nowego spojrzenia na dziecko i równie wielu narzędzi ułatwiających ich realizację. Dodać należy, iż propozycje tej innowacji nie wymagają skomplikowanych środków dydaktycznych. Za pomocą prostych przedmiotów codziennego użytku (krepina, makulatura, kłębki wełny, opakowania, buteleczki po napojach, gazety) dzieci przenoszą się w świat fantazji, bawią się i poznają to, co dla nich niedostępne.

Już Janusz Korczak wyraźnie precyzował postawę nauczyciela: "Bądź sobą, szukaj własnej drogi. Poznaj siebie zanim zechcesz dzieci poznać. Zdaj sobie sprawę do czego jesteś zdolny, zanim dzieciom poczniesz wykreślać zakres ich praw i obowiązków. Ze wszystkich sam jesteś dzieckiem, które musisz poznać, wychować i wykształcić przede wszystkim". Twórczy nauczyciel w odróżnieniu od nauczyciela schematycznego, potrafi dostosować tematykę zajęć oraz ich plany do biegu wydarzeń, potrzeb i oczekiwań grupy. W pracy pedagogicznej zarówno w przedszkolu jak i w szkole, pedagogika zabawy:

• zmusza nauczyciela do poszukiwań własnych rozwiązań

• pobudza go do działania

• uświadamia, że "im więcej robię, tym więcej mam pomysłów"

• potwierdza, iż kreatywność nauczyciela wyzwala kreatywność uczniów

• pozwala dostrzec dziecko (uczestnika grupy) jako twórcę

Nauczyciel stosujący metody pedagogiki zabawy "nie jest przekaźnikiem gotowych treści, ale organizatorem samodzielnych poszukiwań uczniów. Przestaje być wykładowcą, a staje się animatorem - "tym, który ożywia".

Pedagogika zabawy to stosunkowo młoda w Polsce metoda pracy z grupą. Jej historia nierozerwalnie wiąże się z nazwiskiem Zofii Zaorskiej - mgra geografii, dra nauk humanistycznych, adiunkta w Zakładzie Andragogiki UMCS w Lublinie, pracownika Lubelskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku, autorki programu działań na rzecz upowszechniania metod animacji grupowej z wykorzystaniem zabawy. Metody aktywizujące oparte na założeniach pedagogiki zabawy Zofia Zaorska poznała podczas pobytu w Austrii. Po powrocie do Polski, zafascynowana warsztatami prowadzonymi przez austriackie stowarzyszenie animatorów - Arbeitsgemeinschaft für Gruppen Beratung (AGB), nawiązała z nimi ścisłą współpracę, której owocem było przeniesienie aktywizujących metod opartych na idei pedagogiki zabawy na grunt polski, a z czasem, po kolejnych przeobrażeniach, powstanie Polskiego Stowarzyszenia Pedagogów i Animatorów KLANZA.

Od początku swej działalności, Stowarzyszenie stara przyczynić się do zmiany stylu i metodyki pracy instytucji oświatowych, wychowawczych i kulturalnych. To organizacja, która skupia osoby zainteresowane ożywianiem procesu dydaktyczno-wychowawczego w pracy z grupą poprzez stosowanie aktywizujących metod opartych na idei pedagogiki zabawy. Wychodzi naprzeciw tym, którzy szukają pomysłów, by uatrakcyjnić swoją pracę.