Rozwój społeczny dziecka
Definicja rozwoje społecznego:
Rozwój społeczny malucha najpierw nakierowany jest na tworzenie relacji poprzez branie. Wynika to z naturalnych etapów rozwoju dziecka. Noworodek i niemowlę przez większość czasu poszukuje bliskości fizycznej matki, dotyku jej ciała. To powodowane jest naturalna chęcią przedłużenia stanu symbiozy z okresu ciąży. Umożliwia tez swobodniejsze, bardziej bezkolizyjne emocjonalnie przejście o fazy naturalnej separacji od matki i fascynacji światem.
Pojęcie rozwoju możemy określić, jako składający się z wielu ogniw proces w trakcie, którego zachodzą nieodwracalne zmiany. Dziecko od chwile przyjścia na świat jest jednostką aktywną, która dysponuje swoimi genetycznymi uwarunkowaniami, uzdolnieniami i potencjałami. Jest odrębną jednostką pod względem psychicznym, fizjologicznym i morfologicznym. Dziecko wymaga odpowiedniej opieki rodziców i specjalistów. Rozwój predyspozycji dziecka zależy od jego indywidualnej drogi życiowej. Każde dziecko od urodzenia jest istotą społeczną, ale nie możemy od razu nazwać go partnerem społecznym, dopiero w toku jego indywidualnego rozwoju kształtuje swoją zdolność nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi. Ważną rolę odgrywają tutaj rodzice, wychowawcy i całe otoczenia. Dzięki tym interakcją z innymi ludźmi dziecko rozwija lub nie swoje zdolności.
Charakterystyka rozwoju społecznego:
Rozwój społeczny dziecka możemy rozpatrywać w dwóch aspektach. Pierwszy dotyczy rozwoju społeczne, czyli socjalizacji. Prowadzi on do poznania struktury i zasad, jakie panują w grupie. Dziecko w tym czasie uczy się zasad i obyczajów, które panują w grupie. Zauważyć tutaj możemy, że dzieci chętnie bawią się ,,w role”. Dziecko utożsamia się z jakąś postacią, wnika w nią i poznaje od środka. Podczas takiej zabawy dzieci same ustalają sobie zasady jak zabawa będzie przebiegać, to właśnie jest kolejny etap socjalizujący dziecko.
Drugim elementem rozwoju społecznego dziecka jest kształtowanie się jednostki w grupie. Najważniejszą rolę w rozwoju społecznym odgrywa rodzina, ponieważ rodzice to osoby, z którymi dziecko po raz pierwszy się spotyka, z którymi wchodzi w interakcje. W trakcie tego procesu dziecko uczy się jak ma postępować w danej sytuacji, dostrzega, jaka jest rola każdego z domowników, jakie są ich wartości. Jeżeli dziecko czuje, że jest członkiem rodziny to z pewnością wejście do grupy przedszkolnej będzie o wiele łatwiejsze. Rozwój przebiega jeszcze bardziej aktywnie, gdy dziecko coraz więcej mówi, gdy rozwój fizyczny jest na coraz lepszym poziomie. Podczas zabawy widać, że dzieci łączą się w pary, w mniejsze i większe grupy[2]. Niekorzystnie na proces socjalizacji wpływają złe relacje między rodzicami czy innymi członkami rodziny, co może wpłynąć na to, że dziecko nie będzie rozumiało potrzeb innych ludzi. Również izolacja rodziców, unikanie kontaktów towarzyskich może doprowadzić do tego, że dziecko będzie bardzo nieśmiałe.
Bardzo ważną rolę odgrywa rozwój osobowości dziecka. Temperament, emocje, zdolności intelektualne rozwijają się w kontaktach z rówieśnikami. W tym okresie dziecko ustala swoją tożsamość płciową. Dziewczynki naśladują zachowania swoich mam a chłopcy chcą być jak ich tatusiowie. Dziecko naśladuje, obserwuje, szuka różnic między chłopcem a dziewczynką. Już w pierwszym roku życia dziecko potrafi rozpoznać obiekty podobne do siebie-mowa tutaj o pierwotnej identyfikacji. Między trzecim a szóstym rokiem życia dziecko stara się przedstawić obraz własnej osoby. Na ten obraz składają się: imię, codzienne zachowanie, posiadane rzeczy. Obraz ten uwzględnia emocje i indywidualne cechy. W tym wieku kształtuje się również samoocena, czyli zespół sądów o własnej wartości. To właśnie samoocena zajmuje szczególne miejsce w powstawaniu obrazu własnej osoby.
