„Z duchem w rozmawianiu. Szesnastowieczna proza polska.”

Liczba prozaików w Polsce w szesnastym wieku znacznie przewyższa liczbę poetów. Dlatego warto przyjrzeć się bliżej prozie renesansowej przysłoniętej nieco przez poezję (np. za sprawą Jana Kochanowskiego, który był wybitnym artystą.)Tematy poruszane przez prozaików były niezwykle rozległe. Proza stała się pełnym „zwierciadłem” życia tamtych czasów. Ukazywała z dużym realizmem praktycznie wszystkie stany społeczeństwa (z dominacją szlachty) ówczesnej Rzeczypospolitej. Należy pamiętać, ze panowało wtedy zupełnie inne pojecie literackości dzieła (do literatury zaliczano kazania, traktaty, listy, itp.). Pisano w języku polskim, jak również po łacinie (czy raczej nowołacinie). Pomimo, iż schyłek XV w, aż do początku XVII to rozkwit renesansu w Polsce; w XVI wieku nadal była popularna średniowieczna proza powieściowa (oparta na wzorcach zagranicznych).

Rodzaje prozy (podział ze względu na tematykę):

1.Historyczna – można wyróżnić 4 grupy tekstów:

a. prace typu kronikarskiego (np. J. Długosza, M. Kromera, M. Bielskiego-/który jest autorem pierwszego po polsku dzieła obejmującego dzieje świata/)

b. dziejopisarstwo czasów bieżących

c. biografistyka (np. S. Orzechowskiego sylwetka Jana Tarnowskiego)

d. historyczna proza o charakterze naukowym

ad A)

"De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX" * Marcina Kromera (1555)

Opis dziejów Polski do początków panowania Zygumnta I (konkretnie do roku 1506), pisany z przeznaczeniem dla cudzoziemskiego czytelnika. Autor czerpał z Długosza i Miechowity, zachowując jednak krytycyzm właściwy humanistom. Zwraca się uwagę (J. Ziomek), że Kromer był bliski renesansowej refleksji historiograficznej, żądającej, aby dziejopisarstwo potwierdzało rzeczywistość tego, czego nauczali moraliści - nie był jednak moralistyą natrętnym ani komentatorem stronniczym, mimo całej swojej żarliwości religijnej (Kromer był biskupem warmińskim i następcą kardynała Hozjusza). Dzieło cieszylo się dużą popularnością, było chętnie czytywane przez polskich pisarzy(również i Kochanowskiego), a w 1580 roku Kromer otrzymał nawet publiczne podziękowania sejmu za swój trud. Za swego rodzaju dopełnienie "De origine..." uznać można "zagrabną monografię krajoznawczą" pt. "Polonia" (1577), zawierającą opis przyrody polskiej, charakterystykę ludności i jej obyczajów, Z ciekawostek - to Kromer jako pierwszy wypowiedział przypuszczenie, że autor anonimowej "Kroniki" z XII w. był przybyszem z Galii.

"Kronika wszytkiego świata" * Marcina Bielskiego (1551)

Zarys historii powszechnej , poczynając od stworzenia Adama i Ewy aż po XVI wiek. Autor wychodzi od historii Starego Zakonu, przeplataną historią Grecji i Rzymu, następnie opowiada o narodzeniu Najświętszej Maryi Panny, o Janie Chrzcicielu i o życiu Chrystusa, potem zaś wiedzie narrację szerokim duktem historii papiestwa, cesarstwa rzymskiego narodu niemieckiego, niektórych królów Francji i niektórych książąt niemieckich, po drodze zajmując się jeszcze wyprawami krzyżowymi idoprowadza rzecz do czasów papieża Juliusza II (tj. do 1550 roku). Kronika oparta jest na kilku żródłach, najważniejsze z nich to "Weltchronik" Johanna Nauclerusa. J. Ziomek pisze, że takie "ambitne a mało krytyczne kompendia wiedzy powszechnej" nie należały w owym czasie do rzadkości, Bielski nie jest za tym twórcą koncepcji dziejów układającej się w jednotorowy, jednolity ciąg - od momentu stworzenia świata do momentu powstania dzieła. Wskazuje przy tym, że taki sumujący układ spojrzenia na współczesną epokę jako na spadkobierczynię przeszłości z jednej strony mógł wspomagać przekonania humanistów o potrzebuie odradzania starożytności, z drugiej - służyć reformacyjnym tezom chilialistycznym o zepsuciu świata, który naprawiony zostanie w nadchocącej epoce Ducha Świętego.

