Struktury społeczne- skrypt

GRUPA SPOŁECZNA

1) Dlaczego zajmujemy się grupami społecznymi?

• są zjawiskiem powszechnym;

• wywierają wpływ na swoich członków – modyfikują i kształtują ich potrzeby, wartości, (grupy odniesienia);

• wpływ grup na jednostkę z punktu widzenia interesu społecznego – pozytywny bądź negatywny (złodziej i harcerz);

• zrozumienie procesów grupowych w wyniku badań – efektywne stosowanie rozwiązań (style kierowania, grupowe myślenie etc.,);

2) Geneza pojęcia grupa społeczna

• W początkowym okresie swego istnienia socjologia interesowała się przede wszystkim zjawiskami i procesami zachodzącymi w zbiorowościach ludzkich na poziomie makrospołecznym – stąd używano przede wszystkim pojęcia „społeczeństwo”;

• W toku rozwoju socjologii pojęcie społeczeństwa dość szybko okazało się niewystarczającym narzędziem analizy skomplikowanych społeczeństw nowoczesnych;

• => Potrzeba terminu, który mógłby mieć zastosowanie do zjawisk różnej skali, i który by mógł obejmować wszelkie typy zespołów ludzkich warunkujących w taki lub inny sposób owe zjawiska;

• Terminem ogólnym, który objął zarówno klasę społeczną i zbiorowość religijną, jak i rodzinę, zarówno wspólnotę wiejską, jak i stowarzyszenie sportowe lub partie polityczną, zarówno plemię pierwotne jak i naród nowoczesny, stała się <<grupa społeczna>>;

Szerokie rozumienie pojęcia grupy społecznej miało swoje konsekwencje:

• trudno było zbudować zadowalającą definicję wielce zróżnicowanych tworów społecznych obejmowanych jednym mianem grupa;

• budziło potrzebę porządkowania tego zróżnicowanego zbioru tworów społecznych zaliczanych do kategorii „grupa społeczna” – wiele uwagi poświęcano tworzeniu klasyfikacji i typologii (w 1932 rok w katalogu pojęć socjologicznych przedstawiono 39 klasyfikacji grup społ. wg R. Mertona) => jałowe zajęcie;

3) Definicja grupy społecznej

Podstawowe pytanie - co przypadkowy zbiór ludzi czyni grupą społeczną? Jakie warunki muszą być spełnione, aby pewna liczba osób została uznana za grupę?

potrzebny jest pewien zbiór osób – ale diada czy triada?

- zbiór, zbiorowość

- kategoria społeczna

- zbiorowości społeczne

Jakie czynniki sprawiają, że pewna liczba osób (2,3 i więcej) może być traktowana nie jako luźny zbiór ale jako spójna całość?

Muszą zachodzić różnego rodzaju obiektywne relacje między osobami, stosunki społeczne;

– interakcje => „zagęszczenie” interakcji;

– zbiorowości statystyczne zostają stąd wyjęte;

Czynniki subiektywne, czyli świadomość odrębności, poczucie bycia grupą i postrzeganie siebie jako „my”;

a+b => możemy tu zaliczyć pasażerów pociągu, widzów wypadku, tłum;

=> a więc to za mało aby mówić o grupie;

Wg P. Rybickiego grupy są jednym z zasadniczych czynników społecznej ciągłości.

Ciągłość sprowadza się do 3 spraw:

• ciągła realizacja zadań powierzonych danej grupie;

• ciągłość form organizacyjnych schematów zbiorowego działania;

• ciągłość więzi społecznej;

=> grupy nie mogą więc być przelotne, amorficzne, czynnikiem ciągłości społecznej mogą być tylko w pełni ukształtowane grupy społeczne;

• kolejny czynnik, który jest konieczny, aby uznać zbiór ludzi za grupę to wewnętrzne ustrukturalizowanie grupy:

• interakcje między członkami grupy zachodzą wedle stałych wzorów;

• grupa społeczna to pewien zbiór osób, których pozycje i role są ze sobą wzajemnie powiązane.

Paul Hare wyróżnia pięć cech, które różnią grupę od zbioru jednostek:

• wzajemne interakcje między członkami;

• wspólny cel;

• zespół norm;

• zespół ról;

• sieci atrakcyjności między osobniczej, które służą do oddzielania jej od innych grup – świadomość odrębności;

Wg Theodora Abel - podstawowe cechy grupy społecznej, które ją wyróżniają spośród innych typów zbiorowości, to:

• grupa społeczna jest zrzeszeniem trwałym;

• jest zorganizowana i ustrukturalizowana;

• pobudza interakcje i stosunki między swymi członkami;

• składa się z wybranej i ograniczonej liczby członków;

• można zatem skonstruować kontinuum „grupowości”

quasi grupy- grupy społeczne

– cechy wyróżniające grupę są stopniowalne (struktura, zagęszczenie interakcji, świadomość - arbitralne określenie)

Wnioski:

• zdefiniowanie „grupy społecznej” nie jest możliwe przy zachowaniu pełnej wierności wobec interakcjonistycznej perspektywy mikrosocjologii;

• pojęcie grupy społecznej jest za to podstawowym pojęciem i przedmiotem zainteresowania mikrosocjologii strukturalistycznej;

• grupa społeczna to zbiorowość, która charakteryzuje się strukturą wewnątrz grupową;

• grupa społeczna tworzy zewnętrzną wobec jednostki rzeczywistość i wywiera na nią rozmaite naciski;

• wykształcona grupa społeczna – autonomizuje się, usamodzielnia i odrywa się zarówno od działań jednostki, jak i od jej stanów świadomościowych, a więc w pewnym sensie przeciwstawia się jednostce, stając się wobec niej samodzielnym, niezależnym podmiotem działań, wymogów i nacisków;

=> grupa jest postrzegana przez jednostkę jako coś wobec niej zewnętrznego, choć równocześnie jednostka myśli o pozostałych członkach w kategoriach „my”;

Elementy grupy społecznej to:

• zbiór osób;

• trwałe stosunki społeczne - interakcje;

• świadomość odrębności – czynnik subiektywny;

• wewnętrzna struktura:

• - układ ról i pozycji społecznych;

• struktura socjometryczna;

• struktura komunikacji;

• struktura przywództwa;

• + jest względnie trwała;

Liczebność grupy

Z liczebnością jednostek w grupie wiążą się trzy zagadnienia:

• minimum osób, aby grupa społeczna mogła istnieć;

• wpływ liczebności członków na pozostałe elementy konstytutywne grupy;

• wpływ wartości wspólnych czy organizacji wewnętrznej grupy na jej liczebność;

• minimum osób – 2 czy dopiero 3 osoby tworzą grupę społeczną?

• większość przyjmuje, że dopiero zbiór trzech osób kreuje grupę społeczną (choć jest wiele dwuosobowych grup – małżeństwo, grupy przyjacielskie czy dwuosobowe grupy pracy);

• trzy osoby jako minimum jest uzasadnione tym, że dopiero przy liczbie trzech osób w grupie występuje wielość stosunków interpersonalnych;

= > wzrost liczebności => wzrost liczby możliwych stosunków interpersonalnych

2 osoby – jeden stosunek

n(n-1)/2 (n- liczba osób w grupie)

wpływ liczebności członków na pozostałe elementy konstytutywne grupy

Im większa liczba członków tym:

• większa możliwość osiągnięcia celów – o ile zadania są podzielone;

• mniejsza jednolitość grupy a tym samym mniejsza zgodność działań;

• mniejsza aktywność wszystkich członków grupy, pasywność wielu – prawo Olsona;

Częstość i poziom komunikacji

• małe grupy – bezpośrednia i częsta komunikacja prowadzi do większej lojalności i zaangażowania członków;

• im większa grupa => konieczność tworzenia mniejszych lub specjalnych podgrup czy instytucji grupowych => tworzenie zespołów koordynujących (prawo Parkinsona);

• małe grupy funkcjonują na bazie indywidualnych potrzeb,

• duże grupy wytwarzają ponadjednostkowe cele grupowe - wielkość grupy sprawia, że grupa zachowuje jedność i funkcjonuje dzięki oderwaniu się od konkretnych spraw jednostek na rzecz ujęcia abstrakcyjnego (Simmel);

Wpływ wartości wspólnych czy organizacji wewnętrznej grupy na jej liczebność

• ograniczanie liczebności grupy w celu przetrwania, przedłużenia jej egzystencji - społeczeństwa pierwotne, arystokracja (Simmel);

• zadania a liczebność – grupy towarzyskie, przyjacielskie do 5-6 osób, konieczność utrzymania bezpośrednich kontaktów;

• grupy o specyficznych cechach, których organizacja i cele determinują dokładnie liczebność grupy - grupy sportowe, wojskowe, grupy pracy (zdeterminowane przez technologię produkcji);

• liczebność grupy jest zależna od jej organizacji;

• wzór fizyczny i wzór osobowościowy, moralny członka grupy (zespół cech)

• nie każdy może być członkiem dowolnie wybranej grupy

Struktura społeczna jako kategoria analityczna

Definicja struktury społecznej S. Ossowskiego

„strukturę społeczną pojmujemy jako system międzyludzkich zależności dystansów i hierarchii zarówno w nieorganizacyjnej jak i organizacyjnej formie, zaś strukturę klasową będziemy traktowali jako pewien szczególnie doniosły aspekt struktury społ.”

• strukturę tworzą tu pewne, wyróżnione człony społeczeństwa jak i trwałe relacje zachodzące między nimi (np. własności, władzy, podległości etc.);

W tym ujęciu można rozróżnić skład społeczeństwa od jego struktury;

=>relatywizm w pojmowaniu struktury społecznej wynika stąd, że niektóre zasady wyróżniania członów struktury mogą być istotne lub nie w jednym społeczeństwie, a w innym uchodzić za drugorzędne lub mało znaczące;

np. przynależność wyznaniowa lub etniczna może być traktowana zarówno jako element struktury, jak i składu społecznego – w Polsce religia to element składu społeczeństwa, a w Irlandii struktury;

Można mówić o strukturze klasowej, warstwowej, zawodowej, etnicznej, religijnej, demograficznej, ale szczególną, uniwersalna rolę w rozumieniu struktury społecznej odgrywają trzy abstrakcyjne sposoby jej ujmowania, które dadzą się wyróżnić w każdym społeczeństwie, różnorako się w nim konkretyzując:

• podział dychotomiczny;

• podział funkcjonalny;

• podział gradacyjny.

Schemat dychotomiczny - struktura klasowa

• uogólnienie na całe społeczeństwo stosunku dwuczłonowego asymetrycznego, gdzie jedna strona jest uprzywilejowana kosztem drugiej;

• społeczeństwo rozpada się na dwie klasy korelatywne i przeciwstawne w ten sposób, że każdą z nich charakteryzuje stosunek każdego z jej członka do osobników klasy przeciwstawnej;

• metafora przeciwstawienia przestrzennego (góra – dół) symbolizuje stosunek, który bywa rozmaicie interpretowany – dychotomia, która obrazuje trzy przywileje górnej warstwy:

• rządzący – rządzeni (klasy panujące - władza);

• bogaci – biedni (klasy posiadające i nieposiadające - bogactwo);

• ci, na których się pracuje – ci, którzy pracują (eksploatujący i eksploatowani);

• nie są to sformułowania wyłączające się – są to trzy różne stosunki charakteryzujące przeciwstawienie warstwy górnej i dolnej w tych samych wypadkach;

• schemat dychotomiczny nie zakłada jednak, że istnieją tylko dwie wielkie klasy – ci na górze i na dole, klas może być wiele =>ważne jest to, że każda z nich jest w analogiczny sposób przyporządkowana jakieś innej klasie;

• ze schematem dychotomicznym wiąże się pojęcie klasy społecznej – jest to nadal pojęcie wieloznaczne, jego rozpowszechnienie należy przypisać K. Marksowi i jego późniejszym interpretatorom;

Lenin – klasa społ. – identyczny stosunek do środków produkcji (posiadający – nieposiadający), ta sama rola w społecznej organizacji pracy (kontrolujący – kontrolowany), oraz możliwość przywłaszczenia produktu (wyzyskujący – wyzyskiwany); => w rezultacie upowszechnił tzw. konfliktowy model struktury klasowej; który był przypisany do każdej formacji społ. –gosp.;

Ten sposób podejścia (walka klas jako motor dziejów) mógł być przydatny do celów politycznych ale upraszczał znacznie bardziej złożone stosunki społ.

=> neomarksiści koncepcja klas pośrednich – O. Wright – klasy podstawowe + klasy pracowników najemnych (menadżerowie, kierownicy i zwykli robotnicy);

Późniejszy niż koncepcja marksowska sposobem odczytywania struktury społ. jako kategorii społecznej dynamiki jest tzw. koncepcja technokratyczna

=> dychotomiczna koncepcja: uprzywilejowani ze względu na kontrolę produkcji i dystrybucję dóbr, i drugi człon ci którzy są pozbawieni tego przywileju;

Prekursorzy tej koncepcji Veblen – koncepcja klasy próżniaczej;

Burnham – nowa klasa technokratów zastąpi dawną klasę kapitalistów

=> technokraci – ludzie uczestniczący w procesach podejmowania decyzji z racji wiedzy, talentu i doświadczenia – klasotwórcza rola dysponowania technicznym aparatem produkcji i dystrybucji dóbr;

Nowsza koncepcja – czynnikiem decydującym o układzie stosunków społecznych będzie wiedza;

• obserwowany rozwój nauki, techniki, wielkie wynalazki i osiągnięcia zmieniające podstawy materialnego bytowania ludzi – siła uczonych,

• społeczeństwo wiedzy Bella =>myśl o sprawiedliwej nierówności – pozycja zależy od indywidualnych zdolności i kwalifikacji;

Merytokracja w konflikcie z ludźmi niepracującymi, niezdolnymi, żyjącymi z zasiłków, pomocy społecznej, czyli z tak zwaną podklasą;

Schemat gradacyjny – wieloczłonowy

• społeczeństwo jest tu przedstawione w postaci warstwowego układu trzech lub większej liczby klas, z których każda jest pod takim samym względem wyższa lub niższa od innych

• każda klasa (warstwa) jest określana przez swój stosunek do innych klas, ale stosunek ten nie jest pojmowany jako stosunek zależności, tylko jako stosunek porządkujący;

• uwarstwienie społeczne = stratyfikacja społ., społeczeństwo w kategoriach „góry – dołu”, piramidy pozycji społ.;

• wyróżnia się tu najczęściej trzy klasy, a najważniejsza rolę pełni klasa średnia;

Można tu wyróżnić:

- gradacja prosta – oparta jest tylko na jednym kryterium, najczęściej zamożności;

- gradacja syntetyczna (kilka kryteriów) - poszczególne czynniki decydują o pozycji społ., powinny być one w miarę spójne (wykształcenie, dochód), pozycja społeczna jednostki zależy nie tylko od każdego czynnika z osobna ale także od stopnia ich zharmonizowania;

Nowoczesne koncepcje uwarstwienia wywodzą się od M. Webera;