Dzieci trzyletnie charakteryzują się bardzo silnymi uczuciami. Najczęściej uczucia są bardzo zróżnicowane. Są one pokazywane bardzo wyraźnie przez dzieci, ponieważ nie potrafią one ukryć swojego gniewu czy radości. Przy wyrażaniu uczuć krzyczą, gestykulują i dużo mówią. Dziecko bardzo łatwo przechodzi z jednego nastroju na drugi. Emocje uzewnętrznione przez dziecko często trwają bardzo krótko. Dziecko w pewnej chwili płacze a za moment już się śmieje. Pod koniec trzeciego roku życia dzieci dość sprawnie operują już mową, co poprawia komunikację między dziećmi oraz między dzieckiem a rodziną. W tym wieku dzieci nie wiedzą jeszcze, co to są wartości, dlaczego muszą robić tak a nie inaczej. Podporządkowują się woli i oczekiwaniom dorosłych. W tym okresie dorośli są dla dziecka największym autorytetem i wzorem do naśladowania.
Czterolatki są już bardziej świadome swoich uczuć i starają się nad nimi panować. Ważną rolę odgrywają tutaj już wspomniane zabawy w rolę. Zabawy te pozwalają dziecku na lepsze poznanie świata dorosłych. Dziewczynki najczęściej bawią się w dom gdzie jest jedna mama i kilkoro dzieci. Dzieci bawią się w grupie lub prowadzą zabawy równoległe. Czterolatki uwielbiają przeciwstawiać się dorosłym. U chłopców zauważa się nadmierną agresję, są gotowi do wymierzenia kary innemu koledze. W tym wieku zaczynają się już tworzyć ,,przyjaźnie” w grupie przedszkolnej. Przyjaciele często się ze sobą bawią, rozmawiają, dzielą zabawkami. Przyjaźnie te jednak nie trwają długo.
W życiu dzieci pięcio- i sześcioletnich nadal towarzyszy bogata paleta uczuć, ale pojawiają się nowe takie jak: lęk, nieśmiałość czy zakłopotanie. Dzieci w zależności od środowiska, w jakim przebywają wiedzą już jak okazywać i kontrolować swoje emocje. Dzieci w tym wieku przystosowują się już do zasad panujących w grupie. Budzą się nich wyższe emocje intelektualne, moralne czy estetyczne. Dzieci coraz częściej sobie pomagają, rozumieją potrzeby i emocje innych.
Dziecko w wieku przedszkolnym nawiązuje wiele kontaktów społecznych. Głównym środowiskiem społecznym jest w tym wieku rodzina a dopełnieniem jest środowisko przedszkolne. Kontakty społeczne w obrębie rodziny to przede wszystkim kontakty z rodzicami, rodzeństwem i innymi członkami rodziny. Wszystkie interakcje odgrywają dużą rolę, ponieważ dziecko przejmuje od dorosłych wzorce i role społeczne. Całkiem inaczej wyglądają relacje dzieci, które przebywają w grupie przedszkolnej. W rodzinie jest więcej okazji do sporów niż w grupie przedszkolnej. Dzieci w grupie są pod okiem nauczyciela, który wprowadza określone zasady i reguły. Taki porządek zachęca dzieci do pozytywnych zachowań i nawiązywania dobrych kontaktów z innymi dziećmi. Tak przedstawione interakcje społeczne prowadzą do zgodnego współżycia w grupie. Te pozytywne stosunki między dziećmi przejawiają się pomaganiem przy różnych czynnościach. Negatywne relacje między dziećmi kończą się konfliktem, najczęściej wynika on z zazdrości, nieżyczliwości lub z chęci osiągnięcia jakiegoś celu. Działania te mają charakter egoistyczny. W dalszej części rozdziału opisany został rozwój moralny dziecka w świetle literatury.
