Nazwa ankieta jest wieloznaczna. Pojęcie to używane jest w socjologii na określenie techniki badawczej, w której kwestionariusz wypełnia z reguły sam badany lub w jego imieniu tzw. „ankieter”. Znaczenie to kładzie przede wszystkim nacisk na sposób, całą procedurę zbierania materiałów. W innym znaczeniu ankietą określany jest kwestionariusz, formularz z zestawem pytań do badanego, na które udziela on pisemnej odpowiedzi.
Typy ankiet:
- środowiskowa,
- prasowa,
- pocztowa,
- jawna,
- imienna,
- telefoniczna,
- panelowa.
Ankieta jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnieniu specjalnych kwestionariuszy, na ogół o wysokim stopniu standaryzacji. Na przygotowanie ankiety składają się następujące etapy: postawienie problemu, sformułowanie pytań, ułożenie instrukcji, badanie próbne, przygotowanie ostatecznej wersji ankiety. Informacje, które zamierza się zdobyć podczas badań, wyznaczają główny problem, jaki planuje się rozwiązać. Instrukcja zawiera informacje, kto przeprowadza badania, jaki jest główny cel badań, jak należy odpowiadać na poszczególne pytania, w jakim stopniu gwarantuje się anonimowość.
Formułowanie pytań jest etapem integralnie związanym z postawieniem problemu. Na ogół wymienia się dwa rodzaje pytań ankietowych: otwarte (wolne) i zamknięte (skategoryzowane) - alternatywne, dysjunktywne, koniunktywne. Pytania otwarte pozostawiają badanym osobom całkowitą swobodę wypowiedzi. Mogą one zwrócić uwagę badającego na nowe aspekty badanego zagadnienia. Pytania takie pozwalają ustalić hierarchię ważności problemów, w jakiej badane osoby postrzegają głównie wątek omawianej przez nich problematyki. Ma to miejsce zwłaszcza wtedy, gdy ankieta składa się z kilku pytań.
Pytania zamknięte podają gotowe odpowiedzi, przemyślane uprzednio przez badającego. Osoby badane dokonują jedynie wyboru spośród sugerowanych odpowiedzi. Odpowiedzi są tak dobrane, że wyczerpują na ogół wszystkie możliwe rozwiązania, jakie mogą się nasuwać w związku z postawionym pytaniem. Ułatwiają one pracę badającego.
Odmianą pytań zamkniętych są pytania alternatywne, które przewidują dwie możliwości odpowiedzi - pozytywną lub negatywną. Pytania te mogą być postawione tylko w związku z problemami, które można rozstrzygać na dwojakiej płaszczyźnie: albo się z nimi zgodzić ("tak"), albo odrzucić ("nie"). Możliwa jest trzecia ewentualność, dotycząca ustosunkowania się do danego problemu: można nie wiedzieć, czy należy się z nim zgodzić, czy go odrzucić ("nie wiem", "nie mam zdania").
Inną odmianą pytań zamkniętych są pytania dysjunktywne (wykluczające). Wymagają one od osób badanych dokonania wyboru więcej niż jednej z podanych odpowiedzi. Badani wybierają tyle odpowiedzi, ile poleca im ankieter. W tym celu są instruowani, aby podkreślili dwie, trzy lub więcej odpowiedzi.
Obok pytań otwartych i zamkniętych zdarzają się pytania półotwarte. Stanowią one pośrednią formę między wymienionymi rodzajami pytań. Pytanie półotwarte przewiduje ściśle określone odpowiedzi z jednoczesnym umożliwieniem osobom badanym swobodnego wypowiedzenia się. Najczęściej po wyliczeniu możliwych odpowiedzi pozostawia się miejsce na "inne" odpowiedzi. Podane wyżej pytania zostały wyróżnione na podstawie określonego sposobu odpowiadania na nie przez badane osoby. Zestawy możliwych odpowiedzi nazwane są kafeteriami.
Wymienione pytania nie wyczerpują wszystkich sposobów zbierania materiałów podczas badań ankietowych. Są również tzw. pytania filtrujące i kontrolne. Pierwsze pozwalają wyłączyć te osoby, które nie mają nic do powiedzenia w danej sprawie. Pytanie takie powinno poprzedzać pytanie zasadnicze, na które można odpowiedzieć "tak" lub "nie". Badany może kontynuować, jeżeli jego odpowiedź brzmi "tak". Pytania kontrolne pełnią rolę kontroli otrzymanych odpowiedzi. Są one zbieżne z treścią innych pytań, lecz różne w ich ujęciu słownym. Odpowiedzi na te pytania, które są sprzeczne z odpowiadającymi im treściowo pytaniami zasadniczymi, nie są brane pod uwagę w analizie materiału.
Istnieje wiele kryteriów wyodrębniania rodzajów pytań ankietowych. Pytania w kwestionariuszu ankiety dzieli się na:
1. Ze względu na formę i rodzaj odpowiedzi (kryterium techniczne):
pytania otwarte;
pytania zamknięte.
2. Ze względu na cel pytania (kryterium celu pytania):
Pytania o opinie
„Co Pan sądzi o przydatności szkoleń…?”
Pytania o fakty
„W jakich szkoleniach brał Pan udział…?”
Pytania o wiedzę
„Jakie zna Pan najskuteczniejsze metody poszukiwania pracy…?”