• idea Webera po raz pierwszy zastosowana została przez Warnera – pod koniec lat 30-tych prowadził badania w Nowej Anglii;

• klasa (warstwa) – dwa lub więcej zbiorów ludzi, którzy sami wierzą, że są na społecznie wyższych lub niższych pozycjach i rzeczywiście są zgodnie na nich umiejscawiani przez członków społeczności;

• generalna cecha badań nad uwarstwieniem – założenie, że w społeczeństwie globalnym istnieje wspólna hierarchia wartości decydująca o statusie jednostki, a w konsekwencji o jej prestiżu;

• operowanie układem uwarstwienia społ. budzi wiele problemów – czy warstwy prestiżowe istnieją obiektywnie, tzn. że ludzie przypisują identyczną wagę jakimś kryteriom prestiżu czy też są subiektywnym wytworem zastosowanej procedury badawczej;

• koncepcja Davisa i Moora;

Schemat funkcjonalny

• społeczeństwo podzielone jest na pewną liczbę klas różniących się funkcjami jakie pełnią w życiu społecznym;

• wchodzą tu w grę funkcje bardziej ogólne niż te, które wyróżniają różne zawody w społeczeństwie o zróżnicowanym podziale pracy;

• => sam wykonywany zawód nie umiejscawia człowieka w strukturze społecznej i nie wyznacza statusu w systemie stratyfikacji społecznej, gdyż w grę wchodzi wiele dodatkowych czynników – inżynierem może być zarówno właściciel przedsiębiorstwa, jak i jego najemny pracownik => każdy z nich znajduje się w odmiennym położeniu klasowym, a także zajmowałby inne miejsce w hierarchii społecznego prestiżu;

• znajomość podziału społeczeństwa na grupy zawodowe niewiele wnosi w zakresie poznania zróżnicowania społecznego – konieczne jest uwzględnienie dodatkowych kryteriów umożliwiających ujęcie grup zawodowych w szersze całości, charakteryzujące się tym, że łączy ich pewna wspólnota wykonywanych funkcji;

• grupę ludzi wykonujących identyczne bądź zbliżone czynności można wyróżnić od innych, gdy zastosujemy obiektywne i mierzalne kryteria takie jak: rodzaj pracy, poziom kwalifikacji, dochody => na tym tle pojawiają się też subiektywne skutki, tzw. świadomość więzi zawodowej – etos zawodowy;

• w ten sposób mamy tzw. strukturę społeczno – zawodową, wg Słomczyńskiego i Wesołowskiego można ją wyróżnić na pdst. takich kryteriów jak:

• przynależność zawodowa,

• kwalifikacje,

• miejsce w systemie zarządzania;

• => odrębność funkcji pociąga za sobą określone stosunki między klasami – ze względu na odrębne funkcje klasy mogą być sobie wzajemnie potrzebne, jak również interesy klas mogą być ze sobą w niezgodzie;

Struktura społeczno – zawodowa (wymienia się tu około 10-12 kategorii) może być traktowana trojako:

Rodzaj stratyfikacji społ., jeśli kategorie społeczno-zawodowe umieszcza się w układzie hierarchicznym – od tych najbardziej cennych do tych najmniej cennych;

Jako konkretyzację tzw. rozszerzonej struktury klasowej, a więc gdy wyróżnione kategorie społeczno-zawodowe mieszczą się z osobna w ramach klas podstawowych i niepodstawowych;

Może być widziana samoistnie jako uszczegółowienie funkcjonalnego zróżnicowania społeczeństwa;

=> patrzenie na społeczeństwo nie w kategoriach zasadniczych podziałów wynikających ze stosunku do środków produkcji, i nie w kategoriach stopniowania wartości, podzielanych przez całe społeczeństwo ale różnic wynikających z faktu, że społeczeństwo jest całością, w której rozmaite odłamy i grupy różnią się wykonywanymi funkcjami;

Trzy schematy struktury społecznej wyróżnione przez Ossowskiego:

1) podział dychotomiczny – najistotniejszą role odgrywa tu sposób widzenia podstawowego konfliktu w skali społeczeństwa - klasowy;

2) podział gradacyjny – człony społeczeństwa wyróżnione są w zależności od zajmowanych pozycji w hierarchii społecznego prestiżu – stratyfikacja społeczna;

3) podział funkcjonalny – człony struktury społecznej traktowane są jako części pewnej „organicznej całości” - struktura społeczno-zawodowa;

Te trzy schematy wyczerpują wszelkie możliwości abstrakcyjnego i uniwersalnego spojrzenia na strukturę społeczeństwa:

– w dychotomiczny uwikłany jest konflikt,

- w gradacyjny – hierarchia,

- w funkcjonalny - kooperacja;

=> przy analizie konkretnego społeczeństwa te trzy schematy mogą nachodzić, zazębiać się ze sobą co jednak nie zmniejsza ich uniwersalnej przydatności;

=>zadaniem empiryka jest określenie stosunków zachodzących między tymi rozmaicie wyróżnionymi członami struktury społ.;

Klasy społeczne: ujęcie Marksa i Webera

Pojęcie klasy społecznej inaczej funkcjonuje w potocznej świadomości niż wśród socjologów zajmujących się badaniami struktury klasowej:

• dla wielu badaczy jest to byt empiryczny – kategoria społeczna występująca realnie;

• dla niespecjalistów klasa jest raczej ideologią, która ma wywołać pożądane wizje i mobilizować do działań. Jedna z możliwych interpretacji – pojęcie klasy kojarzy się statystycznemu Polakowi z marksizmem, komunizmem, generalnie z minionym ustrojem.

Warto tu odwołać się do badań – czy klasy istnieją realnie?

• w 1998 rok 65%respondentów odpowiedziało, że tak;

• przed 89 rokiem wskazywano na – inteligencję, klasę robotnicza i chłopów;

• po 89 roku wymienia się coraz częściej klasę średnią i nazwy nowych grup zawodowych (związanych z biznesem, propagowanych przez media) a coraz rzadziej na inteligencję, klasę robotnicza i chłopów => mimo, że badania nad obiektywnie istniejącą strukturą społeczną nie wykazały zanikania tych klas.

Czym są zatem klasy i czy realnie istnieją?

W najszerszym rozumieniu pojęcie klasy utożsamiane jest z pozycją zajmowaną przez dana kategorię w systemie uwarstwienia lub w hierarchii społecznej – socjologia amerykańska;

Dominująca tradycja w teorii socjologicznej utożsamia klasy społeczne ze strukturami, które wyłoniły się na bazie rozwoju kapitalistycznych stosunków produkcji:

– Weber i Marks – zwrócili uwagę, na fakt, że klasy społeczne nie mogły zaistnieć bez rozwoju nowych form wytwórczości i stosunków rynkowych, przejmujących rolę głównego regulatora dostępu do pozycji społecznych oraz rolę mechanizmu dystrybucji dóbr określających pozycję jednostek;

- kapitalizm – wolny rynek + gospodarka towarowo pieniężna;

=> fabryka – w formie skondensowanej wyraża istotę kapitalizmu – koncentracja miejsc pracy i środków produkcji w rękach przedsiębiorcy => rozdział kapitału od pracy (rynek towarów i rynek pracy);

• zasługa Marksa – uwidocznienie kilku tendencji, które się stały kołem zamachowym historii, a na które nie zwracali uwagi w swych rozważaniach inni autorzy:

• nowe struktury – klasy wyłoniły się na bazie rozwoju kapitalistycznych stosunków produkcji;

• klasy nie mogły zaistnieć bez rozwoju nowych form wytwórczości i stosunków rynkowych – powoli rola głównego regulatora dostępu do zajęć, zawodów i stanowisk;

• konsekwencją powstania systemu kapitalistycznego – zasadnicza zmiana sposobu wchodzenia ludzi na pozycje społeczne – otwarta droga do awansu społecznego (prawa rynku);

• struktura klasowa determinowała innego rodzaju hierarchie niż przynależność stanowa jednostek;

=> z punktu widzenia teorii socjologicznej klasa społeczna jest zjawiskiem historycznym, tj. jej powstanie jest osadzone w konkretnym miejscu i czasie;

Weber – klasa społeczna

Klasy społeczne – kategorie charakteryzujące się wspólnotą szans życiowych, określonych przez interesy ekonomiczne związane z posiadaniem dóbr i uzyskiwaniem zarobków;

=> pozycji klasowej nie można utożsamiać z ogólnie rozumianą pozycją społeczną, nie można jej odrywać od kontekstu stosunków rynkowych, wyznacza ona inną sferę zjawisk niż wymiar statusu;

• krytyczne stanowisko wobec sprowadzania stosunków klasowych do roli jednego czynnika – potrzeba rozpatrywania przynależności klasowej w szerokim kontekście stosunków rynkowych;

Marks – klasę społeczną wyznacza odrębna rola w systemie produkcji i stosunkach własności

=> wg Webera jest to równoznaczne z pominięciem roli innych, nie mniej ważnych aspektów;

Definicja klasy społecznej

O klasie mówimy tam gdzie:

• wielu ludziom wspólny jest swoisty element determinujący ich szanse życiowe,

• o ile element ów jest określany wyłącznie przez ekonomiczne interesy wiążące się z posiadaniem dóbr oraz interesy zarobkowe

• i to w warunkach rynku – dóbr lub pracy.

Położenie klasowe jest ostatecznie położeniem rynkowym – rodzaj szansy na rynku jest ostatnią instancją, która stanowi wspólną przesłankę losu jednostek (ten sam interes ekonomiczny);

Klasa społeczna - jednakowe położenie na rynku:

- sprzedający swoją siłę roboczą – klasa zarabiająca;

- zbywający towary na rynku – nabywcy pracy – klasa posiadająca;

posiadanie jednakowych szans życiowych określonych przez:

- możliwość dysponowania własnością materialną lub umiejętnościami przynoszącymi dochód – władza rozporządzania;

- monopoliści – monopol na szanse korzystnej wymiany – nie są przymuszeni do ich wymiany, mają silną pozycję w walce cen, z tymi którzy nic nie posiadają;

Podkreślenie roli interesów zarobkowych i posiadania dóbr – uniwersalne mechanizmy wymiany rynkowej:

• w określonej proporcji do oferowanych zasobów jednostki otrzymują wynagrodzenie w postaci dochodów;

• zasoby jednostki:

• zasoby materialne (środki produkcji);

• zasoby niematerialne - specjalistyczne kwalifikacje zawodowe, doświadczenie i wszelkie umiejętności znajdujące zastosowanie na rynku;

• pojęcie własności – szerzej rozumiane niż u Marksa (podst. zasób – środki produkcji);

Oprócz mechanizmów działających na mocy immanentnych praw, zewnętrznych wobec poczynań jednostki – możliwość monopolizacji szans rynkowych przez różne klasy społeczne

– kontynuatorzy Webera - Giddens, Parkin – wprowadzili pojęcie „zamykania się” grup uprzywilejowanych, podejmowane w odpowiedzi na strategie „uzurpacji” ze strony klas niższych (np. monopolizacja dostępu przez kreowanie barier edukacyjnych);

Członkowie klasy – ten sam los życiowy, doświadczenie życiowe, wspólne warunki życia;

- ale to nie grupy społeczne, są to tylko ugrupowania, które stanowią podst. wspólnych działań zbiorowych i zrzeszeń ale same organizacji nie wytwarzają, ponieważ są zbyt wewnętrznie zróżnicowane;

Położenie klasowe jest zróżnicowane:

• posiadający dobra i usługi – rodzaj produkcji, własności, przedsiębiorstwo;

• sprzedający swoją pracę (pozbawieni własności) - rodzaj kwalifikacje, pracy, specjalizacji, zatrudnienie w stałym stosunku czy sporadycznie;

• stan – ludzie, których losu nie określają możliwości osobistego spieniężenia dóbr lub pracy na rynku – niewolnicy;

Działanie klas – jedynie walka ekonomiczna (wojna cen i płac):

• wspólny interes klasowy osób o tym samym położeniu klasowym;

• działania masowe – takie same reakcje na sytuacje zewnętrzne;

• działania oparte na wspólnocie – jednorazowe działania pewnej liczby członków, które wyznaczone są przez subiektywnie odczuwaną współprzynależność – bierny opór, szemranie pracowników;

• działania uspołecznione – partie;

=> zrzeszanie się klas – rzadko => świadomość klasowa – ich sytuacja nie jest dana ale jest wynikiem określonych stosunków własności;

Karol Marks

• fundamentem klas jest własność środków produkcji, a główną osią podziałów społecznych – dychotomiczny podział na właścicieli firm i pracowników najemnych;

• warunkiem dominacji właścicieli jest akumulacja kapitału w rękach prywatnych ale może się to dokonać tylko przez wyzysk;

• najważniejszym zadaniem dla Marksa było wyjaśnienie dynamiki procesów dziejowych – historia dziejów stanowiła pochodną walki klas;

• dychotomiczny podział był modelowym punktem wyjścia do ogólniejszych rozważań;

Trzy ujęcia struktury klasowej u Marksa:

a) rewolucjonista – dychotomiczna;

b) ekonomista – wieloczłonowy schemat;

c) socjolog – schemat funkcjonalny – trzy klasy wyróżnione ze względu na pełnione role społeczne;

a) rewolucjonista – dychotomiczna:

• ostania faza kapitalizmu – dychotomia dotyczy klas uczestniczących w produkcji kapitalistycznej:

• klasa robotnicza (wyzyskiwana);

• klasa kapitalistów (wyzyskujących);

• jest to model społeczeństwa kapitalistycznego – dominujące stosunki produkcji;

b) ekonomista – wieloczłonowy schemat:

• realna wizja struktury społecznej - jest to faza przejściowa, w której tkwią jeszcze inne stosunki produkcji;

• jest to system gradacji wielkość kapitału (zamożności):

• wielkość kapitału - odmienne interesy klasowe;

c) socjolog – schemat funkcjonalny – trzy klasy wyróżnione ze względu na role społeczne:

• różny stosunek do środków produkcji – posiadanie lub nie środków produkcji;

• różny stosunek do pracy – pracowanie lub najmowanie siły roboczej;

• => niedosłownie system funkcjonalny – problem klas pośrednich:

• inżynier, lekarz, proletariusz – ten sam stosunek do środków produkcji i pracy;

• => proletariusza przed skrajnym wyzyskiem nie bronią kwalifikacje;

• inżynier – zagarnia część wartości dodatkowej;

• => te trzy schematy wzajemnie się przenikają zwłaszcza b) i c);

• klasa średnia – pogranicze dwóch klas podst.,

• pojęcie klasy społecznej pełni dwie całkiem odmienne funkcje w teorii Marksowskiej:

• narzędzie czysto analityczne, służące uwydatnianiu logiki procesów dziejowych – dychotomiczna wizja;

• klasa społeczna – element zapisu historii, osadzony w konkretnej rzeczywistości społecznej, stosowanym do interpretacji wydarzeń;

Co łączy teorie Webera i Marksa:

1) struktura klasowa jest definiowana w terminach stosunków społecznych;

2) dominująca rola czynników ekonomicznych:

• dla Webera źródłem przynależności klasowej są „szanse rynkowe”;

• dla Marksa – stosunek do środków produkcji;

Co różni podejścia:

1) podst. różnica dotyczy mechanizmów kształtowania się struktury klasowej:

• Marks – stosunki wyzysku oparte na stosunkach własności;

• Weber – wymiana rynkowa – niejednakowe „szanse życiowe” podlegają wymianie na dostęp do dóbr => nierówności klasowe;

2) przynależność klasowa:

• u Marksa źródło konfliktów klasowych;

• u Webera – sytuacja klasowa = sytuacja rynkowa – brak konfliktu klasowego;

3) Marks – szczególny charakter stosunków klasowych – wyzysk, który polega na przechwytywaniu przez kapitalistów wartości wytworzonej przez robotników;

=> Nierówności klasowe opierają się na występowaniu negatywnej zależności między interesami analizowanych segmentów => nie dadzą się sprowadzić do hierarchicznego układu;

4) Weber - klasa to zagregowana kategoria jednostek, połączonych wspólnotą warunków rynkowych:

• „klasy społeczne to wszystkie położenia klasowe, między którymi przechodzenie osobiste w kolejnych pokoleniach jest całkowicie możliwe i zwykle występuje”;

• dana zbiorowość spełnia warunek „klasowości” jeżeli zmiana pozycji w jej ramach jest łatwiejsza niż ruchliwość między pozycjami przypisanymi do różnych klas;

Marks – podst. czynnikiem klasotwórczym jest antagonizm między kapitałem a pracą – ten mechanizm narzuca uczestnikom gry określone reguły, działa jak gdyby od zewnątrz, na poziomie systemu, natomiast w zakresie dystrybucji dóbr jest tylko pochodną tych reguł;

=> dla Webera aktorami są ludzie, dla Marksa aktorami są zbiorowe podmioty;

Pojęcie klasy:

aspekt ekonomiczny – te same interesy, podobna sytuacja ekonomiczna;

aspekt psychologiczny (świadomość) – klasa w sobie i klasa dla siebie;

=> kwestia stopniowalności i formowania się klas;

Współczesne spojrzenie na klasy społeczne

Klas gołym okiem nie widać, dlatego o ich występowaniu musimy wnioskować npdst. wskaźników.

Dwa rodzaje badań:

• z perspektywy metodologii jakościowej:

– klasy traktowane są jako zbiorowe podmioty;

– świadectwo ich obecności to strajki, demonstracje, etc.;

• z perspektywy metodologii ilościowej:

– ustalenie zależności między zmiennymi - logika tu nakazuje ustalenie ile jest klas i skąd o tym wiadomo;

- ile kategorii wyróżnić => zależy to od celu analizy, decydującymi czynnikami mogą być: układ stosunków własności, cechy systemu politycznego, ustrój ekonomiczny lub określona konfiguracja dystansów społecznych;

I. EGP – uaktualniona teoria Webera

Teoria

Schemat podziałów klasowych EGP – inicjały autorów – R. Erikson, J. Goldthorpe, L. Portocarero; po raz pierwszy go zastosowali w 1979 roku w analizach porównawczych struktury klasowej Anglii, Francji i Szwecji, z czasem EGP weszła do międzynarodowego obiegu i stała się standardowym narzędziem analiz porównawczych nad strukturą społeczną;

Zadaniem tego podziału jest identyfikacja podst. nierówności społ. określonych przez zatrudnienie i stosunki produkcji;

W ramach najbardziej szczegółowego podziału w EGP wyróżnia się 11 klas (ich liczba może być różna – zależy od celu analizy):

Usługi:

1. service class – inteligencja, wyższe kadry kierownicze przedsiębiorstw i urzędnicy państwowi; przedstawiciele wielkiego biznesu oraz wielcy właściciele;

2. lower service – (inteligencja niższego szczebla) specjaliści w zawodach umysłowych średniego szczebla: kierownicy wydziałów, technicy, pielęgniarki, księgowi, oraz drobni właściciele

Pośrednie:

3. pracownicy umysłowi wykonujący rutynowe prace biurowe;

4. (3b) pozostali pracownicy umysłowi w handlu (sprzedawcy) i usługach (recepcjonistki, pracownicy poczty)

5. (4) właściciele firm poza rolnictwem, zatrudniający pracowników (drobni właściciele i rzemieślnicy – własna działalność gosp.)

6. (4b) właściciele firm poza rolnictwem nie zatrudniający nikogo;

7. (4c) właściciele gospodarstw – rolnicy, farmerzy (lub 11 – ostania kategoria);

8. (5) fizyczni pracownicy nadzoru – polscy brygadziści, mistrzowie;

Klasa pracująca:

9. (6) robotnicy wykwalifikowani

10. (7) robotnicy niewykwalifikowani

11. (7b) robotnicy rolni

EGP skondensowana typologia wynikającą ze skrzyżowania czterech cech (różnicujące położenie rynkowe jednostki):

• charakter pracy; (umysłowa – fizyczna – chłopi)

• poziom kwalifikacji; (umysłowi – wyższe, średnie, zrutynizowane; fizyczni – wykwalifikowani/niewykwalifikowani)

• stanowisko zajmowane w hierarchii organizacji;

• stosunek do własności;

• główna oś podziału to różnice między właścicielami a szeroką kategorią pracowników najemnych;

Inne cechy charakterystyczne tego schematu:

• połączenie na najwyższym szczeblu pracowników najemnych i świata wielkiej własności:

• bliskość ról właściciela i menadżera (tożsamość tych pozycji);

• milczące założenie – stosunek do własności jest mniej ważnym wyznacznikiem przynależności do tego segmentu niż fakt kierowania firmą;

• atrybut kierowania – silniejsze spoiwo niż własność;

• przynależność klasowa specjalistów (inteligencja pracująca) tzw. professions:

• zawody te obejmują zarówno pracowników najemnych jak i właścicieli firm i osoby pracujące na własny rachunek (lekarze, farmaceuci, prawnicy i architekci);

• podobieństwo rozwiązań prawnych regulujących funkcjonowanie różnych professions, zajmowanie przez nich tych samych pozycji, podobny typ kultury i kodeks etyczny;

Nawiązanie do koncepcji service class:

coraz ważniejsze różnice między specjalistami a kategorią pracowników umysłowych niższego szczebla – podział na 1 i 2 oraz 3 i 4 (3 i 3b);

service class – szczególny stosunek do pracodawcy oraz określone warunki zatrudnienia:

- 1 i 2: zatrudnienie npdst. długoterminowej umowy o pracę, duży zakres autonomii pracy, pozbawienie ścisłego nadzoru, wynagrodzenie to stała pensja, prawo do emerytury i możliwość awansu;

- pozostałe klasy: umowa – zlecenie, kontrakt krótkoterminowy, stricte wykonawczy charakter pracy, wynagrodzenie w zależności od wyników (akord), brak dodatkowych świadczeń;

Dlaczego uprzywilejowana pozycja service class:

• wzrost zapotrzebowania na role nowoczesnych biurokratów w administracji, gospodarce i w strukturach rządowych;

• service class powstałe w wyniku delegacji władzy – przekazywania władzy w dół organizacji;

• wzrost zaufania do ekspertów, obdarzonych kompetencjami i zachowującymi się lojalnie;

• potrzeba ich pełnego zaangażowania – pełnią służbę na rzecz własnych instytucji, państwa, systemu polityczno – ekonomicznego i agend rządowych;

Badania – jak stosować EGP

Do utworzenia EGP potrzebne są trzy zmienne:

• zawód (zakodowany wg Międzynarodowej Klasyfikacji Zawodów);

• stanowisko definiowane wg liczby podwładnych;

• stosunek do własności - podział na właścicieli firm i pracowników najemnych;

Zawód + stosunek do własności:

– rozróżnienie: rolnik właściciel/najemnik (robotnik rolny);

Stanowisko – zmienna wyrażona w postaci zestawu kategorii – od szeregowego pracownika poprzez kierowników o wzrastającej liczbie podwładnych (do 10 i powyżej 10 pracowników),

• kryterium 10 podwładnych jest tu umowne;

• to wskaźnik władzy organizacyjnej i siły rynkowej;

Służy ono trzem celom:

• wyznacza granice między 1 i 2 (do 10 podwładnych 2, powyżej 1) – ten sam zawód a inna klasa;

• npdst. liczby pracowników dokonuje się podział wśród właścicieli firm – ci którzy zatrudniają siłę najemną, odróżnia od pracujących na własny rachunek;

• identyfikacja kategorii pracowników nadzoru najniższego szczebla – techników i brygadzistów; w EGP są oni wyróżnienie jako graniczny segment między kategorią umysłową a światem pracy fizycznej – ślusarz, kucharz gdy maja kilku podwładnych – wchodzą do kategorii „personel nadzoru”(8);

II Neomarksistowski schemat podziałów klasowych – Erik Olin Wright

• dostarczenie dowodów przemawiających za trafnością schematu analiz podkreślających klasotwórcze znaczenie: własności, kontroli środków produkcji i stosunków wyzysku;

• wizje te nie zrodziły się ze spekulacji myślowych ale są rezultatem konfrontacji wyników badań z założeniami teorii;

• podst. problem to umiejscowienie klasy średniej – zwłaszcza kadry menedżerskiej i specjalistów usytuowanych na pograniczu klasy robotniczej i klasy biznesu, (uszczegółowienie klasycznej dychotomii marksowskiej);

• krytyka identyfikacji pozycji klasowej jednostki przez zawód – identyfikuje on tylko miejsce w „technicznie” rozumianym systemie produkcji, jest on narzędziem pojęciowo uboższym od przynależności klasowej – to pozycja określona przez usytuowanie w układzie społecznych stosunków produkcji;

• perspektywa klasowa – informacja na temat stosunków zachodzących między członkami tych klas i kształtowania się najistotniejszych podziałów;

Struktura klasowa – całościowa organizacja stosunków klasowych, przez którą to całościową organizację należy rozumieć sumę wszystkich stosunków klasowych, w jakich jednostki uczestniczą.

W stosunkach klasowych uczestniczy się w wyniku usytuowania na pozycjach (np. robotników, menadżerów, specjalistów), określanych mianem lokacji klasowych;

Teorie neomarksistowskie sytuują klasy społeczne w procesie produkcji – klasy społeczne wyodrębniają się na bazie tworzenia wartości.

• w dziedzinie produkcji na bazie stosunków własności wyodrębnia się klasa robotnicza i właściciele środków produkcji. Głównym ośrodkiem tego procesu jest wyzysk;

=> Klasotwórcze znaczenie: własności, kontroli środków produkcji oraz stosunkó wyzysku;

Kontekstem wyzysku jest antagonizm,

Qyzysk ma miejsce gdy spełnione są trzy warunki:

• Występowanie przyczynowej relacji między dobrobytem jednej klasy, a materialną deprywacją drugiej;

• Asymetryczne wykluczenie wyzyskiwanych jednostek z dostępu do zasobów produkcji;

• Konsekwencją mechanizmu nierówności jest przywłaszczanie przez właścicieli pracy robotników – istota wyzysku;

=> Nie każdy przypadek sprzeczności interesów kwalifikuje się do miana stosunków klasowych (np. osadnicy i Indianie);

Wright wyróżnił trzy podstawowe wymiary stosunków produkcji, które zostały zdefiniowane jako rezultat:

• kontroli nad kapitałem pieniężnym;

• kontroli nad kapitałem fizycznym (narzędzia, maszyny, hale);

• kontroli nad siłą roboczą;

Ze skrzyżowania tych trzech wymiarów powstała siatka pojęciowa w postaci kategorii utożsamianych z klasami (w analizach ilościowych klasy nie mogą być niczym innym niż agregatami jednostek);

Trzy podstawowe klasy (czyste lokacje klasowe):

• kapitaliści – władza ekonomiczna, nad środkami produkcji oraz władza nad proletariatem;

• proletariat – żadna władza;

• drobna burżuazja – brak kontroli nad siłą roboczą – ale po trochu władzy w dwóch pozostałych wymiarach (kontrola nad kapitałem pieniężnym i fizycznym) => nikogo nie zatrudniają ale pracują na swoim;

Wokół tych trzech podst. klas – trzy „kontradyktoryczne lokacje” klasowe:

• najemni menedżerowie i kierownicy niższego szczebla – brak własności (po stronie proletariatu) ale z kapitalistami – kontrola nad środkami produkcji i siłą roboczą;

• półautonomiczni specjaliści (eksperci) kontrolujący sami siebie – brak własności + brak kontroli nad środkami produkcji; kontrola nad własną siłą roboczą (samozatrudniający się właściciele);

• tu: zawody professions (inteligencja – lekarze, prawnicy etc.);

• drobni kapitaliści – między kapitalistami i drobną burżuazją, częściowa kontrola nad siłą roboczą, kapitałem pieniężnym i fizycznym – zatrudniają i sami pracują;

Właściciele:

Kapitaliści – właściciele środków produkcji, kontrola nad procesem produkcji i pracownikiem (czysta lokacja);

Drobni właściciele – zatrudniają i sami pracują – dusza kontrolera i podlegającego kontroli (kontradyktoryczna lokacja);

Drobna burżuazja – nie zatrudniają nikogo (czysta lokacja);

Menadżerowie i specjaliści (kontradyktoryczne lokacje klasowe):

Współuczestniczą we władzy;

Renta lojalności (wartość dodatkowa) uzyskiwana z tytułu:

Sprawowania funkcji nadzoru;

Nagroda za kwalifikacje;

Koszt właściciela – osoby te nie podlegają łatwo kontroli => aby uzyskać ich zaufanie odpowiednie wynagrodzenie;

Empiryczna analiza

Trzy rodzaje zasobów:

• produkcyjne (własność i kontrola środków produkcji) – podział na właścicieli i pracowników najemnych;

• organizacyjne;

• kwalifikacyjne;

Pojęcie zasobów było nawiązaniem do teorii Marksa:

• niejednakowa dystrybucja każdego z tych zasobów określa trzy podst. wymiary wyzysku

• wymiary te są w znacznym stopniu rozbieżne – można być jednocześnie wyzyskiwanym jak i wyzyskującym, każda pozycja od 4 do 11 zajmuje rozbieżną pozycję,

• jednoznacznie jest usytuowana tylko burżuazja, która ma wszystkie trzy zasoby, drobna burżuazja, która ma ich mniej oraz proletariusze pozbawieni wszelkich zasobów i usytuowani najniżej;

Trzy rodzaje zasobów => te trzy wymiary krzyżują się ze sobą => szczegółowa mapa 12 kategorii klasowych;

• produkcyjne – własność i kontrola środków produkcji

• => wprowadza rozdział między pracowników najemnych od właścicieli firm

• + dokonanie szczegółowego podziału między właścicielami:

• burżuazja <pow.10 pracowników;

• drobni kapitaliści <1-9>;

