Używając pojęcia “choroba” to kojarzy się nam ona najczęściej z utratą zdrowia. Stanu zdrowia na ogół nie odczuwa się, natomiast wyraźnie odczuwa się jego niedostatek w postaci złego samopoczucia czy choroby.
Podstawowym objawem choroby jest zakłócenie homeostazy, czyli równowagi między organizmem człowieka a otaczającym go środowiskiem.

Choroba powoduje powstanie ogólnych zmian biologicznych, które wpływają ujemnie na psychikę pacjęta. Zmiany te przejawiają się ograniczeniem czynności życiowych i ogólnej wydolności organizmu, czemu mogą towarzyszyć: ból, kaszel lub brak apetytu. Ten stan może przeobrazić się w “chorobę przewlekłą”, która cechuje się zmianami postępującymi i nieodwracalnymi. Przebiega ona z okresami zaostrzeń i remisji. Stany remisji sprzyjają zaniedbaniom choroby a nawroty bywają zaostrzone i niejednokrotnie prowadzą do śmierci. Zmiany chorobowe mają różne tempo przebiegu.

Bardzo często udaje się zatrzymać lub zwolnić postępującą chorobę środkami farmakologicznymi. W przypadku zaostrzeń choroby konieczna jest hospitalizacja chorego. W skutek tych zmian chory zmienia swoje postępowanie, dotychczasowy tryb życia wprowadza pewne ograniczenia w swoim działaniu. Wszystko to prowadzi do powstania stanów frustracyjnych oraz wytworzenia się mechanizmów obronnych.
Według Z. Sękowskiej, rodzaj reakcji człowieka na chorobę uzależnia się:
- od indywidualnych cech pacjenta, tj. cech psychofizycznych, wcześniejszego doświadczenia życiowego, wychowania i środowiska,
- od obiektywnego stanu zdrowia, tj. sposobu powstania choroby, nasilenia objawów chorobowych, świadomości pacjenta, co do przebiegu choroby i jej prognozy,
- od sytuacji życiowej pacjenta, inaczej na chorobę reaguje dziecko, inaczej człowiek dorosły, ale mający zapewnioną opiekę, a inaczej samotny pozostawiony sam sobie.

Pod wpływem choroby lub kalectwa wielu pacjentów popada w apatię, traci sens i celowość życia. Są podatni na nałogi alkoholowe i narkotyki.
Każdy organizm posiada inne mechanizmy adaptacyjne, przy pomocy, których jest w stanie przystosować się do zmienionych warunków takich jak: ból fizyczny, oszpecenie, amputacja kończyn i utrata sprawności. W przypadku występowania choroby lub kalectwa, czyli stresorów, człowiek nie jest w stanie sam zaspokoić potrzeb psychicznych, społecznych i ekonomicznych, co wywołuje stany zwane frustracjami. Frustracją nazywa się przykry stan uczuciowy przeżywany przez człowieka, gdzie jego dążenie do zaspokojenia potrzeby jest zablokowane, przez co czuje się on pokrzywdzony. Każda choroba czy kalectwo jest dla organizmu stresorem obciążającym jego normalną wydolność, wpływającym ujemnie na stan psychiczny człowieka poprzez jego układ nerwowy. Dalej u Z. Sękowskiej dowiadujemy się, że czynnikami wywierającymi bezpośrednimi wpływ na system nerwowy człowieka, a wynikającymi z choroby są:
- toksyny bakteryjne zatruwające organizm,
- uboczne produkty wadliwej przemiany materii,
- zmiany hormonalne w niektórych chorobach,
- farmakoterapia np. antybiotyki i narkotyki,
- sytuacje frustrujące związane z chorobą,
- czynniki jatrogenne, wpływ kontaktu chorego z lekarzami i personelem medycznym.
Przebiegowi chorób somatycznych często towarzyszą zaburzenia psychiczne, przy czym są to przeważnie zaburzenia świadomości np. śpiączka cukrzycowa. Podobne objawy, przyćmienie świadomości z zaburzeniami orientacji występują przy zapaleniu płuc, durze brzusznym i niedokrwistości złośliwej. Po ustąpieniu stanów krytycznych mogą się jeszcze utrzymywać stany apatii, drażliwość, wyczerpanie, zaburzenia pamięci i logicznego myślenia.

