ROZDZIAŁ V

PRAWA CZŁOWIEKA

Prawa człowieka wynikają z godności osoby ludzkiej – art. 30

są pierwotne → koncepcja indywidualistyczna (tak jak w konstytucji marcowej 1921)

Konstytucja PRL 1952 – koncepcja kolektywistyczna

a) antyindywidualistyczna – podporządkowanie jednostki grupie, państwu

b) relatywistyczny charakter praw człowieka – jako praw obywatela

c) podkreślał prawa pozytywne (takie, których korelatem są obowiązki państwa do podjęcia określonych działań na rzecz jednostki)

d) nie doceniał sprawy gwarancji formalnych praw człowieka, akcentując za to tzw. gwarancje materialne (upaństwowienie środków produkcji)

GENERACJE PRAW CZŁOWIEKA:

historia

I. Wolności i prawa osobiste
Wolność osobista, równość wobec prawa, własność, bezpieczeństwo osobiste, wolność wyznania
→ Deklaracja Praw Wirginii - 12.06.1776

→ Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela – 26.08.1789
są one niezbywalne, nieprzenaszalne

Po II Wojnie Światowej powstały jeszcze:

→ Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Rzym, 4.11.1950)

→ Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (Nowy Jork, 19.12.1966)

II. Wolności i prawa polityczne

a) społeczne: ochrona macierzyństwa, rodzin wielodzietnych, młodzieży przed wyzyskiem oraz przed zaniedbaniem moralnym, umysłowym, cielesnym – Konstytucja Weimarska – 11.08.1919, prawo do samorządu w granicach ustaw
b) ekonomiczne: szczególna ochrona pracy przez państwo, wolność zrzeszania się w celu zabezpieczenia i poprawy warunków płacy i pracy, prawo do przedstawicielstw w celu ochrony interesów społecznych i gospodarczych

Po II W.Ś.:
→ Konwencja z 1950r.
→ Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych (Nowy Jork, 16.12.1961)
→ Europejska Karta Społeczna (Turyn, 18.10.1961)


III. Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne
Prawo do dobrej administracji, prawo do środowiska, prawo do ochrony danych osobowych. Trzecia generacja pojawiła się pod koniec XX wieku.
→ Konstytucje państw Europy Środkowej oraz Wschodniej
→ Karta Praw Podstawowych UE (Nicea, 8.12.2000)

Ponadnarodowe systemy regulacji praw człowieka:
* ONZ – 1945

10.12.1948 – Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (uchwała Zgromadzenia Ogólnego ONZ) nakłada zobowiązania moralne i polityczne respektowania praw człowieka

* Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych – 1966 (Dz. U. z 1997r. Nr 38, poz. 167)

art. 2 – państwo zobowiązuje się przestrzegać i zapewniać prawa uznane w Pakcie wszystkim osobom, które znajdują się na jego terytorium i podlegają jego jurysdykcji.

* Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (Dz. U. z 1997r. Nr 38, poz. 169)

art. 2 – państwa zobowiązują się do podjęcia odpowiednich kroków indywidualnych w celu stopniowego osiągnięcia pełnej realizacji praw zawartych w Pakcie.

* System Rady Europy – Londyn, 1949

Obecnie 47 państw, Polska od 26.11.1991
→ Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności – Rzym, 1950
W Polsce od 19.01.1993, w Austrii Konwencja ma rangę ustawy konstytucyjnej.
Organ: Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu (Polska poddała się jurysdykcji 1.05.1993)

* System Unii Europejskiej
→ art. 6 ust. 1 i 2 Traktatu o UE:
poszanowanie praw człowieka jest jedną z najważniejszych zasad, na których Unia jest budowana
→ Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej – Nicea, 2000 – nie ma jeszcze mocy wiążącej

prawa człowieka – prawa pierwotne w stosunku do władzy państwowej, przysługujące każdemu człowiekowi z faktu posiadania godności osoby ludzkiej, bez względu na przynależność państwową, społeczną, rasową itd.

prawa obywatelskie – prawa przysługujące obywatelom danego państwa

prawa podstawowe – najważniejsze prawa jednostki w danym systemie prawnym (kryterium materialne) lub normowane w konstytucji albo w innym doniosłym akcie prawnym (kryterium formalne)

wolność człowieka – przynależy nam, bo jesteśmy ludźmi. To sfera życia, która nie wynika z przepisów prawa przedmiotowego, ale prawo to jedynie określa ich granice. Państwo nie ingeruje w wolność, państwo jako „nocny stróż”

Zasady ogólne regulacji wolności i praw:

→ godność

→ wolność

→ równość (art. 32)

Środki ochrony praw i wolności – art. 77-81

Obowiązki jednostki wobec państwa – art. 82-86

Źródłem wszystkich praw jest GODNOŚĆ – art. 30
Respekt dla godności wg TK wyraża się w:

• istnieniu pewnego minimum materialnego, które ma zapewnić człowiekowi samodzielne funkcjonowanie w społeczeństwie (np. niedopuszczalna jest eksmisja na bruk)