• drobna burżuazja <nie zatrudniają nikogo>;

• organizacyjne – podział na wyższych menadżerów, niższy personel nadzoru i szeregowych pracowników (brak kontroli)

• udział w podejmowaniu decyzji dotyczących funkcjonowania firmy i ich stanowiska oraz pozycja w stosunkach nadzoru:

<4,7,10> – bezpośredni udział w podejmowaniu decyzji oraz faktyczna władza nad pracownikami;

<5,8,11> - władza bez decyzji;

<6,9,12> – nie mają ani władzy ani decyzji;

Kwalifikacyjne:

• Eksperci <4-6>: menadżerowie z wyższym wykształceniem, pełni professions i technicy;

• wykwalifikowani specjaliści <7-9>, m.in.: menadżerowie, nauczyciele, technicy reprezentujący niższe szczeble wykształcenia;

• niewykwalifikowani pracownicy <10-12> najczęściej fizyczni+ sprzedawcy i urzędnicy biurowi)

• zasoby kwalifikacyjne są identyfikowane w terminach wykształcenia oraz wykonywanego zawodu;

• wykształcenie w ścisłym związku z wykonywaniem określonych ról zawodowych (doktorat z chemii ale tylko robotnik – nie ma możliwości wyzysku);

George Simmel – wpływ liczebności grupy na jej społeczną formę i na formy interakcji;

Różnice strukturalne między diadami i triadami – zależność między wielkością, liczebnością grupy a jej formą strukturalną;

Podstawowe założenie:

po osiągnięciu pewnej liczebności grupa, aby móc nadal istnieć i rozwijać się, musi wykształcić pewne środki, formy i organa, których przedtem nie potrzebowała; w miarę wzrostu liczebności grupy pewne cechy i typy wzajemnych oddziaływań między członkami w większych kręgach nieuchronnie zanikają;

Diady i triady – sześć podstawowych praw charakteryzujących różnice strukturalne między nimi:

W diadzie istnieje przemożne poczucie zagrożenia jej wewnętrznych stosunków przez śmierć, natomiast w triadzie pojawia się poczucie trwałości;

• w triadzie - struktura ulega autonomizacji, obiektywizuje się w stosunku do swych członków;

• widmo śmierci w związku dwuosobowym;

2. Triada stanowi dla swych członków rodzaj zewnętrznej całości, zbiorowości, w diadzie zjawisko to nie występuje;

Diada:

• nie ma niezależnej struktury grupowej, jest tylko zbiorem dwóch jednostek;

• jednostka nie ulega tu zniwelowaniu do poziomu grupy;

• nie ma innego znaczenia poza, tym jakie posiada dla dwóch tworzących ją osób;

Triada:

• odrębna struktura grupowa;

• większe zagrożenie dla indywidualności członków;

• może wywierać na członków niwelujący wpływ;

3. W diadzie możliwa jest intymność jako cecha jej struktury;

• w triadzie intymność zostaje poddana kontroli lub ograniczona do części grupy;

4. W triadzie pojawia się zjawisko delegowania obowiązków i odpowiedzialności, co w diadzie jest nieobecne;

• w triadzie pojawia się dystans dzielący całość od jej członków;

• delegowanie odpowiedzialność za czyny, których w pojedynkę jednostki by nie dokonały na grupę;

5. Pojawienie się kozła ofiarnego powoduje dezintegrację diady, a w triadzie może ono pełnić funkcję środka przebudowy strukturalnej;

6. Obecność trzeciego elementu pozwala przezwyciężyć rozbieżność lub zasymilować je w obrębie całości, co jest niemożliwe dla diady;

• bogatszy stosunek – stosunek pośrednictwa – wzmacnia lub rozbija jedność;

Trzecia osoba powoduje możliwość zaistnienia nowych ról społecznych:

• może zaistnieć zjawisko delegowania obowiązków i odpowiedzialności,

• trzecia osoba może przyjąć postawę mediatora w sporach,

• może zaistniały konflikt między pozostałymi członkami wykorzystać w swoim interesie,

• może być przedmiotem ich rywalizacji – pojawia się struktura władzy;

GRUPA PIERWOTNA wg Charles H. Cooley

5 warunków, które musi spełniać grupa pierwotna:

• Relacje bezpośrednie „face to face”;

• Nie mogą być zbyt liczne;

• Są względnie trwałe => ich struktury nie charakteryzuje tymczasowość (grupy zadaniowe);

• Nie wyspecjalizowane formy kontaktów, nie mają charakteru celowego => grupy, które mają charakter totalny i angażują w swe sprawy praktycznie całą osobowość swych członków,

• => struktura jest elastyczna, umożliwiająca łatwe zmienianie funkcji pełnionych przez członków,

• => nie wyznacza ona w sposób jednoznaczny i sztywny charakteru związków między członkami;

• Występuje w niej pewien rodzaj intymności w stosunkach między członkami i stosunki te powinny dominować – zażyłość członków, świadomość odrębności „my”;

Dlaczego nazywamy je grupami pierwotnymi?

• są uniwersalne – występują w każdym typie społ., są z reguły najwcześniejszym typem zbiorowości społecznej, z jakim spotyka się dorastająca jednostka;

• pełnią podstawową rolę w rozwoju osobowości i w socjalizacji pierwotnej – kształtują społeczną naturę oraz ideały jednostki, doświadczenie społecznej jedności;

Grupa jest nazywana grupą pierwotną ze względu na funkcje jakie spełnia ona wobec swych członków

– wprowadzenie jednostki do życia społecznego, socjalizacja silne;

Reasumując nie istnieje w świecie społecznym taki przedmiot jak grupa pierwotna, natomiast pewne typy grup społ., spełniając określone warunki, mogą być szczególnie predestynowane do wypełniania funkcji grupy pierwotnej;

Inne funkcje grup pierwotnych:

• pośredniczą w komunikacji między jednostką a makrostrukturą – działa z jednej strony jako przekaźnik z drugiej strony jako filtr komunikatów płynących z makro;

• zaspokaja potrzeby emocjonalne i psychologiczne członków – zakotwiczają nas one w społeczeństwie, bez nich czujemy się osamotnieni i zagrożeni;

Wg Kłoskowskiej – grupy pierwotne są źródłem elementarnych związków społecznych i ideałów moralnych, źródłem wszystkich decydujących o społecznym współżyciu pozytywnych uczuć;

Grupa wtórna (pojęcie to rzadko występuje samodzielnie – najczęściej w opozycji do grupy pierwotnej)

• powstaje na pdst. umownych porozumień miedzy ludźmi;

• styczności pośrednie;

• więź oparta jest tu na stosunkach instytucjonalnych – stosunki rzeczowe: a więc stosunki między rolami, nie jest ważne kto daną rolę pełni ale jak ją pełni;

• jednostka występuje tu w charakterze i rolach funkcjonariuszy grupy, obcowanie społeczne dokonuje się w płaszczyźnie pełnionych funkcji, są więc to stosunki między „cząstkowymi osobowościami”;

• heterogeniczność grupy – ewentualne ujednolicenie w wąskim zakresie wspólnych celów i wzorów zachowań;

Pojęcie roli społecznej w socjologii

Pojęcie „roli społecznej” w socjologii zostało utrwalone już w latach trzydziestych XX wieku dzięki pracom: - Georga Mead’a – Mind self and society,- Ralpha Linton’a – The study of man;

W socjologii występują zasadniczo dwa podejścia do roli społecznej:

• funkcjonalno-strukturalne,

• interakcyjne;

a) Prekursorem strukturalnej definicji roli był R. Linton

Rola społeczna to:

• „ogólna suma wzorów kulturowych związanych z jakimś szczególnym statusem”;

• „postawy, wartości, zachowania, które społeczeństwo przypisuje każdej osobie posiadającej dany status”;

• dynamiczny aspektem statusu - definiuje ona to co jednostka ma robić, aby uzasadnić zajmowany przez siebie status;

Koncepcję R. Linton’a rozwinął T. Parsons:

• rola społeczna to zespół oczekiwań normatywnych skierowanych pod adresem jednostki zajmującej daną pozycję społeczną;

• jednostka uczy się wzorów zachowań w procesie socjalizacji;

• wypełnienie lub niewypełnienie przez jednostkę oczekiwań innych uczestników struktury społecznej wiąże się z określonymi sankcjami pozytywnymi bądź negatywnymi.

Koncepcja funkcjonalno-strukturalna spotkała się z ostrą krytyką.

Zarzuca się jej przede wszystkim:

• zbyt stabilne ujmowanie struktury społecznej;

• deterministyczną wizję zachowania ludzkiego.

• Rola w tym ujęciu jawi się jako rzeczywistość sama w sobie, zewnętrzna wobec jednostki.

• Rola to zespół obowiązków narzucony jednostce ze względu na zajmowaną przez nią pozycję.

b) Podejście interakcyjne - prekursor G. Mead, - interakcjonizm, przy definiowaniu pojęcia roli społecznej, kładzie nacisk na role pojedynczych aktorów.

R. H. Turner rozszerzył koncepcję G. Mead’a wprowadzając pojęcie „przyjmowania roli”, „tworzenia roli”.

Role nie są przez ludzi przyjmowane jako gotowy wzór do realizacji – są tworzone i modyfikowane w toku interakcji;

Rola społeczna - interakcyjny proces, w którym uczestnicy interakcji wzajemnie definiują i interpretują swoją społeczną tożsamość;

Zachowanie jednostki, zajmującej daną pozycję społeczną, jest uwarunkowane nie wymogami strukturalnymi ale przede wszystkim jej indywidualnymi zdolnościami do przyjęcia danej roli.

Ludzie tworzą rolę w trzech różnych możliwych znaczeniach:

• gdy napotykają nieokreślony układ kulturowy, w którym zmuszeni są tworzyć rolę, którą chcą odegrać;

• zakładając, że inni odgrywają rolę, dokonują wysiłku właściwego odczytania tej roli tworząc ją w swojej wyobraźni;

• we wszystkich sytuacjach społecznych, w których się znajdują usiłują stworzyć dla siebie samych rolę poprzez wysyłanie odpowiednich sygnałów mających potwierdzić ich prawo do przyjęcia danej roli;

Konceptualizacja pojęcia roli społecznej w podejściu strukturalno-funkcjonalnym i interakcyjnym zajmuje dwie skrajne opcje teoretyczne wyznaczone przez odmienne paradygmaty=> odmienne relacje między triadą: społeczeństwo – rola – osobowość.

• podejście strukturalno-funkcjonalne

• rola społeczna - zbiór zobiektywizowanych norm przypisanych określonej pozycji;

• => może być całkowicie oddzielona od pełniącej ją jednostki.

• teoria interakcyjna

• rola społeczna – cecha działającego podmiotu;

• => zatem nierozdzielna od pełniącej ją jednostki.

Definicja roli społecznej

a) rola społeczna => podobieństwo do roli aktora wg R. Dahrendorf;

• nadana aktorowi,

• zewnętrzna wobec niego,

• musi się jej nauczyć,

• złożone sposoby zachowania,

• może odgrywać wiele ról;

=> rola – względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań, będący reakcjami na zachowanie innych osób, przebiegający wg mniej lub bardziej ustalonego wzoru;

b) pozycja społeczna

• określa miejsce jednostki w polu stosunków społ.;

• pozycja jednostki dostarcza inf. o obszarze odniesienia jednostki;

• pozycja społeczna <=> rola społeczna;

rola społ. => zestaw obowiązków i przywilejów;

Rola społeczna - oczekiwania względem jednostki zajmującej daną pozycję społeczną;

to sposób w jaki pozycja jest powiązana z innymi pozycjami;

c) zestaw (zespół) ról

– jednostka nie odgrywa roli w społecznej próżni ale zawsze w stosunku do kogoś, tzn. do odbiorców swojej roli;

segmenty ról

Rola nauczyciela to zestaw ról wobec:

• uczniów,

• rodziców uczniów,

• dyrektora szkoły,

• sekretarka,

• etc.;

Rola lekarza, to zestaw ról wobec:

• pacjentów,

• innych lekarzy,

• pielęgniarek,

• dyrektora szpitala,

• pracowników administracji,

• etc.;

d) rola społeczna

zachowania wg roli

atrybuty roli (wygląd zewnętrzny);

e) Wewnętrzna struktura roli społecznej:

=> Dwa poziomy roli:

strukturalnie narzucone nakazy roli - społeczne żądania i oczekiwania stawiane jednostce przez grupę;

- ułatwienia roli i dylematy roli;

osobowościowa definicja roli - jest zdeterminowana zewnętrznie i wewnętrznie – normy grupowe, które zostały przez jednostkę zinternalizowane, stając się przez to komponentem jej osobowości;

- koncepcja roli i jej odegranie;

=> zachowanie jednostki nie jest zatem całkowicie determinowane przez strukturę;

Rys.1. Dwa podstawowe poziomy roli indywidualnej

Oba ogólne poziomy roli zawierają dalsze elementy strukturalne – subpoziomy:

strukturalne nakazy roli obejmują:

ułatwienia roli – określone czynniki natury technicznej, ekologicznej i kulturowej, które wchodzą w skład nakazów i wymogów roli i dają się szczególnie łatwo zauważyć;

dylematy roli (problematyczne kwestie roli) – nieostre normy, wartości, nakazy, które są niejasno sformułowane, wieloznaczne, czy wręcz znajdują się w sprzeczności z pozostałymi nakazami roli => mogą prowadzić do konfliktów;

osobowościowa definicja roli:

koncepcja roli (aspekt osobowościowy) – system normatywnych wymogów, żądań i nacisków płynących ze struktury zinternalizowanych przez jednostkę

=> system poglądów jednostki na to, jak powinna ona działać, zajmując taką a nie inną pozycję (węższa definicja roli);

odegranie roli (aspekt behawioralny) – zachowania jednostki zdeterminowane z jednej strony przez nakazy i wymogi strukturalne, z drugiej zaś strony przez koncepcję roli;

f) Wewnętrzna stratyfikacja roli

cechy podstawowe (oczekiwania typu musi – prawo)

- niezbędne dla danej roli - wyznaczają jej rzeczywisty charakter, stanowiący o jej odrębności w stosunku do innych ról;

wystarczające (typu będzie – obyczaj, szacunek)

- ich brak odbije się ujemnie na percepcji i efektywności roli;

peryferyjne (typu może – zwyczaj, prestiż, wzór do naśladowania, sankcje pozytywne => nadkonformizm)

- nie są niezbędne dla właściwego odegrania roli. Ich brak nie pozbawia roli jej istoty, są one „nadobowiązkowe”;

=> stopień instytucjonalizacji roli zależy od oceny jej ważności funkcjonalnej;

=> wewnętrzna stratyfikacja roli – może być inna dla jednostki odgrywającej daną rolę a inna dla partnera, choć treść roli pozostaje taka sama (uczeń i nauczyciel);

g) Relacja jednostka – struktura (problem autonomii jednostki)

Jednostka, o ile zachowa podstawowe cechy roli, może wprowadzić pewne innowacje w wykonywaną przez siebie rolę.

