IDEA MEGALITYCZNA NA ZIEMIACH POLSKI

MEGALIT – CO TO TAKIEGO?

Przystępując do prezentacji tematu dotyczącego idei megalitycznej na obszarze Polski, trzeba rozpocząc od wyjaśnienia czym właściwie były megality. Rozpatrując tę kwestię pod względem etymologicznym, słowo „megalit” możemy podzielic na dwa składowe pochodzenia greckiego: „megas” - wielki, „lithos” - kamień. Bazując na takiej metodzie, słowo „megalit” dotyczyłoby po prostu głazów lub skał o ponadprzeciętnych rozmiarach. W świetle odkryc archeologicznych taka interpretacja jest wysoce niewystarczająca. Definicja zaproponowana przez G. Daniela w 1963 wydaje się być bardziej odpowiednia. Według niego „Pod nazwą megality kryje się duża liczba zróżnicowanych, monumentalnych budowli sakralnych. Są to grobowce o konstrukcjach kamiennych, przykrywane nasypami oraz tzw. menhiry.” Definicja ta dotyczy tzw. megalitów właściwych, czyli głównego przedmiotu niniejszej pracy. W Polsce głównymi ośrodkami występowania megalitów właściwych był Niż Polski ze szczególnym wskazaniem na tereny Pomorza Zachodniego i Kujaw i dwie enklawy – dorzecze Łupawy oraz Ziemię Pyrzycką.

MEGALITY NA ŚWIECIE

Około 4600-4500 BC na teranach Europy Zachodniej i Północnej część ludów zaczęła wznosic budowle, które dziś nazywamy megalitami. Pierwsze z nich pojawiły się w Anglii, zachodniej Francji oraz w Polsce – na Kujawach. Dalej, idea megalityczna rozprzestrzaniała się na Maltę, Pd Włochy, Płw. Iberyjski, Belgię, Holandię, Niemcy, Skandynawię.

Megality nie są jednorodną grupą konstrukcji. Różnią się między sobą funkcjami, rozmiarami, materiałem budulcowym oraz kształtem. Na świecie wyróżniono budowle o charakterze grobowym, ceremonialnym czy sakralnym, wznoszone z kamieni, skał z domieszką ziemi lub drewna z dodatkiem ziemi. Najczęściej spotyka się grobowce w typie kurhanów (nasypy). Obok nich występują także dolmeny, tolosy oraz menhiry stojące samodzielnie, lub w grupach czy kręgach.

MEGALITY POLSKI

Właściwa faza idei megalitycznej na ziemiach Polski wiąże się z kręgiem Kultury Pucharów Lejkowatych (Północna i Środkowa Europa). W obrębie KPL wyróżnia się cztery główne podgrupy: zachodnią, północną, wschodnią (związaną bezpośrednią z tematem) oraz południową (w której skład wchodzą podgrupy: baalbarska, małopolska, śląsko-morawska)‏.

OBRZĄDEK POGRZEBOWY

W zwyczajach pogrzebowych zaobserwowano dwie tendencje: na PN, W i PD-W zmarłych chowano w pozycji wyprostowanej, w grupach baalberskiej i salzmundzkiej – na boku, w pozycji skurczonej. W grobowcach odnajdujemy zazwyczaj ciało jednej osoby, rzadziej 2 lub 3. Tendencja ta zaczęła się zmieniac później, kiedy to niektóre groby zaczęto wykorzystywac wielokrotnie. ta utrzymywała się przez kolejne okresy kulturowe (zwł. brązu i żelaza). Przy zmarłych zazwyczaj nie było żadnego wyposażenia (60-80% grobów). W części pochówków odnaleziono niewielkie zestawy artefaktów – jedno lub dwa naczynia (np. amfory, kubki) oraz narzędzia kamienne, ozdoby i amulety. Jest możliwe, że brak dużej ilości przedmiotów oraz ich niewielka wartośc wiąże się z kosztem i nakładem pracy związanym ze wzniesieniem grobowca. W takim wypadku sam megalit byłby swoistym darem dla zmarłego.