Moralność dziecka kształtuje się pod wpływem przyjmowania od osób dorosłych nakazów, zakazów i reguł postępowania. Na początku życia dziecko nie wie, co jest dobre a co złe. Dopiero w okresie między drugim a piątym rokiem życia dowiaduje się, jakie są wymagania i oczekiwania stawiane przez dorosłych. Dziecko stara się postępować właściwie, aby osiągać swoje cele, tą fazę rozwoju moralnego nazywamy stadium egocentryzmu. Kolejną fazą rozwoju moralności dziecka w wieku przedszkolnym jest moralność autonomiczna, wtedy właśnie dziecko zaczyna uznawać pewne normy nie, dlatego, że na przykład rodzice tak wymagają tylko dochodzi do tego, że tak powinno się postępować. Ta faza pojawia się w późnym wieku przedszkolnym lub wczesnoszkolnym. Należy pamiętać, że dziecko nie uwewnętrzniło jeszcze wszystkich reguł, dlatego w późniejszym okresie dzieci dzięki zabawie oraz grze zespołowej przyjmie swoje normy.
Dużą rolę w wieku przedszkolnym odgrywa płeć dziecka, która jest czynnikiem różniącym kontakty społeczne. Małe dzieci bawią się ze sobą chętnie bez względu na płeć. W późniejszym okresie można zaobserwować, że dzieci przejmują pewne role podczas zabawy. Dziewczynki chętnie bawią się w ,,dom,, czy zajmują się lalkami. Chłopcy lubią majsterkować, bawić się w operatorów różnych maszyn. Okres ten trwa do 8 roku życia, później chłopcy i dziewczynki tworzą odrębne grupy. Rozwój emocjonalno-społeczny jest najważniejszym czynnikiem, który umożliwia prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie oraz rozwój osobowości. Dzięki kontaktom z innymi nawiązują różne interakcje, mogą przyswajać sobie elementy ról społecznych. Dzięki przebywaniu w grupie przedszkolnej dziecko może tworzyć obraz samego siebie, który jest ważnym składnikiem osobowości. Wszystkie pozytywne i negatywne doświadczenia emocjonalne decydują o późniejszym rozwoju. Dzięki temu dzieci stają się bardziej odporne na wszelkie niepowodzenia.
Jednym ze składników środowiska wychowawczego jest na pewno grupa rówieśnicza, z którą dziecko kontaktuje się już od wczesnych lat, zanim pójdzie do przedszkola czy szkoły. Grupa rówieśnicza występuje we wszystkich fazach uspołecznienia dzieci i młodzieży. Tworzenie się grup jest zjawiskiem rozwojowym, dlatego w poszczególnych etapach zmienia się również jej charakter. Jeżeli chodzi o dzieci w wieku przedszkolnym to nie tworzą one trwałych grup, ich kontakty są powierzchowne i zmieniają się bardzo szybko. Wiek przedszkolny stanowi możliwość rozszerzania interakcji z rówieśnikami. W tym czasie dzieci uczą się wszystkiego, a nauczyciele i rodzice mogą obserwować zachowania społeczne dzieci.
Dzieci na tym etapie naśladują kogoś podobnego do siebie. Zachowania rówieśników mogą pełnić funkcje wzmocnień lub kar, mogą wywoływać pozytywne i negatywne emocje. W każdej grupie są jednostki atrakcyjne dla innych dzieci, a także dzieci, które pozostają na uboczu. Również wśród grup dziecięcych możemy wyróżnić grupy małe i duże, czy też formalne i nieformalne. Grupy nieformalne powstają spontanicznie najczęściej w wieku od 6 do 7 roku życia, ale są one przelotne i funkcjonują dość krótko, dopiero po ukończeniu 9 lat można zaobserwować zmiany. Wspomniana przez autorkę grupa rówieśnicza ma bardzo duże znaczenie. Jest ona dla swych członków źródłem informacji na temat postaw i wartości. Dziecko dzięki grupie rówieśniczej zaspokaja swoje potrzeby. Początkowo potrzeby te dotyczą tylko zabawy, ale z czasem zmieniają się one na bardziej konkretniejsze. Grupa rówieśnicza staje się dla dziecka atrakcyjna wtedy, gdy poprzez nią może zaspokoić swoje potrzeby. Bardzo silnie wpływa to na kształtowanie jego psychiki. Rozwój jest efektem doświadczeń miedzy jednostką a otoczeniem, sprzyja on wychowaniu. Tworzy okazje do podejmowania różnych zadań i pomaga w realizacji. Procesy, które determinują zmiany rozwojowe każdego człowieka to uczenie się i dojrzewanie organizmu. Problem w psychologii polega na ukazaniu zależności między tymi procesami. Można je postrzegać, jako coś odrębnego lub jako współzależne. Zależność ta oznacza, że przy odpowiedniej stymulacji środowiska można przyspieszyć rozwój dojrzewania.