Sytuacja typowa to taki stan, w którym:

1) Koncepcja roli bywa tak skonstruowana, aby sprostać potrzebom i wymogom, jakie narzuca jednostce struktura społeczna;

Jednostka internalizuje wymogi, nakazy i wartości struktury w sposób selektywny, pozostaje jednak w pewnych granicach „bezpieczeństwa„.

2) Koncepcja roli bywa konstruowana tak, aby sprostać pewnym wewnętrznym, psychicznym i osobowościowym potrzebom jednostki;

Chodzi o to, aby koncepcja roli wyrażała rzeczywistą jaźń jednostki, kształt jej psychologicznej odmienności.

3) Zachowania jednostki - odegranie roli, „w ostatniej instancji" jest zależne od właściwości psychologicznych jednostki, od cech jej osobowości;

Dlatego też powiada się, że sposób odgrywania roli wyraża to, kim jest dana jednostka, stanowi przejaw jej rzeczywistej osobowości, jaźni czy jej koncepcji własnej osoby.

h) Rozłam w roli

rozłam między strukturalnie narzuconymi nakazami roli a osobowościową definicją roli:

– manipulacja rolą w celu osiągnięcia autonomii;

rozłam w osobowościowej definicji roli:

– rozdźwięk pomiędzy tym, co czyni dana jednostka, a tym, kim jest.

i) Konflikt ról

=> generalnie jednostka jest w stanie sprostać wymaganiom roli i chce je wypełnić ale:

różne sytuacje – a więc nie działania automatyczne;

wiele pozycji – różne wymagania, konflikt alokacyjny;

zestaw ról – różne oczekiwania.

Można wyróżnić dwa rodzaje konfliktu:

wewnętrzny - wynika z braku harmonii w zespole ról;

- jednostka pełniąca daną rolę społeczną spotyka się z odmiennymi, a niekiedy nawet ze sprzecznymi oczekiwaniami członków zespołu ról;

zewnętrzny - ma miejsce w sytuacji, gdy osoba realizuje dwie role społeczne, związane z dwoma różnymi pozycjami, które implikują przeciwstawne zobowiązania;

Złożone pozycje => role złożone

Jednostka nigdy nie zajmuje tylko jednej pozycji ale wiele, z tym związane są role złożone.

j) Redukcja napięcia w zespole ról, usuwanie konfliktu wewnątrz roli:

=> strukturalne mechanizmy – działania dopuszczalne ze strony struktury, ale w pewnych sytuacjach i granicach (stratyfikacja wewnętrzna roli, stopień jej instytucjonalizacji);

• nierówna ważność statusów w zespole ról – pomijanie oczekiwań płynących z pozycji mniej ważnych;

• różna władza – możliwość usunięcia z pola widzenia osób uwikłanych w zespół ról, aktywności z nimi związanych (z pełnieniem danej roli);

• członkowie zespołu mogą dojść do porozumienia w celu wyeliminowania sprzecznych nacisków i oczekiwań wobec jednostki;

• zmniejszenie zespołu ról przez usunięcie członków zespołu ról, od których płyną szczególnie konfliktowe oczekiwania;

• osoby ogniskowe w danym zespole ról mogą wzajemnie się zjednoczyć by rozładować konflikt – nauczyciele, studenci;

=> indywidualne mechanizmy:

• własna stratyfikacja obowiązków i żądań wynikających z danej roli;

• przenoszenie obowiązków na innych;

• ograniczenie stosunków ról;

• rozszerzenie stosunków ról – ale i bariery przeciw nowym obowiązkom;

W socjologii brak jednej, spójnej teorii roli społecznej.

Wszystkie jednak koncepcje uznają rolę społeczną za ogniwo pośredniczące między jednostką a społeczeństwem.

Rola społeczna łączy zjawiska indywidualne ze społecznymi.

Pomimo dużej różnorodności w pojmowaniu roli społecznej możemy odnaleźć wspólne dla wszystkich podejść idee, a mianowicie:

- „zachowanie jednostek rozpatruje się odpowiednio do ich miejsca w systemie społecznym (zajmowanej pozycji)

- i w stosunku do tych oczekiwań, które się im jawią jako przedstawicielom danej pozycji społecznej”.

Klasy społeczne (warstwy społeczne): definicja klas społecznych w terminach statusu – ujęcie Webera i Warnera

Zróżnicowanie społeczne

Zróżnicowanie społeczne to elementarne fakty odmienności i różnic występujących wśród członków danego społeczeństwa.

Można wyróżnić co najmniej cztery rodzaje różnic:

• biologiczno - fizyczne,

• demograficzne,

• psychiczne,

• różnice społeczne.

=> Trzy pierwsze rodzaje różnic są pdst. występowania określonych kategorii społecznych.

=> różnice społeczne są bezpośrednią podstawą kształtowania się zbiorowości społecznych: klas, warstw, grup zawodowych i stanowią pdst. wyodrębnienia w strukturze społeczeństwa pewnych części tej struktury – struktura klasowa, warstwowa czy zawodowa, pojęte jako układy tych grup i relacje zachodzące między nimi. Są one też źródłem nierówności społ. między ludźmi, znajdując swój wyraz w różnym dostępie do wartości ogólnie pożądanych w społeczeństwie.

Zróżnicowanie (społeczne) jest zatem podstawowym aspektem każdej struktury społecznej, ponieważ:

a) każda istota ludzka pełni jakąś rolę i można ja sklasyfikować w ramach określonego podziału - zróżnicowanie społ. jest w sensie logicznym wyczerpującym zbiorem wszystkich możliwych podziałów => jedną z jego funkcji jest kreowanie strukturalnych ram dla identyfikacji, poczucia tożsamości i zakorzenienia w zbiorowościach związanych wspólnotą duchową np. rodzina czy naród;

b) zróżnicowanie społeczne tkwi u podłoża zjawiska wielości ról Merton – role-set) – każdy pełni wiele ról, choć ich konfiguracja jest w miarę ustalona – Polak – katolik;

c) podział pracy – jedną z najważniejszych form podziału pracy jest zróżnicowanie zawodowe, którego kształt decyduje o wzorach nierówności i stratyfikacji społecznej;

Zróżnicowanie społeczne staje się formą nierówności, gdy rozpatrujemy je w postaci hierarchii. Występowanie nierówności oznacza, że jedni ludzie mają pewnych rzeczy więcej od innych, czego konsekwencją są nierówności pozycji.

Można wskazać na różne rodzaje nierówności:

• od strony przedmiotowej – nierówność dochodów, władzy, prestiżu, stylu życia i uczestnictwo w kulturze;

• modele nierówności i odpowiadające im koncepcje sprawiedliwości społecznej – równość wobec prawa, równość szans oraz równość warunków – mają zastosowanie w praktykach badawczych, zwłaszcza w międzykrajowych analizach porównawczych nad nierównościami;

• Stratyfikacja społeczna

• to forma nierówności społecznych

• pojęcie rozpowszechnione w latach 40 i 50 w socjologii amerykańskiej – pionierską rolę odegrały monograficzne studia społeczności lokalnych – community studies (Lensky, Duncan i Mills); poprzedziły one badania surveyowe prowadzone na próbach ogólnokrajowych;

Stratyfikację społeczną tworzą zachowania wynikające z relacji wyższości.

Jest ona zinstytucjonalizowaną formą nierówności występująca w formie rankingu, to nierówności zakrzepłe w postaci hierarchii.

Jest to element globalnej struktury społecznej charakteryzuje go zatem trwałość sankcjonowana przez prawo, tradycję, wzory kulturowe i zwyczaje.

Definicje stratyfikacji:

Egon Bergel (USA), stratyfikacja – obiektywny rezultat ocen, wskazuje ona porządek, relatywną pozycję rang i ich dystrybucję w systemie oceny;

Bernard Barber (szkoła świadomościowa), stratyfikacja – produkt interakcji zachodzącej między zróżnicowaniem a oceną społeczną, stratyfikacja to zjawisko ugruntowane na wspólnocie moralnej, ranking pozycji;

Dwa sposoby rozumienia stratyfikacji społecznej w praktyce badawczej:

• zjawisko o zakresie uniwersalnym (Bergel) – obejmuje się nim wszystkie możliwe rodzaje zinstytucjonalizowanych hierarchii;

• stratyfikacją są nierówności stanowe, struktura klasowa, system kastowy, system niewolniczy – klasa = warstwa;

• węższe rozumienie – jeden tylko z aspektów nierówności – Weber, Marks

Trzy tradycje stratyfikacji społecznej:

Weber – prekursor wielowymiarowego podejścia do stratyfikacji społecznej – klasy, warstwy, partie;

Warsztat badań terenowych;

Teorie funkcjonalne

1. Max Weber – prekursor wielowymiarowego podejścia do stratyfikacji społecznej – klasy, warstwy, partie;

• podstawą do wyodrębnienia warstw jest położenie, miejsce w hierarchicznej strukturze społeczeństwa (ang. pozycja = status);

• stratyfication od stratum – warstwa => układ pionowy;

• zainteresowania Webera – badanie powstania społeczeństwa stanowego w Europie;

Obserwacja życia społecznego – wnioski:

• poszukiwanie oznak szacunku jest uniwersalną potrzebą jednostek => pragnienie to przybiera zinstytucjonalizowaną postać norm, oczekiwań i nakazów wymaganych od członków różnych klas, stając się źródłem dystansów;

• określony „honor” implikuje określony styl życia i orientacje jednostek (potrawy, sztuka, zawieranie małżeństw) => syndrom tych zjawisk kreuje sferę cenionych i pożądanych przez ludzi dóbr wyznaczających kryteria hierarchizacji społecznej, które podlegają monopolizacji, podobnie jak szanse rynkowe;

• ta nierówność społeczna jest wielorako obiektywnie uwarunkowana ale też silnie zakotwiczoną w systemie wartości danego społeczeństwa;

• honor może wiązać się z przywilejem posiadania ale nie musi, może być nawet w ostrym konflikcie;

Stratyfikacja społeczna – hierarchia prestiżu:

• rodzi się w świadomości a uzewnętrznia w zachowaniach i gestach;

• połączenie dwóch sfer – ocen i obiektywnych cech podlegających wartościowaniu jednostek;

• warstwy społ. zawierają pewne typowe komponenty życiowych losów jednostki, które związane są z negatywną bądź z pozytywną oceną, z określonym prestiżem przyznanym osobom zajmującym dany rodzaj pozycji;

• wymiar prestiżu, określanego przez Webera mianem honoru i estymy społecznej, sytuuje jednostkę w hierarchii społ. niezależnie od ich pozycji klasowej;

• prestiż był dziewiczym terenem eksploracji Webera;

Wg M. Webera warstwy społeczne można określić jako:

• zbiory ludzi, choćby o amorficznej strukturze, którzy zajmują pozycję cieszące się określonym prestiżem;

• specyficzny styl życia – konsumpcja dóbr materialnych i kulturowych;

• dystanse społeczne – zakres styczności i stosunków społ. w jakie mogą ze sobą wchodzić, a jakie godzą w prestiż danej warstwy;

• warstwy społeczne są więc tworami połączonymi pewną więzią wewnętrzną i poczuciem wspólnej przynależności, mają w luźny sposób zarysowaną zasadę odrębności, która znajduje wyraz w przybieraniu postaw wyższości lub niższości we wzajemnych oddziaływaniach między członkami warstw;

• warstwy społeczne – zbiory ludzi, które uznają siebie i są uznawane przez innych za społecznie wyższe lub niższe ze względu na zajmowane pozycje społeczne;

Dwa fakty ustalone przez M. Webera:

• konieczny warunek wyłonienia się hierarchii prestiżu – to wspólnota norm i wartości, fenomen, że nawet kategorie o niskim statusie społ. przyczyniają się do umacniania dominującego systemu wartości, mimo że faworyzuje on kategorie zajmujące wysokie pozycje;

• stany są zwykle wspólnotami – orientacja na status;

Trzeci wymiar – władza:

• niezależny charakter nierówności opartych na władzy;

• rozpatrywanie nierówności władzy jako odzwierciedlenia systemu organizacji społecznej – wizja historii przez Webera – społeczeństwa podlegają procesowi wzrastającej racjonalności;

• nierówności związane z władzą stają się coraz ważniejsze – w rozwiniętych społeczeństwach rynkowych nierówności społ. coraz bardziej będą się koncentrować wokół systemu politycznego i władzy, (społ. stanowe – prestiż);

2) Warsztat badań terenowych

• ojczyzną badań nad stratyfikacją są USA – socjologia amerykańska na początku nie zajmowała się problematyką nierówności i konfliktów - symbol równości szans, nieobciążone dziedzictwem barier stanowych, American Dream – obietnica sukcesu;

• ale równość praw nie gwarantowała faktycznej równości – obok arystokracji istniały także slamsy => potrzeba rzetelnej diagnozy;

• do lat 50 XX wieku wiedzę na temat struktury społecznej czerpano tylko z badań prowadzonych w społecznościach lokalnych;

a) Robert i Helne Lynd badania w Middletown (1927);

• Metoda obserwacji + wywiady, analiza materiałów źródłowych – monograficzny opis miasta => kanon późniejszych analiz kształtu hierarchii społecznej;

• dwie podstawowe klasy – robotnicza i ludzi biznesu;

• najważniejsze czynniki stratyfikacji – zasoby materialne i władza

=> świadectwo wg autorów utajonego podłoża konfliktów – sprzeczne z American Dream

studia Lyndów – ekspansja, lata 30-te kilkadziesiąt community studies – West, Dollard, David, Lenski;

b) Badania Lloyd W. Warnera w Yankee City (Nowa Anglia) i Jonesville (Środkowy Zachód);

Założenia badań:

a) społeczeństwo jest niezwykle złożone co nieuchronnie narzuca porządek klasowy;

• system statusowy – istnieje i jest koniecznym składnikiem złożonej rzeczywistości społ.;

• pojęcie statusu – to kluczowy element stratyfikacji społ., rozumiany bardzo szeroko:

• synonim miejsca w ramach globalnej struktury społ.;

• status – pozycja w układzie statusów, do której przypisane są normy zachowań, zadania i zasoby;

• wyznacznikiem statusu są zarówno „wymagania formalne” jak i mniej określone „wymagania nieformalne”;

b) drugie założenie badań – wielowymiarowe podejście – społeczeństwa są wypadkową wielu rankingów i analiza każdego z nich wymaga odniesienia do innych wymiarów – przeniesienie idei Webera choć ich jeszcze nie znali;

Metoda badawcza:

– obserwacja i analiza danych źródłowych + wywiady i rozmowy;

Instrumenty badawcze:

– metoda oceniającego uczestnictwa Evaluated Participation EP

EP – wywiady, informacje zbierane od informatorów – znawcy miasteczka – odtworzenie z ich relacji ich subiektywnych map hierarchii społ. (matched agreement);

Pięć pozostałych technik:

• ocena symbolicznego usytuowania respondentów (dokonywana za pomocą lepszych gorszych symboli);