Innym ważnym aspektem jest "wielokształtność" dzieła Bielskiego:

- sprzeczne tendencje do wiernego przedstawiania zd. historycznych i do ich beletryzacji

- współistnienie w obrębie dzieła różnych gatunków/zalążków gatunków literackich (historia święta, mitologia, apokryf, legenda, przypowieść, bajka typu ezopowego, anegdota, facecja, sensacje astronomiczne i klimatyczne, zarysy biograficzne o charakterze parenetycznym).

Same czasy zygmuntowskie są przedstawione w sposób obfitujący nie tylko w informacje historyczne, ale i mnóstwo wiadomości o życiu codziennym, drobnych wydarzeniach, postaciach epoki (wiele miejsca poświęca Bielski np. Stańczykowi), znajdujemy w utworze nawet przytoczenia pieśni popularnych, które autor słyszał w młodych latach. Wyraźne są tu reformacyjne sympatie Bielskiego, który co prawda nigdy nie wystąpił oficjalnie z Kościoła katolickiego, ale nie krył swojej życzliwości dla myśli i ducha reformacji. Akcenty krytyczne wobec Kk stały się przyczyną, dla której syn Bielskiego, Joachim - już prawowierny katolik - wydał w 1597r. przeredagowaną (ale i uzupełnioną) wersję kroniki ojca. J. Krzyżanowski pisze, że kronika Bielskiego na dwa wieki stała się podstawowym źródlem wiedzy o Polsce dla szetokich mas szlacheckich.

"Dzieje w koronie polskiej" * Łukasza Górnickiego

Utwór obejmujący okres 1538-1572, pisany prawdopodobnie pod koniec życia autora, czego można dowieść zestawiając "Dzieje..." z "Kroniką polską" wydaną przez Joachima Bielskiego (wspomniana redakcja dzieła ojca) w 1597 r., a doprawadzoną do 1586 - Górnicki czerpie z Bielskiego dosyć bezceremonialnie, czesto po prostu przytacza go lub streszcza. Dzieło napisane obyczajem i sposobem humanistycznej historiografiim w układzie ściśle chronologicznym, rok po roku. Jako źródło historyczne jednak dosyć zawodne - Górnicki zatrzymuje się nierzadko nad wydarzeniami drugorzędnymi, zaś ważne fakty ledwie kwituje, odsyłając czytelnika do odpowiednuch dokumentów bądź usprawiedliwając się, że nie był obecny przy danym wydarzeniu. Na przykładzie "Dziejów w Koronie" widoczna jest jedna z najbardziej charakterystycznych cech humanistycznego dziejopisarstwa, mianowicie "sermocinatio", tj. przytaczanie (rekonstrukcja) wygłaszanych mów. I tak np. Górnicki poświęca opisowi pogrzebu Zygmunta Augusta zaledwie kilka linijek, za to przez kilka stron opisuje mowę wygłoszońą przez Piotra Boratyńskiego - takich oracji jest zresztą w dziele kilka, co sprawia, że chwilami relacja właściwa sprawia wrażenie tekstu pobocznego. Można zatem uznać, że utwór Górnickiego jest też poniekąd antologią humanistycznej prozy retorycznej.

"Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego, kasztelana krakowskiego, hetmana wielkiego koronnego" * Stanisława Orzechowskiego (1561)

Parenetyczna biografia pochwalna, "jedna ze znamienitszych biografii renesansowych" (Ziomek), wydana krótko po śmierci bohatera dzieła. Opisuje dzieje rodu Tarnowskich, lata nauki i wędrówki przyszłego hetmana, jego przewagi duchowe, życie domowe, poglądy polityczne i religijne. Mamy tu do czynienia raczej z portretem literackim niż z relacją w porządku historycznym - a portret to pochlebny, skonstruowany tak, aby jego model stał się wzorcem osobowym polskiego slzachcica - magnata, obrońcy ojczyzny, podpory tronu i wiary przodków, a zarazem człowieka wolnego, indywidualności nieskrępowanej niczym w wyborze drogi życiowej