Dojrzewanie to proces fizycznego wzrostu, doprowadzający do takiego stopnia dojrzałości organizmu, który warunkuje somatyczny i neurofizjologiczny rozwój jednostki. Natomiast uczenie się to proces tworzenia, utrwalania czynności zdobytych na podłożu doświadczeń. Otoczenie może tu wpływać dwojako. Niespecyficzny rodzaj oznacza, że interakcje społeczne prowadzą do stanu pobudzenia, co doprowadza do rozwoju mózgu a jednocześnie pozwala jednostce na przejście na wyższy poziom dojrzewania.
Drugi rodzaj wpływów wiąże się ze środowiskiem wychowawczym np. rodzina czy przedszkole. Uczenie się dzieci w wieku przedszkolnym to zdobywanie doświadczeń po przez kontakt z nauczycielem oraz wszelkie działania na przedmiotach. Proces uczenia się jest siłą napędową małego dziecka. Przez różne formy uczenia się dziecko spełnia się intelektualnie przez samodzielne odkrywanie świata lub przez przyswajanie gotowej wiedzy. Interakcje z rówieśnikami pomaga jednostkom przyjąć różne sposoby przyjmowania problemów. Dzieci będące w konflikcie mogą swój problem rozwiązać przy pomocy nauczyciela lub starszego kolegi, który ma większe umiejętności w tym zakresie. Z czasem przejdą na wyższy poziom i będą potrafiły samodzielnie uporać się z problemem. Proces uczenia się internalizuje procesy interakcji społecznej. Takie doświadczenia dają dziecku możliwość obserwowania, wpływania i wybierania procedur najbardziej efektywnych podczas jakiegoś problemu. Kiedy dziecko potrafi tę społeczną zdolność rozumienia odnieść do siebie wtedy samodzielnie rozwiązuje problemy, które wcześniej sam by nie rozwiązał.
Dziecko, które aktywnie uczestniczy w życiu grupy zaczyna dostrzegać jak wiele daje mu ta grupa, jak wiele potrzeb może zaspokoić. Widzi, że dzięki grupie jest popularny, uzyskuje jakąś pozycję. Grupa rówieśnicza, rodzice, nauczyciele odgrywają niezastąpioną rolę w procesie uspołecznienia. Brak kontaktu z dziećmi młodszymi czy starszymi utrudnia i wpływa negatywnie na prawidłowy rozwój społeczny dziecka.
Podstawowe wiadomości:
Nowo narodzone dziecko uspokaja się natychmiast, gdy tylko znajdzie się w ramionach mamy. Od razu szuka też piersi i próbuje, najpierw nieporadnie ze względu na słaby jeszcze wzrok, rozróżnić rysy twarzy matki. To pierwsza, jakże interesowana, bo zapewniająca przetrwanie (pożywienie, ciepło i poczucie bezpieczeństwa) forma nawiązywania kontaktu.
Im dziecko starsze, tym bardziej świadomie nawiązuje kontakt – pojawiają się uśmiechy, gaworzenie, pierwsze słowa. Później kilkunastotysięczne dziecko z własnej inicjatywy wykonuje określone czynności, o których wie, że wywołają uśmiech na twarzy rodziców. Ma ze tego wyraźna satysfakcję. Przynosi także do rodzica określone zabawki i zaprasza w ten sposób do zabawy, czytania książeczek itp.
Jak więc widać, pierwsze społeczne relacje dziecko – siłą rzeczy – nawiązuje z dorosłymi. Z czasem grono ludzi otaczających malucha poszerza się – ciocie, babcie, wujkowie. Jeśli dziecko towarzyszy rodzicom w wielu sytuacjach – wyjazdy, krótkie wypady w różne miejsca – naturalnie od wczesnych miesięcy oswaja się z obecnością wielu ludzi, zauważa, że różnią się oni od siebie sposobem mówienia, bycia, poruszania się, wreszcie nawet – zabawy z dzieckiem.
Takie doświadczenia dla młodego człowieka są niezwykle cenne. Nie tylko bowiem oswaja się on, ale też rodzi się w nim ciekawość.