• ocena społecznej reputacji,

• ocena statusu przez porównanie jednych respondentów z innymi,

• proste zaklasyfikowanie do klasy społ.,

• ocena ze względu na instytucjonalne uczestnictwo (stowarzyszenia, kliki, kościoły);

Każdy informator - charakterystyka podst. kategorii społ. – badacz zestawił je w tabeli uwzględniając wszystkie elementy – wyznanie, aktywność w organizacjach, członkostwo w klubach, dzielnica, zamożność;

Świadomościowe wizje struktury społ. okazały się spójne:

– najistotniejsza konkluzja => stratyfikacja w Jonesville jest skrystalizowanym układem klasowym;

wyłoniło się pięć głównych kategorii, które tworzyły hierarchię społeczną:

a) klasa wyższa;

b) wyższa średnia; c) niższa średnia;

d) wyższa niższa; e) niższa niższa;

=> u podstaw stratyfikacji tkwią dwa rodzaje uwarunkowań – strukturalne i świadomościowe:

uwarunkowania strukturalne (obiektywne):

– cechy położenia społecznego jednostki, takie jak: dochód, wykształcenie, zawód, stanowisko, podlegają ocenie;

– pozycja zajmowana pod każdym z tych względów jest w ocenianiu się wzajemnym ludzi podst. do zaliczenia jednostki lub rodziny do danej klasy społ.,

- indeks stratyfikacji - dochód, wykształcenie, zawód, stanowisko – w innych krajach mogą występować inne lub dodatkowe elementy (praca fizyczna/umysłowa, wieś/miasto);

czynniki świadomościowe (subiektywne) – uznawany w danym społeczeństwie system wartości;

- podst. jako kryterium oceny danego zawodu, kwalifikacji etc.,

=> Schemat Warnera został przyjęty przez innych badaczy i stał się standardem jeżeli chodzi o sposób prezentacji kształtu hierarchii społecznej;

Definiowanie klasy społecznej w terminach statusu:

=> w krajach anglosaskich badania nad nierównościami są zdominowane prze badania stratyfikacyjne choć stosuje się również pojęcie klasy:

Stany Zjednoczone – pojęcie warstwy, definicja klas społecznych w terminach statusu:

• założenie o braku walki klas - społeczeństwo otwarte;

• hierarchia społeczna przyjęła tu postać kontinuum statusów, między którymi nie występują wyraźne kontrasty społeczne;

• Utożsamianie pojęcia klasy społecznej i warstwy;

E.T. Hiller 1933 – klasa społeczna (warstwa) – każdy stosunkowo trwały podział społeczeństwa, który wyodrębnia się ze względu na utrzymujące się różnice zajmowanej pozycji i oddzielony jest od innych warstw dystansem społ.; a więc:

szerokie rozumienie klasy społ. – warstwy

=> klasą mogą być amerykańscy farmerzy, polska inteligencja i kategorie zawodowe, klasa średnia czy pracownicy biurowi;

- dystans – wyznacznikiem tak rozumianej klasy jest bliskość opierająca się na przyjaźni, utrzymywaniu kontaktów i wspólnocie wartości; z drugiej strony bariery społeczne między różnymi kategoriami;

Warner - klasa społeczna (warstwa) – jeden z poziomów hierarchicznego układu pozycji określanych przez wysokość dochodów i szacunek społ.;

Wg Domańskiego – takie definicje są tworzone ad hoc dla celów badawczych;

Wyróżnił on pięć elementów łączących podejścia, które stawiają znak równości między miejscem w strukturze społecznej i klasą:

• są tu zaliczane wielkie zbiorowości – robotnicy, właściciele firm ale nie przedstawiciele grup zawodowych;

• atrybut klas – kategorie usytuowane w określonych relacjach do innych – struktura układ stosunków;

• między klasami – stosunki podporządkowania i nadrzędności => struktura ma postać hierarchii;

• wyznacznik przynależności jest ciągłość w czasie – nie łatwo z nich wyjść;

• jednostki są usytuowane na podobnych pozycjach i różnią się od członków innych kategorii;

WARSTWA – to pewna grupa w obrębie klasy, mniej lub bardziej wyraźnie oddzielona kryteriami wyższości lub niższości społecznej od innych grup, przy czym podstawą tego oddzielenia jest pewien dystans oparty na kryteriach posiadania, kryterium poziomu kulturalnego, stylu życia, urodzenia, przywilejów, systemu wartości

np.: warstwa ekonomiczna to ludzie, którzy mają takie same dochody; warstwa kulturalna – ludzie o tym samym lub zbliżonym poziomie wykształcenia i aktywności kulturalnej;

ważnym problemem jest tu świadomość przynależności;

Mikro-makrostruktura

Struktura społeczna – układ stosunków między ludźmi, kategoriami społecznymi, organizacjami, instytucjami i wszelkimi innymi elementami jakie występują:

• w mikroskali na poziomie jednostek,

• na poziomie globalnym – makroskali.

Zanikają tu jednostki a pozostaje tylko czysta sieć relacji między nimi, sam kształt czy forma organizacji;

Kryteria podziału na małe i wielkie struktury wg P. Rybickiego:

A. wielkość

• określenie wielkie i małe nie mają ścisłego znaczenia;

• wyraz duży i mały może mieć tu tylko typologiczne znaczenie;

• małe i wielkie struktury społeczne – różne doświadczenie w różnych środowiskach i okresach dziejowych;

• Analiza małych i wielkich struktur społecznych pod kątem ich rozmiaru nasuwa kilka uwag:

• zróżnicowanie wielkości nie jest stałą cechą świata społecznego, jest kategorią historyczną;

• rozróżnienie mikro –makro służy najczęściej ich przeciwstawieniu;

=> jeżeli zatem wielkość nie może być kryterium do rozróżnienia mikro i makro, to co innego?

B. samoistność (i samowystarczalność)

• samoistność makrostruktur oznacza, iż jest ona swego rodzaju kosmosem dla jej uczestników, wyznacza horyzont życia zbiorowego;

C. wewnętrzne zróżnicowanie – ustrukturowienie (składa się z wielu różniących się społecznie części);

• pojęcie struktury z łac. struere – konstruować

• części składowe, które stanowią budulec makrostruktur oraz układ tych części konstytuuje makrostruktury;

• układ który wyznacza ramy i kierunki życia społecznego; charakteryzuje się: wielokrotną złożonością, skomplikowaniem powiązań między elementami,

• makrostruktura wyznacza mniejszym strukturom materialne ramy ich bytowania, zakreśla granice obszaru, na którym rodzą się i rozwijają mniejsze społeczności;

• mikrostruktury istnieją i mogą istnieć tylko w ramach makrostruktur;

• Różne sposoby ujmowania, definiowania makrostruktur:

• często makrostrukturę, jako formę życia zbiorowego utożsamia się z pojęciem społeczeństwa – społ. stanowe, klasowe, etc.;

• (wówczas jako segmenty makrostruktur wyróżnia się klasy społ., warstwy, kasty, stany);

• to struktura drugiego rzędu (pierwszego to mikro) - sieć powiązań pomiędzy złożonymi obiektami społ. a więc takimi, które same są wyposażone w strukturę,

np. struktura polityczna – sieć powiązań między partiami politycznymi, parlamentem, rządem, samorządami etc.;

Makrostruktury to wielkie grupy społ.,

tu: klasy, stany, warstwy, partie są uważane za makrostruktury, czyli duże grupy społeczne wyróżnione na pdst. ich znaczenia dla życia zbiorowego;

W socjologii wyodrębnia się 3 typy struktur społecznych: makro-, mezo- i mikrostruktury.

Makrostruktury – wyznaczają mniejszym strukturom materialne ramy ich bytowania, określają granice obszaru, na którym tworzą się i rozwijają mniejsze społeczności:

• to duże struktury społeczne, których elementami są zbiorowości (grupy);

• do makrostruktur zalicza się takie zbiorowości, jak: naród, klasy, warstwy, zbiorowości terytorialne, wyznaniowe, etniczne itp.

• to struktura drugiego rzędu, sieć powiązań pomiędzy złożonymi obiektami społ., a więc takimi, które same są wyposażone w strukturę;

Mezostruktura (gr. mësos - środkowy) to struktura pośrednia pod względem rozmiarów i cech między makro- i mikrostrukturą. Np. zakłady pracy, środowisko lokalne, miasto, wieś;

Mikrostruktury to małe struktury społeczne:

• małe jednostki społeczne, które funkcjonują w ramach innych struktur;

• sieć powiązań między elementarnymi składnikami życia społecznego;

• zasadniczą cechą mikrostruktur są relacje bezpośrednie (face-to-face) między jej członkami – sieć relacji między działającymi jednostkami;

• najważniejszym typem mikrostruktur są małe grupy społeczne (rodzina, grupy rówieśnicze, towarzyskie, pracownicze itp.).

=>z uwagi na to, że w obrębie mikrostruktur dokonują się procesy socjalizacji, transmisji kulturowej, kontroli społecznej, kształtowania osobowości i wzorów zachowań, zjawiska zachodzące w tej sferze wywierają istotny wpływ na cały system społeczny.

Mikrostruktury – orientacje teoretyczne

W mikrosocjologii rysują się dwa zasadnicze podejścia teoretyczno – metodologiczne:

• mikrosocjologia strukturalna

• ujęcie interakcyjne

• oraz koncepcja społecznej tożsamości;

1. Mikrosocjologia strukturalna – emergentny strukturalizm socjologiczny (Jacek Szmatka);

Podstawowe założenia:

a) holizm metodologiczny – całość jest czymś więcej niż jedynie sumą swoich części,

• społeczeństwo (i inne tzw. całości społeczne) różnią się od zbiorów czy gatunków, ponieważ:

• ich elementy składowe znajdują się we wzajemnej zależności i wzajemnym oddziaływaniu;

• społeczeństwo tym różni się od zbioru, że jest wewnętrznie stratyfikowane, ma wewnętrzną strukturę i organizację;

• społeczeństwo jest zlokalizowane w czasie i w przestrzeni w tym sensie, że są uchwytne jego granice;

• społeczeństwo i inne całości ponadjednostkowe mają zdolność oddziaływania na inne całości;

=> emergentny strukturalizm nie zajmuje się badaniem zachowania ludzkiego, bada on wewnętrzną mechanikę struktur społecznych;

b) realizm ontologiczny - „byt naturalny” i „byt społeczny”; – realność fizyczną mają jedynie ludzie, byt społeczny mają natomiast role społeczne, statusy, normy, wartości - istnieją realnie w sensie społecznym, w sensie bycia cząstką bytu społecznego;

c)emergencja zjawisk społecznych – emergencyjność, czyli jakościowa różnorodność zjawisk społecznych;

• rzeczywistość społeczna dzieli się na poziomy, które charakteryzują się względną jednorodnością wewnętrzną, ale które różnią się jakościowo między sobą;

• pomiędzy tymi poziomami nie ma „płynnego przejścia”, ich własności cechuje natomiast istotna, jakościowa różnica, zasadnicza jakościowa autonomia

• Struktura emergencyjna rzeczywistości społecznej - struktura świata społecznego (w jej najbardziej abstrakcyjnej postaci) obejmuje trzy poziomy integracji zjawisk społecznych:

• poziom działających jednostek – poziom substratu społeczeństwa, poziom jednostek – indywidualnych aktorów, redukcja zakresu wyjaśnień i analiz tylko do tego co jednostkowe, aby móc dokonać „czystej” analizy działania człowieka z jego indywidualnością i niepowtarzalnością;

• poziom małych struktur społecznych – ponadjednostkowe struktury społeczne są one emergentne i jakościowo odmienne od zachowań i działań pojedynczych osób;

• poziom makrostruktur społecznych – całkowicie swoiste właściwości tych struktur i całości społecznych, makro są jeszcze bardziej wewnętrznie zróżnicowane niż mikro;

+ poziom struktury rzeczywistości społecznej - wyznaczany przez świat społeczny en bloc – jej elementami są trzy poziomy integracji zjawisk społecznych i jednocześnie trzy formy struktur społecznych => ich sposób ułożenia oraz rodzaj wzajemnych zależności i oddziaływań tworzą pewną nową jakość, ogólną strukturę świata społecznego;

=> poziomy integracji świata społecznego składające się na ogólną strukturę rzeczywistości społecznej wzajemnie się warunkują i determinują;

• poziom działających jednostek <=> mikro (+ uwarunkowania endogenne) <= makro (są zdeterminowane przez czynniki endogenne - makro jest więc w stosunku do poprzednich wyjątkowa, bo samodeterminująca się i autodynamiczna;

d) struktura społeczna – problem badania rzeczywistości społecznej – wielopoziomowa ustrukturalizowana rzeczywistość:

• struktura dalekiego dystansu – rodzaj geometrii i formy, pola sił i napięć łączącego w jedną całość różnorodne zjawiska pochodzące z danego poziomu rzeczywistości społecznej;

• jest ich tyle ile jest poziomów rzeczywistości społecznej (4);

• nie jest całością społeczną w sensie przedmiotu społecznego (nie ma substratu) ale istnieje realnie; => mikrostruktura – struktura dalekiego dystansu, bezpośrednio jej nie doświadczamy, jest to układ odniesienia, układ sił i napięć, forma jaką przybierają zjawiska i procesy mikro;

• struktura bliskiego dystansu – rodzaj całości społecznej,

• stanowi rodzaj wewnętrznego, niewidocznego szkieletu danej całości społecznej

• każda całość (np. grupa) ma wiele struktur bliskiego dystansu - jest układem stosunków, zależności i wzajemnych oddziaływań między elementami danego przedmiotu; np. struktura socjometryczna, komunikowania się, przywództwa;

Mikrosocjologia strukturalna

Analiza jednostki - przez pryzmat jej pozycji społecznej i pełnionej roli;

Działanie jednostki - wynik nacisków określonej struktury;

Jednostka - nie działa spontanicznie;

2) Ujęcie interakcyjne – George Mead, kontynuatorzy: Herbert Blumer, Manfred Kuhn;

wizja społeczeństwa :

• jednostka ze światem społecznym spotyka się w określonych sytuacjach społecznych;

• rzeczywistość społeczna – wzajemne oddziaływanie czy działania między jednostkami jako suwerennymi podmiotami tych czynności;

• tym co rzeczywiście istnieje są jednostki ludzkie, działające i oddziałujące na siebie za pomocą symboli;

• interakcja symboliczna jest elementarnym faktem społecznym;

• interakcja, zachowanie ludzi jest wynikiem interpretacji zachowania partnera i przystosowanie się do niego i do „uogólnionego innego”;

• relacje jednostka – świat społeczny => dynamika i procesualny charakter;

• twórcze działanie jednostki;

b) jednostka

• aktywna, wolna i autonomiczna;

• nie adaptuje się biernie do wymogów społecznych;

• w życiu społecznym jednostka jest zdana na siebie i własne umiejętności;

• jednostka – jest równocześnie przedmiotem, obiektem, za pośrednictwem którego dokonuje się realizacja sprawczej mocy obiektywnych sił społecznych;

• c) struktura – wyznacza tylko ramy aktywności podmiotów - „jest elementem działania tylko o tyle, o ile kształtuje sytuacje, w których ludzie działają, i dostarcza ustalonych zespołów symboli, którymi się posługują interpretując owe sytuacje”:

• jest mimochodem wygenerowana przez działające podmioty;

• to jednostki posługują się organizacją społeczną - jednostka działa racjonalnie;

• struktura ma charakter elastyczny => w wyniku działań ludzi, to ona jest modyfikowana a nie działania (brak jakichkolwiek nacisków strukturalnych);

• ani sytuacja społeczna, ani organizacja nie istnieją niezależnie od podmiotu;

„Ustalone wzory życia grupowego istnieją i trwają tylko dzięki stosowaniu tych samych schematów interpretacji, a owe schematy interpretacji utrzymują się tylko na skutek ciągłego potwierdzania się w aktach definicyjnych innych”;

Plastyczność, procesualność jest tu atrybutem struktury społecznej;

3) Koncepcje społecznej tożsamości (w obrębie podejścia interakcyjnego) – powrót do socjologii humanistycznej (socjologia rozumiejąca – socjologiczna psychologia społeczna)

Koncepcje społecznej tożsamości akcentują kwestie świadomości, dokładniej zaś tą warstwę, która odnosi się do samego siebie;

• tożsamość społeczna – to pewna całościowa konstrukcja dokonana przez jednostkę (podmiot), którą odnosi ona wobec siebie => całość ta nie jest prostym zsumowaniem elementów ale jest to układ w jakiś sposób zintegrowany;

• poznawanie samego siebie jest procesem – nic nie jest dane => procesualny charakter mają zarówno działania, rozwiązywanie sytuacji jak i stawanie się podmiotem;

Jak jednostka konstruuje siebie? Co wpływa i co decyduje o jej zachowaniu?