Pytania o źródła informacji
„Skąd dowiedział się Pan o naszym projekcie…”
Pytania o motywy
„Co zdecydowało o Pana uczestnictwie w szkoleniu…”
Pytania o sugestie
„Jakie są Pana oczekiwania dotyczące szkolenia…”
3. Ze względu na funkcję pytania (kryterium funkcji):
dotyczące badanej problematyki;
metryczkowe;
filtrujące;
wykluczające się;
sprawdzające;
podchwytliwe;
puste.
Pytania muszą być komunikatywne, czyli zapewniać bezpośrednie wzajemne porozumienie między badanym a badającym. Należy zadbać, aby pytania były formułowane w sposób zrozumiały dla badanych, nie były zbyt trudne do odpowiedzi, uwzględniały rzeczywiste możliwości badanych, nie były sugestywne, czyli nie sugerowały oczekiwanych przez ankietera odpowiedzi; pytania nie mogą też być zabarwione emocjonalnie, a w przypadku pytań zamkniętych - powinny wyczerpywać wszystkie możliwości, uwzględniały szczegółowo problemy związane z zasadniczą problematyką, rezygnując z ogólnikowości na rzecz bliżej skonkretyzowanych ujęć. Należy unikać tematów drażliwych, np. wkraczających w osobistą sferę intymności badanych osób.
Pytania powinny być zapisane w poprawnej kolejności. Muszą one stanowić pewną zwartą i logiczną całość. Należy je starannie przygotować, wydrukować, rozdać badanym osobom, podać instrukcję wypełnienia łącznie z zapewnieniem o dyskrecji.
Nawet najbardziej przemyślane pytania ankietowe nie dają gwarancji otrzymania rzetelnych odpowiedzi. Również ocena otrzymanego materiału musi być przemyślana, a wnioski nie mogą wypływać z pobieżnej analizy wyników ankiety.
KOLEJNOŚĆ PYTAŃ W ANKIECIE
1) Zacznij od pytań wprowadzających w temat ankiety.
2) Kwestionariusz nie może być męczący, trudność pytań powinna być zróżnicowana.
3) Kwestionariusz powinien tworzyć jedną logiczną całość, pytania powinny wynikać jedno z drugiego.
4) Przechodź od ogółu do szczegółu w sytuacji pytań o fakty, gdy pytasz o opinie, zacznij od pytań szczegółowych i na końcu zadaj pytanie o ogólną ocenę. (np. szkolenia)
Ankieta jest z pewnością najpowszechniejszym instrumentem zbierania informacji.
Przed przeprowadzeniem ankiety trzeba najpierw określić, do jakiej grupy konsumentów planuje się skierować dany produkt. Następnie dokonuje się wyboru tzw. próby reprezentatywnej, czyli małej grupy osób (wyłonionej spośród potencjalnych konsumentów), która weźmie udział w ankiecie. Dobór próby reprezentatywnej nie jest łatwy.
Kilka porad jak sporządzić prawidłową ankietę:
1) Nasza ankieta nie powinna być zbyt długa - kilka do kilkunastu pytań, inaczej nikt jej nam nie wypełni.
2) Ankieta powinna zawierać:
tytuł,
wstęp, w którym krótko opisujemy, kto ją przeprowadza oraz w jakim celu,
instrukcję jak należy wypełnić ankietę,
tzw. metryczkę, czyli kilka pytań charakteryzujących ankietowanego (np. płeć, wiek, wykształcenie itp.),
podziękowanie za wypełnienie ankiety.
3) Jeśli podajemy kilka możliwych odpowiedzi do wyboru - powinny być one "rozłączne". Błędem jest sformułowanie odpowiedzi na pytanie w następujący sposób:
Pytanie: Ile masz lat?
Odpowiedź:
a) 0 - 15
b) 15 - 19
c) 19 - 25 itd.
Jeśli masz 19 lat, nie będziesz wiedział/a czy wybrać odpowiedź b) czy c).
4) Nie należy pytać w jednym pytaniu o kilka spraw jednocześnie, stosujmy zasadę: jedno pytanie - jeden problem. Błędem jest np. zadanie pytania: "Jakie miesięczniki czytasz najchętniej i gdzie je kupujesz?".
5) Pytania nie powinny mieć zabarwienia emocjonalnego oraz nie powinny sugerować odpowiedzi.
Np.:
Większość Polaków opowiada się za przystąpieniem Polski do UE, czy Pan/Pani jest również za?
Czy jest Pan/Pani przeciwko nadaniu większych uprawnień prezydentowi RP?
Czy przestał Pan już bić swoją żonę?
Dlaczego nie powinno się rezygnować ze szkolenia w połowie kursu?
BIBLIOGRAFIA:
Gruszczyński L.A., Elementy metod i technik badań socjologicznych, Śląskie Wydawnictwa Naukowe, Tychy 2002,
Gruszczyński L.A., Kwestionariusze w socjologii, Wyd. UŚ, Katowice 2003,
Podręcznik socjologicznych badań ankietowych, PAN, Warszawa 1992,
Wlazło S., Mierzenie jakości pracy szkoły - Wydanie Mar Mar Wrocław 1999,
Bonstingl J.J., Szkoła jakości. Wprowadzenie do Total Quality Management w edukacji, Warszawa 1995,