• stworzeniu przez władze publiczne każdemu członkowi szans na rozwój osobowiści w otaczającym go środowisku kulturowym i cywilizacyjnym

równość – art.32
- równość wobec prawa (formalno-proceduralne znaczenie równości)

- zasada równego traktowania wszystkich przez władze publiczne

- zakaz dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny

RÓWNOŚĆ:

A) w prawie: nakaz jednakowego traktowania podmiotu w procesie TWORZENIA prawa (ustawodawca tworząc ustawę, generalnie prawodawca musi mieć na względzie wymogi równości podmiotów). Materialne znaczenie równości.
B) wobec prawa: nakaz jednakowego traktowania podmiotu w procesie STOSOWANIA prawa (pani w dziekanacie musi równo traktować studentów) Formalno-proceduralne znaczenie równości.

podmioty podobne są sobie równe, gdy posiadają relewantną cechę (na jej podstawie wyodrębniamy grupę podmiotów podobnych, np. studenci WPiA UKSW)

Istnieje w pewnych sytuacjach możliwość zróżnicowania sytuacji prawnej podobnych sobie podmiotów bez naruszenia art. 32. Zawsze jednak musi być wskazana racja (uzasadnienie) nierównego traktowania. Bez podania racji będzie to dyskryminacja – nierówność która nie ma uzasadnienia (płeć, rasa, kolor skóry nie mogą być przyczyną nierównego traktowania!)

Możliwe odstępstwa muszą znaleźć uzasadnienie w odpowiednio przekonujących argumentach. Argumenty te muszą mieć charakter:

• relewantny – muszą pozostawać w bezpośrednim związku z celem i zasadniczą treścią przepisów, muszą służyć realizacji tego celu i treści (wprowadzone zróżnicowanie musi mieć charakter racjonalny)

• proporcjonalny – tzn. waga interesu, któremu ma służyć zróżnicowanie sytuacji adresatów normy prawnej musi pozostawać w odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które zostaną naruszone w wyniku nierównego traktowania podmiotów podobnych

• muszą pozostawać w związku z innymi wartościami, zasadami czy normami konstytucyjnymi, uzasadniającymi odmienne traktowanie podmiotów podobnych (np. zasada sprawiedliwości społecznej)

Koncepcja horyzontalnego działania praw człowieka – polega na uznaniu, że przepisy o prawach człowieka, zawarte w Konstytucji RP, wyznaczają relacje nie tylko w wymiarze wertykalnym, tj. między władzami publicznymi a obywatelem, ale także bezpośrednie między poszczególnymi podmiotami prawa (np. między jednostkami)

Generacja I – wolności i prawa osobiste

• prawo do ochrony życia (art. 38)

• prawo do nietykalności osobistej i wolności osobistej (art. 41)

• każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania (art. 41 ust. 4 i 5)

• prawo do domniemania niewinności (art. 42 ust. 3)

• prawo do sprawiediwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (art. 45 ust. 1)

• jawność postępowania sądowego (art. 45 ust. 2)

• prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania (art. 42 ust. 2)

• prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47)

• wolność sumienia i religii (art. 53)

• wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji (art. 54)

• prawo dostępu człowieka do dotyczących go urzedowych dokumentów i zbiorów danych (art. 51 ust. 3)

Generacja II – wolności i prawa polityczne:

• wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestnictwa w nich (art. 57)

• wolnośc zrzeszania się (art. 58) w stowarzyszeniach, partiach, związkach zawodowych etc

• prawo głosowania w wyborach i referendach (art. 62)

• prawo dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach (art. 60)

• prawo do informacji o działalności władz i instytucji publicznych oraz osób pełniących funkcje publiczne (art. 61)

• prawo do inicjatywy ustawodawczej (art. 118 ust. 2)

• prawo do składania petycji, wniosków i skarg w interesie publicznym, własnym lub innej osoby za jej zgodą (art. 63)

Generacja III – prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne

Metody ich dochodzenia:

a) egzekwowane bezpośrednio na podstawie Konstytucji RP i ustaw

b) dochodzone wyłącznie w granicach określonych w ustawach

Ad. a):

• prawo do własności, do innych praw majątkowych i prawo dziedziczenia (art. 64)

• wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy (art. 65)

• prawo do nauki (art. 70)

• prawo do zabezpieczenia społecznego, w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę i inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego (art. 67 ust. 1)

• prawo do ochrony zdrowia (art. 68)

Ad. b):

• dochodzenie minimalnej wysokości wynagrodzenia za pracę (art. 65 ust. 4)

• prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 66)

• obowiązek udzielania przez władze publiczne pomocy osobom niepełnosprawnym (art. 69)

• obowiązek uwzględniania przez państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej dobra rodziny, w tym udzielania pomocy przez władze publiczne matce przed i po urodzeniu dziecka (art. 71)

• obowiązek prowadzenia przez władze publiczne polityki zapewniającej bezpieczeństwo ekologiczne (art. 74)

• prowadzenie przez władze publiczne polityki sprzyjającej zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, ochrony konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności, bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi (art. 75 i 76)

By legalnie ograniczyć korzystanie z konstytucyjnych praw i wolności na warunkach przewidzianych w art. 31 ust. 3 („Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.“)