PRZED GROBAMI MEGALITYCZNYMI

Przedmegalitycznymi formami grzebalnymi były groby bezkomorowe, występujące w Bretonii i PD Anglii, Danii i Szelzwik-Holsztynie, na Niżu Polskim. Miały one kształt wydłużonego trapezu, zbliżonego do trójkąta równoramiennego. Na terenach Polski, równolegle występowały jeszcze dwie tendencje. W tzw. grupie małopolskiej i wschodniej grobowce cechowały się obecnością owalnej lub prostokątnej jamy, przykrytej kamieniami. Natomiast, na Pomorzu i Sandomierszczyźnie zmarłych chowano w swego rodzaju kamiennych skrzyniach zbudowanych z płaskich płyt kamiennych.

Według koncepcji V. G. Childa pierwowzorem dla grobów bezkomorowych były duże domy o trapezowatym kształcie, budowane przez młodsze kultury naddunajskie. Domy te osiągały nierzadko kilkadziesiąt metrów długości i były bardzo, jak na czasy neolityczne, trwałymi konstrukcjami. Prawdopodobnie, idea megalityczna wypłynęła z potrzeby wyrażenia stabilizacji i i praw do ziemi wczesnych społeczności.

GROBOWCE MEGALITYCZNE

Grobowce takie wznoszono ogromnym nakładem pracy. Naukowcy upatrują w nich manifestację potrzeby stabilizacji i ugruntowania swych praw do danego terytorium, bezpośrednio związanych ze zmianą trybu życia na osiadły.

Prawdopodobnie, w megalitach grzebano najznaczniejszych mieszkańców osady lub rodu. W zależności od koncepcji, można przyjąc, że cmentarzyska megalityczne pochodzą a) z jednego, w miarę krótkiego odcinka czasu – kiedy to chowano na nich najważniejszych członków kilku rodzin, b) z nieokreślonego okresu – jeśli skłonimy się ku koncepcji, w której w megalitach chowani byli kolejno osobnicy jednego rodu. Niezależnie od wersji, trzeba przyznac, że pochowani w grobowcach megalitycznych tworzyli grupę posiadającą prerogatywy świadczące o mniejszym lub większym zakresie władzy nad daną osadą. Świadczyłoby to o szybko krystalizującej się hierarchii osadniczej kultur neolitycznych.

GROBOWCE NA WSCHODZIE

Na terenach obejmujących wschodnią grupę KPL wznoszono kilka odmian jednego typu grobowca. Grób miał formę podłużną, nie posiadał komory. Najwięcej takich grobów występuje na Pomorzu i Kujawach, dlatego w polskiej tradycji nazywa się je „grobami kujawskimi”. We wschodniej tradycji KPL naukowcy nie zaobserwowali dolmenów ani grobów korytarzowych. Jednostki te są charakterystyczne dla północnej grupy KPL.

GROBY KUJAWSKIE

Grobowce kujawskie były wznoszone na kształt wydłużonegro trapezu lub trójkąta. W większości przypadków, dzieliły się one na strefy, obfitujące w dany rodzaj obiektów. Na nasypach zaobserwowano konstrukcje sakralne, pełniące funkcje kaplic wiążące się z szeroką gamą obrządów pogrzebowych. Tutaj także nagromadzono najwięcej ruchomego materiału zabytkowego. W części środkowej odnotowano obecnośc warstw ziemi torfowej, pochodzącej z dośc odległych terenów. U zwężenia znajdowały się ślady tzw. „wielkich ogni”. Wokół grobu ustawiano głazy narzutowe – od największych przy najwyższej i najszerszej części do najmniejszych przy najniższej i najwęższej partii.

GROBY W MAŁOPOLSCE

Trend grobów megalitycznych dotarł także do terenów Małopolski, jednakże w zmienionej formie. Główną różnicą, jaką można zaobserwowac w konstrukcjach małopolskich to surowiec. Na terenie południowo-wschodniej Polski nie występują duże głazy, dlatego w budowlach tych wykorzystywano niewielkie kamienie narzutowe oraz wapienie. Oprócz nich, wokół grobów występują także drewniane palisady i opoki. Generalnie, skala zjawiska jakim był trend megalityczny, na terenach Małoposki jest znacznie mniejsza niż w przypadku Pomorza czy Kujaw. Idea ta była słabo rozpowszechniona – mamy tylko nieliczne przykłady tej formy pochówków. Przyczyną tego zjawiska są prawdopodobnie warunki środowiskowe omawianych obszarów.