"Żywot i sprawy poćciwego ślachcica polskiego Mikołaja Reja z Nagłowic...który napisał Andrzej Trzycieski, jego dobry towarzysz, który widział wszystki sprawy jego" (1568)

Autorstwo dzieła, które ukazało się razem z Rejowym "Źwierciadłem" jest przedmiotem kontrowersji, obecnie badacze skłaniają się raczej ku tezie, że "Żywot..." wyszedł spod pióra samego Mikoła Reja - wskazuje na to uderzające podobieństwo stylu życiorysu do pozostałej twórczości szlachcica. Jeśli rzeczywiście przyjąć, że mamy do czynienia z utworem autobiograficznym, to zastanawia fakt ukrycia owego autobiografizmu - wydaje się, że Rej uważał, iż nie uchodzi podawać do publicznej wiadomości faktow z wlasnego życia pod własnym nazwiskiem. Sam utwór jest obrazem parenetycznym, zbudowanym wokól ideału i mitu człowieka naturalnego, rozumnego prostaczka - mit ten funkcjonował w ideologii zborów różnowierczych jako opozycja wobec uczuoności wielowiekowych pokładów katolickiej tradycji, przesłaniającej prawdę Pisma Świętego.

2. Społeczno – polityczna

Sytuacja społeczno – polityczna w ówczesnej Polsce sprzyjała rozkwitowi prozy, która w dużej mierze okazuje się publicystyką lub literaturą pełniącą funkcje publicystyki zaangażowanej w bieżące sprawy.

Np.: Andrzej Frycz Modrzewski, nazywany ojcem polskiej myśli demokratycznej. Przyczynił się on do rozwoju w Polsce nauki o państwie i prawie. Opozycjonistą Frycza był St. Orzechowski (autor m.in. broszur antytureckich). Warto zaznaczyć, iż budował on swoją publicystykę wg zasad klasycznej literatury (wstęp, pozyskanie życzliwości odbiorcy, rozbudzenie jego uwagi i wprowadzenie w problematykę rozważań. W Narratio określa sytuację i przedstawia podstawowe kwestie, w Argumentatio – gromadzi najważniejsze dowody i odpiera zarzuty. W zakończeniu znajduje się podsumowanie dowodów i podkreślenie motywów natury emocjonalnej.

„Kazania sejmowe” Piotra Skargi – (kazanie to ulubiona forma wypowiedzi literackiej tego wybitnego jezuity, choć często było jedynie pretekstem do wygłoszenia oracji, mającej na celu wyłożenie poglądów na konieczną przebudowę państwa polskiego <tworzył za czasów Zygmunta III Wazy>)

„Wróżki” Jana Kochanowskiego – refleksyjne dzieło kładące nacisk na konieczność moralnego odrodzenia społeczeństwa.

Proza społeczno – polityczna miała rzeczywisty wpływ na kierunki rozwoju polityki wewnętrznej i zagranicznej ówczesnej Rzeczypospolitej.

"Łaski, czyli o karze za mężobójstwo" ("Lascius, sive de poena homicidii", in. "Oratio prima") – 1543 A. Frycz Modrzewski

Głos Modrzewskiego w dyskusji o wprowadzeniu jednakowej kary śmierci za zabójstwo: wedle statutu wiślickiego szlachcic za zabicie nieszlachcica płacił 10 grzywien, zaś wedle ustawy z 1496 r. za zabicie szlachcica karany był więzieniem przez rok i sześć tygodni oraz główszczyzną w wysokości 120 grzywien - nieszlachcic tymczasem był za pozbawienie życia szlachcica karany śmiercią (owo zróżnicowanie kar było zresztą charakterystycznym odbiciem stosunków produkcyjnych). Z inicjatywy grupy humanistów (m. in. Kromer, Roizjusz, Przyłuski, Rotundus, Hozjusz) na sejmie w 1538 r. stanęła królewska propozycja, by wprowadzić jednakowy wymiar kary za zabójstwo, bez względu na przynależność stanową. Sejm wniosek odrzucił, a w 1542 r. szlachta w ogóle odmówiła obrad nad wnioskiem podobnym. Na sejmie w 1543 r. po raz kolejny miała być przełośona propozycja ujednolicenia kary - i wtedy właśnie wyszła drukiem "Oratio prima", skierowana do królewicza Zygmunta Augusta. Frycz wysuwa tutaj postulat równości wszystkich obywateli państwa wobec prawa sądowego, argumentując wszechstronnie: dowodził, że nierówna kara i kara pieniężna za zabicie człowieka to pogwałcenie prawa natury i prawa Bożego, odwoływał się do autorytetu starożytnych Rzymian i św. Pawła. Mowa Modrzewskiego nie odniosła skutku, jednak publicysta nie poddawał się i wielokrotnie powracał do postulatu zrównania wszystkich obywateli wobec prawa - bez efektów niestety.