Dziecko jest bystrym obserwatorem i przy okazji świetnie koduje w pamięci i przyjmuje za swój sposób odnoszenia się do ludzi. Tu wiele zależy od rodziców – jeśli ci są życzliwi, otwarci i przyjaźnie nastawieni w stosunku do innych – dziecko to obserwuje i naturalnie, niejako automatycznie, uznaje że tak trzeba i tak też się zachowuje. Staje się otwarte na świat – postrzega go jako miejsce ciekawe i przyjazne.
Już u kilkumiesięcznego dziecka można zaobserwować ciekawe reakcje w odniesieniu do innych dzieci. Maluchy przyglądają się sobie, uśmiechają do siebie, wyciągają rączki. Bywa i tak, że chcą się wspólnie bawić, turlać na podłodze itp. Niektóre reagują uśmiechem nawet na zdjęcia innych dzieci.
Dziecku jest potrzebny zarówno kontakt z dorosłymi, jak i z innymi dziećmi. Dotyczy to potomstwa w każdym wieku, każdy bowiem lubi towarzystwo rówieśników i każdemu jest ono potrzebne do wymiany doświadczeń, poglądów, słowem – do międzyludzkiego obycia. Umiejętności nawiązywania i utrzymywania kontaktów z rówieśnikami jest szczególnie ważna w wieku przedszkolnym. Musi ona tez współistnieć ze sztuką rozwiązywania sporów, bo to dzieci – stosowanie do wieku i swojego rozwoju emocjonalnego oczywiście – powinny potrafić same.
Rozwój społeczny malucha
Dzięki przebywaniu w różnych grupach dzieci mają możliwość kształtować postawy i zachowania oraz uczyć się interakcji z nowymi osobami. O ile dziecko w okresie niemowlęcym spędza z rówieśnikami do 10% czasu, to u przedszkolak jest to już prawie 60%.
Zainteresowanie najbliższym otoczeniem pojawia się już u kilkutygodniowych niemowląt. Dziecko uśmiecha się do zabawek zawieszonych przy łóżeczku, z zaciekawieniem spogląda na rodziców i inne maluchy. Narzędziem komunikacji w największym stopniu jest dla niego gestykulacja, np. wyciąga rączki, kiedy chce by wziąć je na ręce. Te kontakty, w miarę czasu, stają się coraz bardziej złożone i świadome.
Najważniejszy etap rozwoju społecznego dzieci ma miejsce miedzy 2. a 3. rokiem życia. To właśnie wtedy maluch uczy się jak różnicować uczucia i tworzyć więzi z innymi dziećmi. W jego kontaktach przeważa nastawienie orientacyjno–badawcze, dziecko poznaje rówieśnika jak przedmioty: dotyka, pociąga i popycha.
Noworodek słucha już Twojego głosu, patrzy na Ciebie. Próbuje reagować na Wasze mówienie do niego, na Wasze uśmiechy, głaskanie, tulenie, karmienie. Rusza ustami, wysuwa język i rusza główką. Nawiązuje z Wami kontakt wzrokowy.
Trzymiesięczne i czteromiesięczne niemowlę odwraca głowę w Waszym kierunku, gdy słyszy znajomy głos patrzy celowo na przemawiającą osobę. Uśmiecha się na powitanie. rozpoznaje osoby, które się nim opiekują. Niemowlę nie lubi zostawać samo, okazuje to marudzeniem i płaczem.
Do ukończenia 1.roku życia niemowlę zaczyna się celowo porozumiewać. Adresuje swoje uśmiechy i gaworzenie. Wyraźnie próbuje nawiązać rozmowę. Zaczyna posługiwać się interakcjami społecznymi dla rozwiązania problemów, z którymi nie potrafi poradzić sobie samo.
Dwulatek rozróżnia kto jest właścicielem zabawki, co nie eliminuje skłonności rywalizacyjnych i trudności dzielenia się z innymi. Stara się narzucić innym swoją wolę. Może reagować atakami złości. Chce być niezależny, ale jednocześnie poszukuje aprobaty dorosłych.
Trzylatek używa słowa „tak” równie często jak dotąd używał słowa „nie”. Lubi się dzielić. Jest nastawiony na współpracę. Ludzie są ważni, a w związku z tym lubi zawierać przyjaźnie i chętnie ustępuje. Okazuje współczucie, gdy ktoś cierpi.