FUNKCJE GROBÓW MEGALITYCZNYCH WEDŁUG JACKA WIERZBICKIEGO

FUNERALNA

Jest wyodrębniana w sposób naturalny, jednak wydaje się być przeceniana przez badaczy. Jak pisze Jacek Wierzbicki: „Akceptujemy ją właściwie podświadomie, choc często w ich obrębie brak pochówku”. Faktycznie, znakomita większośc odnalezionych megalitów spełniała rolę grobowców – znajdujemy w ich obrębie szczątki jednego lub kilku zmarłych. Był to także proces długoczasowy – wiele grobów wykorzystywano powtórnie, nie tylko w okresie KPL, ale także w późniejszych kulturach neolitycznych, brązu, a nawet żelaza.

SAKRALNA

Megality były miejcami, w których odbywały się praktyki sakralne, prawdopodobnie dotyczące kultu zmarłych. Na nasypach grobowców wznoszono swego rodzaju kaplice, które łączy się z ideą megalityczną od jej początków. Zasadniczo, możemy wyróżnic trzy typy świątyń zbudowanych lub wbudowanych w grobowce: „obiekty typu Gaj”, „obiekty typu Sarnowo” i „inne pozostałości praktyk kultowych”. Pierwsza grupa obejmuje pozostałości odkryte w Gaju, Zberzynie i być może w Obałkach. Świątynie charakteryzują się budową przy podstawie grobowca, na planie prawie regularnego czworoboku o konstrukcji sumikowo-łątkowskiej (słupy nośne zlokalizowano w narożnikach i pośrodku ścian). Wnętrze wyłożone było wypalonym glinianym klepiskiem, całośc zakrywał czterospadziowy dach. Drugi typ obiektów charakteryzuje świątynia w Sarnowie. Interesujące, że jej konstrukcja została wbudowana w głąb megalitu. Budowla dzieliła się na trzy pomieszczenia – główne, mniejsze od strony północno-zachodniej oraz dobudówkę od strony zachodniej. Dwie scharakteryzowane grupy nie wyczerpują możliwości konstrukcyjnych neolitycznych świątyń, dlatego też autor artykułu wyodrębnił trzecią grupę. W jej ramy wpisują się takie obiekty jak „śmietniska-ogniska” (Leśniczówka, Obałki, Wietrzychowice), w których znaleziono wiele nadpalonych muszli, ceramiki i krzemieni, kości zwierząt a także ludzkich. Przypuszcza się, że są one dowodem na szeroką gamę obrzędów rozpoczynającą się jeszcze przed złożeniem zmarłego do grobu i kończącą się w długi czas po rozstaniu z przodkiem.

ORGANIZACJI PRZESTRZENI

Kolejną funkcją grobowców megalitycznych była transformacja przestrzeni. Poprzez swoją wielkośc i trwałośc megality urosły do rangi znaków wytyczających obszar bądź granice funkcjonowania danej społeczności. W większości przypadków, megality wznoszono na miejscach eksponowanych – pagórkach, dobrze widocznych polanach. Jest możliwe, że działało tu także dodatkowe kryterium – np. fenomen przyrodniczy. Przyjmując za kryterium umiejscowienie megalitów, możemy podzielic je na dwie grupy – występujące w centrum osadniczym bądź też na jego obrzeżach. Badania przeprowadzone przez C. Refrew w Anglii oraz M. Strömberga w Skanii pozwoliły na sformułowanie wniosku, który jak się później okazało obejmował znakomite partie terenów przesiąkniętych ideą megalityczną. Naukowcy wyodrębnili kilka stref – pierwsza obejmowała obszar bezpośredniej aktywności osadników, skupiającej się głównie na uprawie roli. Tam też znajdował się punkt centralny – megalityczna konstrukcja. Druga ze stref, położona 2-10 km od osady, wytyczała terytorium łowieckie oraz pozyskiwania surowców. Dalej, zaczynały się strefy komunikacji z grupami sąsiednimi. Indywiduum wydaje się być mikroregion łupawski, przynależny do grupy drugiej. W tym przypadku centralnym pubktem była osada w Poganicach i tam skupiała się największa aktywnośc społeczności. Bezpośrednio do osady przylegają trzy cmentarzyska. Idąc dalej, natrafimy na kolejne dziewięc cmentarzysk tworzących swego rodzaju okrąg wokół poprzednich. Sytuacja ta powtarza się jeszcze kilkakrotnie. W tym wypadku grobowce megalityczne zdają się być swego rodzaju punktami granicznymi wyznaczającymi zasięg oddziaływań danej osady.