Jednostka tworzy w zderzeniu z otoczeniem pewnego rodzaju siatkę poznawczą – perspektywę;

perspektywa - jak jednostka widzi, myśli, czuje i działa.

Pojęcie perspektywy obejmuje cztery zasadnicze elementy (wykazują one wewnętrzną spójność):

• percepcje sytuacji =>

• hipotezy z którymi jednostka podchodzi do obiektu lub sytuacji =>

• definiowanie sytuacji =>

• działanie jednostki zmierzające do jej rozwiązania.

a) Percepcja sytuacji jest selektywna, kumulatywna i strukturalna, czyli jest konstrukcją wyprowadzoną ze sposobu kategoryzacji świata przez aktora społecznego.

b) Hipotezy - znaczenia

znaczenia są zgeneralizowanymi orientacjami – nie tłumaczą co człowiek robi w danym momencie => mają ponad sytuacyjny charakter;

• znaczenia są względnie trwałe i są wynikiem doświadczeń jednostki => ich sens podlega zmianom w związku z działaniami i doświadczanymi efektami działań;

• znaczenia są sposobem uporządkowania świata, w tym również ludzi jako obiektów działań;

• znaczenia funkcjonują w postaci hipotez działań i na ich podstawie jednostka właśnie antycypuje następstwa swojego zachowania jak i działania innych;

• znaczenia ulegają uprawomocnieniu przez działania => tendencja do samopotwierdzania znaczeń już uformowanych kulturowo;

c) Definicja sytuacji - jednostka ujmuje daną jednostkową sytuację z punktu widzenia grupy, z którą w danym momencie się identyfikuje, czyli z punktu widzenia fragmentu społeczeństwa podzielającego taki właśnie sens obiektów;

d) Działania aktora wobec jednostkowej sytuacji:

• percepcja sytuacji => uświadomienie hipotez => zdefiniowanie sytuacji => rozwiązanie problematycznego charakteru sytuacji poprzez wybór stosownego działania;

• mechanizm role-taking – npdst hipotez antycypujących reakcje innych (są one wywiedzione ze znaczeń społecznych, odnalezionych przez jednostkę w danej sytuacji);

• w efekcie działania albo uprawomocniają znaczenia, albo też zmieniają ich sens.

• Perspektywa:

To audytorium jednostki, które ona sama wybiera wobec określonej sytuacji;

Perspektywa ma charakter kolektywny – jest grupowym sensem sytuacji;

Jednostka w swoim działaniu przyjmuje perspektywę grupy, do której należy – potwierdza to m.in. teoria grup odniesienia;

Jednostka jest zatem szczególnym zgromadzeniem światów społecznych, które są przez nią aktualizowane w stosownych sytuacjach;

=> dana sytuacja może być definiowana z wielu odmiennych punktów widzenia, jej uczestnicy mogą operować różnymi perspektywami;

Procedura rozumienia i wyjaśniania działania jednostki (schemat wyjaśniający):

• punktem wyjścia są działania wobec sytuacji – są one pierwotną realnością społeczną, z której wywodzą się grupy i jednostki => na ich podstawie wnosimy o

• hipotezach, antycypacjach roli => docieramy do

• znaczenia obiektów sytuacji (def. sytuacji) => rekonstrukcja

• świat społ.-kulturowy do którego należą znaczenia (percepcja sytuacji) => identyfikacja

• grupy lub kategorii społ. mające społ.–kult. system znaczeń;

=> pdst. zadnie wyjaśniające polega na wykryciu jaką perspektywą operuje działająca jednostka, czyli jakiej grupy przyjęła punkt widzenia;

Budowa struktury – wymiary struktury z jakich elementów składa się owa sieć społecznych relacji? Ten ukryty, a zarazem istotny wymiar życia społecznego?

1. Paweł Rybicki

Trzy warstwy:

• zbiorowości społeczne - podłoże życia społecznego;

• elementy kulturowe (sfera symboliczna) – znaczenia i świat wartości;

Tu dwie subwarstwy:

• dobra kultury symbolicznej – elementy posiadające znaczenie,

• preferencje i orientacje ludzi;

• obszar działań i zachowań społecznych – świadome działania nakierowane na cele określone przez działających;

=> Całość o wykształconej strukturze (w trzech płaszczyznach) jest społecznością ludzką;

2. Piotr Sztompka

4 wymiary struktury:

• normatywny (Durkheim) – normy, wartości – powinności;

• idealny (Scheler, Schutz) – sieć idei, przekonań, poglądów, wizji – charakter stwierdzający, kategoryczny, horyzont myślowy – społeczna samoświadomość;

• interakcyjny (Simmel) – sieć wzajemnie ukierunkowanych działań – forma geometryczna kanałów;

• zróżnicowanych i powiązanych interesów (Marks, Weber) – rozkład dostępu do pożądanych dóbr – generuje on hierarchiczne nierówności i konflikty społ.;

Te cztery wymiary są wzajemnie ze sobą powiązane - nie są osobne i niezależne ale pozostają we wzajemnym, ścisłym powiązaniu, spojone swoistą „strukturą struktur” – metastrukturą (strukturą drugiego stopnia);

• każdy z wymiarów w istotny sposób wpływa na każdy inny a zarazem pozostaje pod wpływem wszystkich innych;

• dyrektywa wielowymiarowego wyjaśniania strukturalnego

• jednostka a struktura społeczna:

• socjologiczny aspekt człowieka = pozycja społeczna, (zakotwiczenie w sieci strukturalnej):

• wymiar normatywny - rola społeczna,

• wymiar idealny - mentalność pozycyjna,

• wymiar interakcyjny - opcja interakcyjna,

• wymiar interesów - status społeczny (dostęp do puli dóbr);

• socjologiczne wyjaśnienie tego co jednostka robi, myśli – odwołanie się do jej lokalizacji w strukturze;

=> nie można wyjaśniać zachowania jednostki tylko przez pryzmat jednego wymiaru, jako tylko np.

• wymiar normatywny - przestrzeganie norm i wartości,

• wymiar idealny - wcielanie w życie przekonań,

• wymiar interakcyjny - wykorzystywanie opcji interakcyjnych,

• wymiar interesów - realizowanie typowych interesów;

Czy struktura jest stała i niezmienna?

3 założenia upraszczające:

Jednolitość i spójność struktury:

• w płaszczyźnie całościowej - pomiędzy poszczególnymi wymiarami struktury grupy, zbiorowości i społeczeństwa (strukturą normatywną, idealną, interakcyjną i interesów) nie występują sprzeczności;

• w płaszczyźnie jednostkowej – ludzie zajmujący daną pozycje zgadzają się z wymogami ról;

• ludzie są poddawani jednej tylko całościowej, choć wielowymiarowej strukturze – grupy odniesienia, socjalizacja antycypująca, jednostka często jest związana realnie lub intencjonalnie z dwoma lub więcej całościowymi strukturami;

• jednostka zajmuje tylko jedną pozycję – konflikt ról;

Czy struktura się nie zmienia?

• pojęcie to denotuje trwałe formy – wzory zależności tworzących strukturę nie podlegają nagłym zmianom w czasie, cechuje je ciągłość;

• struktury społeczne – trwałe i abstrakcyjne formy społeczne, ale są czułe i reagują na zdarzenia występujące w obszarze zachowań i działań ludzi;

• przemiany struktur społecznych – spontaniczne działania jednostek;

Struktura społeczna to nie układ statyczny, immanentnym stanem struktur społ. jest dynamiczna równowaga; jest to układ będących „w ruchu” stale funkcjonujących organizacji, kategorii społecznych i jednostek podejmujących konkretne działania; elementy te podlegają modyfikacji, są też zastępowane przez inne, ale w taki sposób, że nie prowadzi to do naruszenia stabilności układu;

Tabela 18. Zmiany liczebności kategorii społeczno-zawodowych

Struktura komunikacji

Opis struktury komunikacji wewnątrzgrupowej ukazuje:

• w jaki sposób połączone są ze sobą pozycje i role społeczne w grupie;

• oraz jak zapewniona jest łączność między nimi.

Analiza struktury komunikowania się jest jednym z centralnych procesów grupowych;

• wg Marvina Shaw’a:

• „żadna grupa nie może funkcjonować efektywnie, zanim jej członkowie nie uzyskają możliwości wzajemnego komunikowania się,(...)

• swobodny przepływ informacji pomiędzy różnymi członkami determinuje w dużym stopniu efektywność grupy i satysfakcję jej członków”.

Zadaniem komunikacji jest przekazywanie informacji i zapewnienie łączności między pozycjami.

Spełnia ona dwie pdst. funkcje:

• funkcję informacyjno-organizatorską: przekaz wiadomości z góry w dół i na odwrót;

• funkcję motywacyjno-inspirującą: wytworzenie atmosfery zaangażowania i wspólnoty wśród członków;

=> komunikacja ma zapewnić ciągły proces wymiany wiadomości i myśli.

Badania nad obiegiem informacji w organizacjach gospodarczych wykazały:

pełna informacja członków w grupie odgrywa rolę mobilizującą;

brak informacji – utrata zaufania do kierownictwa grupy oraz poczucie poniżenia, upokorzenia;

Typy struktur komunikowania się:

Alex Bavelas – badania eksperymentalne z pięcioma modelami łączności (struktur);

– badano wpływ poszczególnych modeli na działalność grupy oraz na zachowania członków grupy;

Pięć typów (modeli) struktur komunikacji:

Koło (gwiazda);

Łańcuch;

Y;

Okrąg;

Comcon;

Przy analizie modeli posługiwano się pojęciami:

• dystansu – odległość jednego stanowiska od następnych (minimalna liczba linii komunikacyjnych w celu skontaktowania się z pozostałymi pozycjami);

• sumy dystansów - zsumowanie wszystkich dystansów;

• centralność pozycji - suma odległości wszystkich pozycji w strukturze / suma odległości dzielących daną pozycję od pozostałych;

Koło, gwiazda

• wysoki stopień symetryczności – cztery pozycje peryferyjne i jedna centralna, która może kontrolować przebieg całego procesu komunikowania się w grupie;

• uzależnienie osób na pozycjach peryferyjnych od osoby centralnej jest totalne;

• pozycja centralna – jej suma dystansów 4, każde pozostałe 7, suma dystansów 32, centralność pozycji 8;

b) łańcuch

• stopień scentralizowania tej struktury jest słabszy niż gwiazdy - z żadną pozycją nie jest związana możliwość totalnego sterowania przepływem informacji;

• liczba pozycji peryferyjnych –2; pozostałe pozycje są w tej samej sytuacji => struktura umiarkowanie scentralizowana;

• pozycje peryferyjne – dystansów 10, środkowa – 6, pozostałe – 7, suma 40, centralność pozycji centralnej 6,6;

c) struktura Y

• bardziej zróżnicowany wewnętrznie od łańcucha;

• jedna pozycja jest tu dużo bardziej peryferyjna od pozostałych;

• pozycja dominująca osiąga wysoką liczbę punktów 7,2 (wg miary centralności) w porównaniu z łańcuchem ale niższą niż w kole;

• pozycja peryferyjna – 9, centralna – 5, suma 36;

Pozycje peryferyjne w kole, łańcuchu i Y:

• największą swobodę ma osoba peryferyjna w Y - nie jest bezpośrednio kontrolowana przez osobę dominującą, tylko jedna osoba kontroluje osobę na pozycji peryferyjnej i ma dzięki temu nad nią władzę;

• koło – wszystkich kontroluje jedna osoba;

• w łańcuchu – dwie pozycje, które mają zdolność kontroli pozycji peryferyjnych;

Stopień scentralizowania:

koło – Y - łańcuch;

d) okrąg

– zależność liniowa

- powiązania komunikacyjne między wszystkimi osobami w grupie;

e) comcon

- powiązania wszystkich ze wszystkimi;

Okrąg i comcon – struktury zdecentralizowane:

• różnią się od poprzednich, brak pozycji centralnej, która miałaby zdolność do kontrolowania całości lub części grupy;

• każda pozycja ma ten sam dystans 6, suma dystansów 30 => struktury zdecentralizowane;

• koło, łańcuch, Y – scentralizowane, informacja była przekazywana do pozycji centralnej w celu podjęcia decyzji, a ta z kolei była przesyłana z powrotem;

• w okręgu i comconie brak takiej organizacji;

Wnioski:

• w zależności od struktury różnice sposobu działania grupy i poziomu satysfakcji członków;

• kierunek różnic działania grupy jest uzależniony od rodzaju zadania;

a więc:

• proste zadanie – układ scentralizowany;

• zadanie złożone – układ zdecentralizowany;

• wyższa aktywność członków i morale grupy - układ zdecentralizowany, bez względu na rodzaj zadania;

• układ scentralizowany – sprzyja wytwarzaniu scentralizowanej organizacji przy rozwiązywaniu zadnia;

• układ zdecentralizowany – równe prawdopodobieństwo że powstanie układ egalitarny lub scentralizowany;

Poziom nasycenia informacyjnego pozycji w strukturze komunikowania się

• pozycja – określony typ powiązań z pozostałymi i związana z tym odpowiednia liczba informacji

• nasycenie informacyjne pozycji lub struktury – związane jest z ilością informacji, jakie dana pozycja lub struktura winny przetworzyć w celu rozwiązania zadania;

=> dwa typy nasycenia:

- nasycenia kanałami komunikacyjnymi

- nasycenie informacją (liczba przekazów z jaką dana pozycja musi sobie poradzić)

=> „totalne” nasycenie – ogólny zespół wymogów strukturalnych skierowanych na daną pozycję charakterystyczny dla danego typu struktury – struktura komunikacji + wymogi zadania, sytuacja;

Wg Shaw nasycenie i niezależność to główne determinanty zachowania grupy – pierwotne determinanty grupowe wyjaśniające fenomen słabszej efektywności struktur scentralizowanych w przypadku rozwiązywania zadania złożonego:

• stopień niezależności członków grupy wyraźnie determinuje efektywność struktury w zależności od typu zadania;

• należy uwzględnić potrzebę osiągnięć i uznania

• im bardziej złożone zadanie tym jednostki chcą mieć większy wpływ na ich rozwiązanie => kanały informacyjne ulegają blokadzie => przesycenie informacją;

• struktury zdecentralizowane – nie ulegają przesyceniu => każda osoba zazwyczaj dysponuje tym samym zakresem informacji potrzebnych do zrealizowania zadania, a nierzadko dochodzi do rozwiązania dzięki własnym wysiłkom;

• proste zadanie – prosty przekaz informacji zadawala członków => struktury scentralizowane dobrze sobie radzą, a zdecentralizowane – ulegają wówczas nasyceniu;

Wnioski

Struktury zdecentralizowane cechują się wyższym stopniem niezależności w stosunku do struktur scentralizowanych, bez względu na rodzaj zadania.