Przykładami chorób somatycznych są: stwardnienie rozsiane, reumatyzm, gościec, gruźlica i choroby nowotworowe. W przypadku chorych na raka i stwardnienie rozsiane, pojawia się ogromny stres i przygnębienie. Tracą oni sens życia i popadają w skrajności. Utrata części ciała z powodu raka lub stosowanej terapii bywa źródłem głębokiego żalu. Uraz psychiczny spowodowany amputacją powoduje nieraz głębsze problemy niż fizyczne konsekwencje samej choroby.
Choroba somatyczna zmniejsza zwykle odporność na stresy psychiczne, które łatwiej niż u człowieka zdrowego wywołują odczyn nerwicowy. Dlatego też u chorych tego typu spotyka się objawy drażliwości, przygnębienia, zaburzeń snu i zaburzeń wegetatywnych.

Zaburzenia psychosomatyczne oznaczają choroby, których powstaniu towarzyszą wpływy czynników psychicznych, a przede wszystkim czynników emocjonalnych. Do chorób psychosomatycznych zalicza się następujące grupy:
- układu krążenia: choroba wieńcowa, nadciśnienie samoistne, zawał serca,
- przewodu pokarmowego: wrzód trawienny żołądka i dwunastnicy, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, jadłowstręt psychiczny, wymioty psychogenne,
- układu oddechowego: dychawica oskrzelowa, choroby alergiczne górnych dróg oddechowych,
- niektórych chorób skóry zwłaszcza atopowych przebiegających z pokrzywką i świądem.
W przypadku chorób psychosomatycznych, stres, depresja i psychiczne nastawienie chorego mogą pogłębiać i nasilać się stan chorobowy, a tym samym utrudniać skuteczność leczenia. Skłonność do określonego sposobu emocjonalnego reagowania, może wpływać na określony rodzaj schorzeń, jakim ulega człowiek. Nastrój chorych jest zwykle podwyższony, przy wyraźnej równocześnie drażliwości i skłonności do reakcji niewspółmiernych w stosunku do bodźców sytuacyjnych. Chorzy przejawiają wzmożoną aktywność, a zarazem chaotyczność działania i trudność skupienia uwagi.

W razie wystąpienia konieczności hospitalizacji chorego, należy zadbać, aby pacjent jak najszybciej zaadoptował się do warunków szpitalnych. Zmiana środowiska często powoduje zachwianie równowagi emocjonalnej. Pacjent może mieć tendencje do popadania w niepokój, nawet w panikę, czuć się bezradny i przygnębiony, okazywać gniew i wrogość personelowi medycznemu, rodzinie i innym pacjentom. Zachowanie spokoju, nadziei i podtrzymywanie dobrych relacji może okazać się ważne w trakcie choroby i procesu zdrowienia.

Wiele aspektów obrazu siebie pacjenta zostaje wskutek choroby zniszczonych. Trzeba poradzić sobie ze zmianą wyglądu, ról zawodowych i rodzinnych oraz zdolności do funkcjonowania w typowy dla danej osoby sposób. Często konieczne okazuje się przejście przez kilka stadiów żalu z powodu utraty dawnego obrazu siebie, zanim uda się zaakceptować nowy, osadzony w zmienionych realiach życia. Zmiana ról pociąga za sobą duże zmiany w sposobie kontaktowania się ze znaczącymi osobami. Pacjent, niegdyś samodzielny, musi uczyć się korzystania z pomocy innych; pacjent aktywnie wchodzący w relacje z innymi musi ograniczyć tę aktywność.