Muszą one być:

1. ustanowione w ustawie

2. proporcjonalne (wprowadzone w koniecznym zakresie) czy w dążeniu do osiągnięcia zamierzonego przez ustawodawcę celu, znalazł on – z pkt.widzenia praw człowieka – środek adekwatny, konieczny i najmniej uciążliwy. Chodzi o rozważenie 3 zagadnień:

   a) zasada adekwatności – należy rozważyć, czy przedsięwzięte środki są skuteczne do osiągnięcia założonego celu

   b) zasada konieczności – czy podjęte środki są najmniej uciążliwe wobec założonego celu

   c) zasada proporcjonalności sensu stricto – czy stopień uciążliwości dla jednostki pozostaje w odpowiedniej proporcji do wartości celu, którego realizacji dane ograniczenie ma służyć

3. konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób

4. nie mogą naruszać istoty wolności lub praw

Konstytucyjne OBOWIĄZKI:

• wierność wobec państwa oraz troska o dobro wspólne (art. 82)

• przestrzeganie prawa RP (art. 83)

• ponoszenie ciężarów świadczeń publicznych, w tym podatków określonych w ustawie (art. 84)

• obrona ojczyzny, służba wojskowa (zakres tego obowiązku określa ustawa) (art. 85)

• dbałość o stan środowiska, obywatel ponosi odpowiedzialność za jego pogorszenie (art. 86)

ŚRODKI OCHRONY PRAW I WOLNOŚCI:

• prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została wyrządzona podmiotowi prawa przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej (art. 77 ust. 1)

• prawo do sądu (art. 45)

• zakaz zamykania drogi sądowej dla dochodzenia naruszonych wolności lub praw (art. 77 ust. 2)

• skargę konstytucyjną do TK (art. 79 ust. 1)

• prawo do wystąpienia do RPO z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej (art. 80)

SKARGA KONSTYTUCYJNA
Trybunał Konstytucyjny stoi na straży konstytucji. Należy go uznać za sąd szczególnego rodzaju, bo nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości, jest tzw. sądem prawa. Orzeka o konstytucyjności aktów normatywnych, rozstrzyga spory kompetencyjne, bada zgodność celów i działania partii politycznych z Konstytucją (sprawa weksli), rozpatruje skargi konstytucyjne.

Trybunał może orzekać tylko w przypadku aktów normatywnych (zawierają one bowiem normy generalne i abstrakcyjne, niezależnie od ich tytułu, nazwy, materii) gdy zawierają normy konkretne i indywidualne TK nie może orzekać.

Trybunał Konstytucyjny bada w 2 trybach:

1. Kontroli prewencyjnej – jeszcze zanim przepis wejdzie w życie, sędziowie są więc pozbawieni analizy stosowania przepisów

2. Kontroli następczej – na etapie, gdy ma miejsce stosowanie przepisów. Odbywa się w trybie kontroli:

   a) konkretnej – na skutek naruszenia praw i wolności konkretnej jednostki

   b) abstrakcyjnej – nie ma naruszenia, ma na celu sprawdzenie zgodności przepisu z konstytucją (dbanie o porządek konstytucyjny)

Formy kontroli konkretnej: wnioski do RPO

Z wnioskiem do TK może wystąpić: art. 191

Kontrola abstrakcyjna:

Gdy w trakcie trwania postępowania sądowego pojawi się wątpliwość, sąd może zawiesić postępowanie i skierować do TK pytanie prawne (sprawa ENA). Gdy został wydany wyrok na podstawie niezgodnej z konstytucją podstawy prawnej rozstrzygnięcia, osoba której ten wyrok dotyczy może wystąpić ze skargą konstytucyjną. W Polsce istnieje możliwość wniesienia takiej skargo od roku 1997 i ma ona charakter wąski (można zakwestionować tylko podstawę prawną, a nie wyrok), np. w Niemczech ma charakter szeroki. Przysługuje również wniosek o wznowienie postępowania.

→ Ze skargą nie może wystąpić gmina – posiada tryb kontroli abstrakcyjny – organ władzy nie może występować sam przeciwko sobie. Państwowe przedsiębiorstwo również nie może.

→ Skarga musi być napisana przez adwokata lub radcę prawnego, gdy kogoś nie stać na zapłacenie za usługi takich ludzi może złożyć wniosek o przyznanie mu adwokata z urzędu. Termin na wniesienie skargi konstytucyjnej to 3 miesiące, gdy jednak na przyznanie adwokata trzeba czekać np. 6 miesięcy, to wtedy po złożeniu takiego wniosku termin 3 miesięcy zostaje zawieszony.

→ Należy skargę konstytucyjną złożyć w 5 egzemplarzach, kopie dla przedstawiciela sejmu, RPO, prokuratora generalnego.

→ Jest subsydiarna, bo istnieje konieczność wyczerpania drogi instancyjnej.

→ Zasady polityki państwa nigdy nie mogą być podstawą wniesienia skargi.

→ Nie może być nią także zasada równości i proporcjonalności (?) dopuszcza się: „w związku” z art. 31 ust. 3 – jako argumentację