„Mowa Perypatetyka o postanowieniu sejmu zezwalającym na odbieranie mieszczanom wiejskich posiadłości, wypowiedziana w kole uczonych" ("Oratio Philalethis Peripatetici...") - 1543 (data wygłoszenia, drukiem mowa ukazała się 2 lata później)

Krytyka postanowienia sejmu z 1538 r. zabraniającego mieszczanom nabywania dóbr ziemskich oraz sejmu z 1543 r., na którym król pod naciskiem szlachty zobowiązał się wprowadzić tamto postanowienie w życie i zobowiązać mieszczan do sprzedaży dóbr już nabytych.

"Mowa o wysłaniu posłów na sobór..." ("Oratio...de legatis ad concilium christianum mittendis") - 1545 (wydana w 1546 r.)

Jeden z aktów sporu, o to, czy ludzie świeccy również mają prawo brać udział w soborze (mowa wydana w związku z rozpoczęciem soboru trydenckiego, skupiająca się jednak nie na kwestiach dogmatycznych, lecz organizacyjnych).

+ "Rozważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć..." * ("Commentatorium de Republica emendanda libri quinque..." ) - 1551

Stanisław Orzechowski (1513 - 1566)

Wykształcony za granicą teolog-humanista, kanonik przemyski (oficjalnie żonaty i posiadający gromadkę dzieci, przeciwnik celibatu), awanturnik polityczny, "warcholski trybun szlachecki i kościelny". Polemista Frycza Modrzewskiego.

Główne tematy poruszane przez Orzechowskiego-publicystę:

- niebezpieczeństwo tureckie ("Turcyki" - 1543 r.): łacińskie traktaty skierowane do całego świata chrześcijańskiego, a wzywające do nowej krucjaty

- obrona zagrożonej rzekomo wolności szlacheckiej ("Wierny poddany" - 1543 r.)

- egzekucja praw (cykl rozpraw w języku polskim: "Rozmowa albo Dialog około egzekucyjej Polskiej Korony" - 1563 r., "Quincunx" - 1564 r., "Policyje królestwa polskiego "- 1566 r.; środkowa część trylogii zawiera postulat wprowadzenia ustroju teokratycznego)

Piotr Skarga (1536 - 1612)

Jezuita związany ze stronnictwem regalistów skupionych wokół króla Zygmunta III Wazy. Oddany walce z reformacją, przeciwnik tolerancji wyznaniowej.

+ "Kazania sejmowe" - 1597 r.

W rzeczywistości nigdy nie wygłoszone, co więcej za czasów autora praktycznie nieznane. Wg opinii mniej bezkrytycznych badaczy twórczości jezuity Kazania kazaniami są wyłącznie w zakresie formy, w rzeczywistości to traktat polityczny, reprezentujący interesy skupionego wokół Zygmunta III środowiska regalistów, biskupów i części magnaterii katolickiej. Dwa glówne postulaty owego traktatu (i całej publicystycznej twórczości jezuity) to wzmocnienie władzy monarszej i usunięcie z życia politycznego rożnowierców.

Z jednej strony można usłyszeć głosy o wiekim patriotyzmie kaznodziei, z drugiej zarzuty, że formułowany przez niego program był utopijny i był wyrazem nadziei na powrót do stosunków średniowiecznych.