Jeśli grupa rozwiązuje tak zwane zadanie proste, wówczas nasycenie będziemniejsze w strukturach scentralizowanych niż zdecentralizowanych.

Jeśli grupa rozwiązuje zadanie złożone, wówczas nasycenie będzie większew strukturach scentralizowanych niż zdecentralizowanych.

Grupę działającą w ramach zdecentralizowanych struktur komunikowania siębędzie cechować wyższy poziom satysfakcji.

Niezależnie od rodzaju zadania i typu struktury, im bardziej centralna jestpozycja danej jednostki, tym wyższy poziom jej satysfakcji.

6. Efektywność struktur komunikowania się jest uzależniona od stopnia scentralizowania i typu

zadania w następujący sposób:

• Jeśli zadanie jest proste, bardziej efektywna będzie struktura scentralizowana;

• Jeśli zadanie jest złożone, struktura zdecentralizowana będzie bardziej efektywna niż struktura scentralizowana;

Struktura socjometryczna (struktura afektywna)

Badania Muzafera i Carolyn Sherif

– ludzie nie tworzą grup w sposób czysto mechaniczny;

=> podstawą łączenia się jednostek w grupę oraz czynnikiem inicjującym procesy powstania określonych układów wewnątrzgrupowych są silne, wewnętrzne, indywidualne potrzeby emocjonalne jednostek - potrzeba bycia akceptowanym, uzyskania prestiżu, pomocy, wsparcia, potwierdzenie samego siebie, etc.;

Strukturą, która obejmuje owe afektywne procesy zachodzące w grupie i generuje dalsze procesy w grupie jest struktura socjometryczna.

Struktura socjometryczna ma dwa oblicza:

• aspekt głęboki, ukryty

• uczucie grupowe, umysł grupowy

• to pole sił działających w każdym momencie i mających wpływ na rozliczne zdarzenia w grupie – dążenia, uczucia jednostek;

• jedyna struktura gdzie czynniki i determinanty o charakterze psychologicznym oddziałują na sferę społeczną, ponadjednostkową;

• właściwa struktura socjometryczna – bardziej dostrzegalny aspekt kojarzony z procesami atrakcyjności interpersonalnej;

1) Czynniki generujące strukturę socjometryczną – co decyduje o wzorach atrakcyjności interpersonalnej?

• potrzeby emocjonalno – afiliacyjne,

• bliskość fizyczna,

• podobieństwo postaw,

=> te trzy czynniki działające równocześnie powodują, że wśród członków określonej grupy zaczyna tworzyć się pewien wzór atrakcyjności interpersonalnej, który bezpośrednio prowadzi do powstania struktury socjometrycznej;

2) Struktura socjometryczna – atrakcyjność – spójność

Co decyduje o spójności grupy?

Powszechne twierdzenie - spójność grupy opiera się na atrakcyjności interpersonalnej

Spójność grupowa to stosunek wewnątrzgrupowych wyborów socjometrycznych do wyborów zewnątrzgrupowych (wzór atrakcyjności interpersonalnej), ale czy nie istnieją inne źródła spójności? ważność zadania, prestiż, satysfakcja z różnych aspektów życia grupowego;

Wg Hagstrom i Selvin dwa źródła spójności (atrakcyjność grupy ze względu na):

• satysfakcja z uczestnictwa w grupie

• atrakcyjność interpersonalna

• oba czynniki są statystycznie niezależne;

Uwaga: bliskie przyjaźnie mogą być dysfunkcjonalne dla działania grupy;

Satysfakcja i atrakcyjność – odmienne właściwości grupy

Spójność to:

• stopień w jakim grupa trzyma się razem jako całość;

• całościowe pole sił działające na członków w kierunku pozostania w grupie, wzajemne przyciąganie się członków;

Członkowie grupy spójnej będą przejawiać skłonność do:

• podobnego postrzegania grupy;

• podobnych reakcji na problemy dotyczące grupy (sfera behawioralna);

• stan wewnętrznej unifikacji;

=> spójność grupy – może prowadzić do większego zaangażowania członków grupy w jej sprawy i działania;

Czy zatem spójność grupy opiera się na dobrej woli członków?

=>spójność – dąży do niej każda grupa jako całość - jest ona niezbędna dla jej istnienia;

• tendencja grup do podnoszenia poziomu wewnętrznej spójności – może być na różnych poziomach w różnych grupach;

=> spójność to rezultat:

• potrzeby afiliacyjne jednostek

• refleks typu przywództwa

• wpływ grupy jako całość na jednostkę

• ale pdst. to wynik nacisków i przymusu, jaki na jednostkę wywierają określone, wyspecjalizowane karzące struktury grupowe - głębokie kulturowe struktury małych grup;

Kultura grupy:

• czynnik generujący spójność – system wartości i norm, etyka pracy, język, systemy motywacyjne;

• struktura punitywna – niedopuszczanie przez przymus i nacisk do osłabienia poziomu spójności jak i rozwiązywanie konfliktów wewnątrz grupy;

Trzy formy struktur punitywnych:

• grupa ekstrapunitywna

• grupa intrapunitywna

• grupa nie punitywna

a) grupa ekstrapunitywna

• rozwiązują wewnętrzne problemy metodą kozła ofiarnego spoza grupy;

• wysoka spójność – sprzyja procesom głębokiej dezindywidualizacji;

• grupa wysoko shierarchizowana;

• antagonizmy wewnątrzgrupowe;

b) intrapunitywne

• kozioł ofiarny pośród członków grupy;

• podobna do a) ale struktury karzące są mniej agresywne i ekspansywne – członkowie koncentrują się na osobistych grzechach;

• stosunki oparte na hierarchii i antagonizmie;

• zewnętrzne potrzeby jednostek muszą być kontrolowane;

• grupy religijne;

Grupy ekstra i intrapunitywne:

• wysoki stopień wewnętrznej spójności, ale agresja wobec kozła ofiarnego;

• wolność jednostek a spójność – jednostka jest całkowicie zniewolona przez struktury grupowe ale czuje się wolna;

• mogą być zatem niebezpieczne – ale nie wina spójności lecz kultury;

c) grupy niepunitywne

• nie występuje tu dążenie do systematycznego stosowania nacisku i przymusu wobec członków;

• członkowie dążą do wyrażania swoich motywów i uczuć;

• mniejszy stopień spójności wewnętrznej ale i mniejsze poczucie wolności;

=> poczucie wolności – symbioza celów grupowych i jednostki => spójność grupy wzrasta;

=> wzrost spójności grupy – sprzyja rozwijaniu się struktur ekstra i intra punitywnych (grupowe myślenie);

Spójność grupy to stan unifikacji pola grupowego, będącego wynikiem zarówno:

• procesów atrakcyjności interpersonalnej;

• satysfakcji jaką jednostka czerpie z uczestnictwa w życiu grupowym;

• wynik działania silnie rozbudowanych struktur punitywnych stanowiących jej kulturę;

3) Spójność a efektywność grupy

Przyczyny grupowego myślenia

a) strukturalne:

• spójność grupy – warunek konieczny ale niewystarczający;

• odizolowanie grupy;

• aktywny przywódca – brak tradycji bezstronnego przywództwa;

• grupa homogeniczna;

• brak norm wymagających systematycznych procedur;

• grupa ukierunkowana nie na efektywne działanie ale na przyjaźń, prestiż, wzajemną sympatię;

b) kontekst sytuacyjny:

• duża presja ze strony zewnętrznych zagrożeń lub możliwość zysku (przy słabej nadziei na lepsze rozwiązanie niż proponowane przez przywódcę);

• niska samoocena lub groźba jej utraty wywołana okresowo przez:

• dylematy moralne

• brak odpowiednich kompetencji do podjęcia właściwej decyzji;

• aktualne niepowodzenia, które powodują, że wady poszczególnych członków stają się szczególnie wyraźne;

• wszelki stres, niepokoje wywołane podjęciem trudnej decyzji;

• tendencja do szukania jednomyślności;

Obserwowalne przejawy grupowego myślenia (8 symptomów):

• przecenianie możliwości grupy

+ wiara w wewnętrzne morale grupy

b) zamknięty proces tworzenia opinii

+ stereotypy grup zewnętrznych;

c) naciski w kierunku konformizmu

+ iluzja jednomyślności

+ bezpośrednia presja na „odszczepieńców”

+ samozwańczy strażnicy myśli;

d) pakt o wzajemnej nieagresji

Konsekwencje

=> niskie prawdopodobieństwo zadowalających rezultatów:

• nie szukanie dodatkowych informacji;

• brak dokładnie opracowanego planu działania;

• jednomyślność grupy = kryterium oceny moralnej;

• utrata elastyczności decyzji;

• niekompletne zbadanie alternatyw i celów;

• brak analizy ryzyka;

• skłonność do selektywnego przetwarzania informacji;

Psychologiczne funkcje 8 symptomów:

• dodanie odwagi, optymizmu;

• minimalizowanie związanych z decyzjami konfliktów między wartościami etycznymi a własnymi korzyściami => uniknięcie poczucia winy czy wstydu;

• usuwanie agresji z grupy – kozioł ofiarny na zewnątrz grupy;

• podniesienie poczucia własnej wartości;

Konformizm a spójność grupy

Niska spójność grupy

Wysoka spójność grupy

• niska spójność grupy – świadomy konformizm (nie wynikający z obawy o wzajemne obwinianie się);

• lęk przed wydaleniem z grupy;

• brak solidarności w grupie => niski stopień swobody wyrażania własnych poglądów i swobody zachowań;

• dzieje się tak z powodu braku nacisków strukturalnych – poczucie niepewności, brak poparcia;

=> jednostka jest ujarzmiona tylko w sferze jawnych zachowań i jawnego wyrażania opinii;

b) wysoka spójność:

duża swoboda zachowania członków grupy, ale:

• nieświadome cenzurowanie myślenia;

• presja w kierunku uniformizmu i konformizmu;

• nowy wzór motywacji – cel to zachowanie jedności grupy i zgadzanie się z jej normami;

• konformizm jednopoziomowy – jednostka traci zdolność do oddzielenia swych własnych opinii od opinii grupy;

• dezindywidualizacja (depersonalizacja) – paradoksalny efekt euforii i zadowolenia i pełnego zespolenia z grupą;

• konformista z przekonania;

Grupa jest najbardziej efektywna przy umiarkowanym poziomie spójności, gdy:

• jednostki nie obawiają się wydalenia z grupy;

• nie uległy dezindywidualizacji – nie został przekroczony bezpieczny próg spójności;

Struktura przywództwa

Geneza pojawienia się kierownika w grupie:

• narzucony odgórnie

• w toku interakcji:

• cechy wrodzone

• koncepcja behawioralna – zależy od sytuacji (zagrożenie), charakteru zadania, cech grupy;

• kierownik musi zachowywać się zgodnie z wymogami roli

=> sytuacja + cechy wrodzone

„…dana osoba nie zostaje przywódcą na mocy posiadania pewnej konfiguracji cech, lecz wzór osobistych cech przywódcy musi mieć pewien istotny związek z cechami, działaniami i celami osób jemu podwładnych”

„…dane sugerują, że przywództwo to stosunek istniejący pomiędzy jednostkami w danej sytuacji społecznej. Osoby, które są przywódcami w jednej sytuacji, niekoniecznie muszą być nimi w innej” Stogdill

2) Badania Kurta Lewina i jego uczniów: Lippitta i White’a (1938) nad klimatami przywództwa w małych grupach

Trzy style kierowania:

• autorytarny;

• demokratyczny;

• liberalny.

Różnice:

• strategia działania – podejmowanie decyzji;

• techniki pracy - podział pracy;

• zaangażowanie przywódcy;

• pochwały/nagany.

Wyniki badań:

• produktywność,

• jakość,

• zaangażowanie członków,

• sytuacja wewnętrzna,

• spójność,

• ocena kierownika,

• akceptacja norm.

=> kierowanie demokratyczne – społecznie najbardziej efektywne

Wniosek z badań:

Działanie przywódcy można opisać za pomocą dwóch typów zachowań:

• zachowań zorientowanych na zadanie

• zachowań zorientowanych na stosunki międzyludzkie (problemy społeczno–emocjonalne);

• podejście behawioralne – czynnikiem rozstrzygającym o charakterze przywództwa w grupie lub tzw. klimacie jest specyficzny typ zachowania przywódcy;

3) Logika działania struktury przywództwa

Badania Fiedlera (zależnościowy model kierownictwa) – podejście wielowątkowe

Fiedler założył, że trzy spośród wielu możliwych parametrów sytuacyjnych tworzących strukturę przywództwa odgrywają najistotniejszą rolę:

• afektywne stosunki pomiędzy przywódcą a grupą;

• struktura zadania, jakie grupa ma zrealizować;

• rozmiary władzy przypisanej do pozycji przywódcy w grupie;

• Stopień kontroli sytuacji przez przywódcę:

Wnioski:

=>Najważniejsze są:

• afektywne stosunki pomiędzy przywódcą a grupą;

• struktura zadania, jakie grupa ma zrealizować;

• rozmiary władzy przypisanej do pozycji przywódcy w grupie;

=> postawa przywódcy wymagana do efektywnego działania grupy jest całkowicie zdeterminowana przez cechy struktury przywództwa;

=> styl kierowania jest zaprogramowany przez strukturę – a nie od predyspozycji psychologicznych przywódcy;