KOMUNIKACYJNA

Na podstawie badań na północno-wschodnim Holsztynie, J. Hoika dowodził znaczenia usytuowania grobowców megalitycznych dla rodzącego się handlu. Według jego hipotezy, na podstawie koncentracji megalitów i innych śladów osadniczych związanych z KPL można zarysowac kilka głównych szlaków, biegnących przez Europę. Nie dotyczą one jednak bezpośrednio terenów Polski, dlatego nie będą szerzej omawiane.

ALIMENTACYJNA

Według wielu przesłanek etnograficznych obrządek pogrzebowych wiąże się nierozerwalnie z przekazywaniem potomnym nagromadzonych w trakcie życia dóbr. Neolityczne społeczeństwa KPL opierały swoją hierarchię społeczną na lineażu. Każdorazowy zgon głowy rodu był przyczyną zgromadzenia. Towarzyszyło temu nieustannie potęgowane zacieśnianie się więzi rodzinnych. Grobowiec megalityczny byłby w takim przypadku traktowany jako siedziba protoplasty rodu, gdzie nie tylko odprawia się najważniejsze obrzędy, ale także manifestuje przynależnośc i prawa do terytorium i dóbr na nim występujących. Ponadto, megalit symbolizowałby także centrum sił witalnych i skupienie wieloletniej tradycji całego lineażu, dzięki czemu potomkowie mieli mieć zapewnione obfitośc zbiorów oraz płodnośc ludzi i zwierząt hodowlanych.

KULTUROTWÓRCZA

Idea megalityczna, pojawiła się na północ i północny-wschód od terytorium obejmującego kultury wstęgowe. Wydaje się, że jest ona ściśle skorelowana nie tylko ze zmianą trybu życia na osiadły, ale także z transformacją pewnego czynnika sąsiedniej kultury. Naukowcy znajdują analogie pomiędzy grobowcami megalitycznymi a podłużnymi domami społeczności KW.

GROBY QUASIMEGALITYCZNE

Quasimegality to bezkomorowe grobowce odnalezione na terenie Kujaw, zwłaszcza w rejonie Inowrocławia – w tzw. „tupadleńskim” mikroregionie megalitycznym. Były one budowane na terenach bogatych w czarne ziemie. Materiałem konstrukcyjnym były otoczaki, drewno i ziemia. Charakterystycznymi cechami quasimegalitycznych budowli są trapezowaty lub owalny zarys oraz niewielka długośc. Obramowanie takiej konstrukcji stanowił pas z niewielkich otoczaków. Tak jak w wypadku grobowców megalitycznych, występowało tu niewiele lub brak źródeł ruchomych.

BIBLIOGRAFIA

Kośko A.

2006 Grobowce quasimegalityczne w kulturze wczesnoagrarnych społeczności Wysoczyzny Kujawskiej: 4500-2000 przed Chr. Uwagi o aktualnych problemach badawczych, Libera J., Tunia K. (red.) Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, Lublin-Kraków, s. 19-25.

Kruk J.

2006 Megality w neolicie europejskim (krótki przegląd zagadnień), [w:] Libera J., Tunia K. (red.) Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, Lublin-Kraków, s. 9-18.

Pelisiak A.

2006 Grobowce megalityczne. Nowe możliwości interpretacji?, Libera J., Tunia K. (red.) Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, Lublin-Kraków, s. 108-111.

Rybicka M.

2006 Kilka uwag na temat chronologii i rozmieszczenia grobowców megalitycznych..., Libera J., Tunia K. (red.) Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, Lublin-Kraków, s. 72-75.

Wierzbicki J.

2006 Megality kultury pucharów lejkowatych – czy tylko grobowce? [w:] Libera J., Tunia K. (red.) Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, Lublin-Kraków, s. 87-98.

Wiślański T.

1979 Kształtowanie się miejscowych kultur rolniczo-hodowlanych. Plemiona kultury pucharów lejkowatych, [w:] W. Hensel, T. Wiślański (red.) Prahistoria Ziem Polskich, t. II, Neolit, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, s. 165-260.

Zych R.

2006 Organizacja przestrzeni miejsc z grobowcami kujawskimi i jej symbolika, Libera J., Tunia K. (red.) Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, Lublin-Kraków, s. 117125.