Na dzieło składa się 8 ksiąg, omawiających 6 chorób Rzeczypospolitej:

1) nieżyczliwość ludzka ku Rzeczypospolitej i chciwość domowego łakomstwa

2) niezgody i roztyrki sąsiedzkie

3) naruszenie religiej katolickiej i przysada katolickiej zarazy

4) dostojności królewskiej i władzy osłabienie

5) prawa niesprawiedliwe

6) grzechy i złości jawne

W XIX w. Skarga stał się bohaterem "patetyczno-romantycznej" legendy, utrwalanej głównie za sprawą Adama Mickiewicza i Jana Matejki. Uznano go za proroka, który przewidział upadek Ojczyzny. Kazania istotnie są utrzymane w stylistyce prorockiej, ale był to typowy w owym czasie zabieg służący zwiększeniu siły oddziaływania na odbiorców i nie jeden Skarga przemawiał w ten sposób.

Jan Kochanowski "Wróżki" * - wydane pośmiertnie w 1584 r., napisane nie wcześniej niż w 1564 r.

Utwór ma formę prozaicznego dialogu pomiędzy Plebanem a Ziemianinem (przy czym wywody tego pierwszego wyposażone są bogato w cytaty i nazwiska autoretytów takich jak np. Cyceron). Mamy tu do czynienia z rozwinięciem myśli Zgody i Satyra - Pleban poucza o groźbie, jak zawisła nad Rzeczpospospolitą z powodu egoizmu, niedbalstwa i łakomstwa jej obywateli. "Wrożki" (czyli "wróżby") pozostają nieco poza ogólnym nurtem publicystyki, ze względu na swój refleksyjny charakter - główny nacisk położony został na moralne odrodzenie społeczeństwa, brak tutaj konkretnego programu politycznego.

3. Proza dydaktyczna i parenetyczna

Proza dydakt. wyrasta z prozy społ.-pol., łączy się bowiem silnie z postulatami naprawy społeczeństwa. Proza paren. natomiast powiązana jest z ruchem reformacyjnym i polemikami religijnymi, nieraz bardzo angażującymi szlachecką społeczność Rzeczypospolitej. Źródłem dydaktycznej prozy renesansowej były z jednej strony proste obserwacje życia codziennego, z drugiej zaś wzory literackie antyku, średniowiecza i renesansu europejskiego. W literaturze parenetycznej, oprócz utworów moralizatorskich, można wyróżnić ciekawy zespół zwierciadeł (łac. specula) – czyli idealne wizerunki poszczególnych przedstawicieli społeczności renesansowej. Zjawisko to było znane z epok poprzednich, lecz w renesansie szczególnie rozpowszechnione. (tu: przede wszystkim w „Żywocie człowieka poczciwego” M. Reja)

„Iz pijaństwo jest rzecz sprosna a nieprzystojna" Kochanowskiego

b) tzw. "zwierciadła" (łac. "specula") - idealne wizerunki poszczególnych stanów

+ "Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego" Mikołaja Reja (najważniejsza część tomu "Źwierciadło") - wzorzec szlachcica-ziemianina

+ "Dworzanin polski" Łukasza Górnickiego (1566)

Przeróbka (parafraza i spolszczenie) włoskiego utworu pt. "Il Cortegiano" Castiglione

Na utwór składają się cztery księgi wyimaginowanych "gier rozmownych" prowadzonych na dworze biskupa Samuela Maciejowskiego (mecenasa Górnickiego, wybitnym humanisty; Maciejowski był inicjatorem całej zabawy, ale nie brał w niej udziału - został bowiem wezwany do "spraw państwowych") w Prądniku pod Krakowem przez 9 osób (w oryginale 25, w tym kobiety, których nie ma u Górnickiego), które, jak to z właściwym sobie urokiem określił Profesor Borowski, "polerują swoje człowieczeństwo za pomocą rozmowy":

- Stanisław Maciejowski - brat biskupa Macieja, kasztelan dworski, marszałek dworu królowej Bony, łączący w sobie "chwalebne obyczaj epolskie i europejską kulturę"

- Stanisław Wapowski - postać mało znana z ówczesnych dokumentów, jego twórczość literacka zaginęła; utrwalony u Reja Orzechowskiego, Trzecieskiego (Kochanowski zaś zadedykował mu jeden z utworów zamieszczonych w II Księdze Fraszek: "Do Stanisława Wapowskiego")

- Wojciech Kryski - dyplomata i sekretarz królewski, słuchacz uniwersytetu padewskiego, człowiek cechujący się darem wymowy oraz znajomością języków i świata antycznego, wybitny dyplomata; w "Dworzaninie" odgrywa niebagatelną rolę (wywody o "przystałości", obrona języka polskiego, dytyramb na cześć najwyższej miłosci i piękności)

- Andrzej Kostka - dworzanin biskupa Maciejowskiego, to jemu i Myszkowskiemu przydzielona jest rzecz o dwornej pani

- Aleksander Myszkowski - dworzanin królewski i żołnierz

- Jan Derśniak - dworzanin Maciejowskiego i dworzanin królewski, wraz z Boojanowskim tworzy osobną grupę "żywioł humoru"; wygłasza pierwszą w polskiej mowie teorię komizmu

- Stanisław Bojanowski - "filozof polski", w przeciwieństwie do innych rozmówców nie odwiedził Południa; znakomity gawędziarz, po trosze antyfeminista, wraz z Dereśniakiem tworzy "żywioł humoru"

- Stanisław Lupa Podlodowski - stolnik sandomierski, typ "domowego szlachcica", konserwatysta niechętny modom i nowinkom,a yakże wszelkiej "uczoności", przedstawiciel zacofanej szlachty; oryginalny dodatek Górnickiego - wprowadzenie takiej postaci w "Il Cortegiano" byłoby niemożliwe

--> 9 uczestników "gry rozmownej" tworzy 9 portretów dwornych ludzi - na tyle różnych, by możliwa była różnica zdań, a zarazem na tyle podobnych, by można było zarysować wspólny wzorzec dworzanina: człowieka wykształconego, charakteryzującego się wysoką kulturą osobistą

4. Proza religijna

-polemiki

-postyllografia

-przekłady Biblii (np. katolickie – Wujek, Leopolita; kalwińskie – biblia brzeska; luterańskie – Malecki; ariańskie – Czechowic)

Dyskusje religijne (związane z Reformacją) stanowią dokument umysłowej i literackiej kultury doby renesansu. Ich rozwój (poza sprawami wyznaniowymi) uzasadnia się również m. in. odrodzeniową skłonnością do krytyki (tym żywsza, że obejmowała dziedzinę niepodważalną w epoce poprzedniej). Poruszała wielki obszar zagadnień : od ustrojowo – organizacyjnych Kościoła, po kwestie dogmatyczne.

Postylla (od: post illa verba textus, tj. po owych słowach tekstu św., kiedy to kapłan wygłasza naukę) tu: np. „Postylla” Mikołaja Reja – świeckiego kaznodziei.

"Postylla" Mikołaja Reja

- tekst mogący stanowić zarówno wzór kazania dla kaznodziei zborowego (przypominam, że Rej był kalwinistą), jak i lekturę przeznaczoną do czytania domowego; prawdopodobnie przytaczane fragmenty Ewangelii były samodzielnie tłumaczone przez Reja; w komentarzach odnaleźć możemy pewn akcenty krytyki skierowanej pod adresem Kościoła katolickiego (m. in. świadczeń na rzecz Kościoła, świątecznych ceremonii), nie przybierającej jednak, jak podkreśla J. Ziomek, odcienia agresji; ilustracje i przykłady zachęcające bądź ostręczające od określonych zachowań zaczerpnięte są częscto z życia codziennego - ujawnia się tutaj Rejowa wnikliwość w obserwacji świata

5. Proza fabularna

W XVI w. termin powieść oznaczał opowiedzenie czegoś, np. „Powieść rzeczy istej”. Z kolei to co my dziś nazywamy powieścią określano mianem historyji (np. „Historyja o żywocie Aleksandra Wielkiego”). Szesnastowieczną prozę fabularną można zgrupować w kilka zespołów:

- utwory powieściowe, tj.romanse (historyje) (romans pseudohistoryczny, moralistyczny, rycerski, błazeński, humanistyczny),

- facecje, tj. inaczej apoftegmaty lub przypowieści (bajki), czyli teksty, które nazwać można krótkimi humoreskami,

- utwory o charakterze religijnym: hagiograficzne, apokryficzne i romanse religijne, tj. proza fabularna.

Całe piśmiennictwo fabularne, podobnie jak i część historiografii, było nosicielem tradycji średniowiecznych i renesansowej nowoczesności.