Wpływ środków masowego przekazu na rozwój psychiczny dzieci i młodzieży
W obecnych czasach, gdy szkoła powoli traci swój autorytet, a rodzice zajęci robieniem kariery i pogonią za pieniędzmi coraz częściej nie mają czasu na rozmowę z dziećmi, tak telewizor, jak i komputer, stały się najważniejszym sprzętem w domu. Pełnią one zarówno funkcję rozrywkową i informacyjną, jak również - w wielu domach - funkcję niani. Często rodzice, by mieć spokój, włączają dziecku bajkę i czują się „rozgrzeszeni”. Wyliczono, iż statystyczny Polak spędza przed ekranem ponad trzy godziny dziennie. Najczęściej dorośli nie mają nawet świadomości, że w ten sposób dzieci uczą się nie tylko sposobu spędzania wolnego czasu, ale - nie mając innych wzorów - muszą zadowolić się tym, co znajdują na ekranie. Może nie byłoby to jeszcze problemem, gdyby wraz z dzieckiem telewizję oglądał ktoś, kto będzie mu w stanie wyjaśnić to, co ono widzi. Najczęściej jednak młodzi widzowie są zdani sami na siebie.
Dziecko zatem już od najmłodszych lat znajduje się w kręgu różnego rodzaju oddziaływań grup społecznych, instytucji czy czynników tworzących pozaszkolne środowisko jego życia. Istotną rolę w tym procesie odgrywa telewizja i coraz częściej komputer. Kontakt dziecka z tym sprzętem rozpoczyna się bardzo wcześnie i ma codzienny wielogodzinny charakter. Daje on dzieciom możliwość poznania świata ukazywanego na ekranie, przyswajania wiedzy o nim, uczestniczenia pośrednio w różnych wydarzeniach społecznych, kulturowych itp. Badania wykazują jednak, że telewizja stwarza pewne szanse wychowawcze, ale także może przynieść poważne zagrożenia społeczne oraz wychowawcze. Przejawy ujemnego oddziaływania telewizji na proces wychowania dziecka w rodzinie to przede wszystkim:
dezorganizacja życia rodzinnego,
negatywny wpływ na zdrowie, rozwój fizyczny i psychiczny dziecka,
dezintegracja rodziny,
wyręczanie rodziców w wypełnianiu przez nich niektórych funkcji opiekuńczo-wychowawczych.
Nie tylko dzieci coraz więcej czasu poświęcają telewizji. Także rodzice swoje wolne chwile wiążą przede wszystkim z tym środkiem przekazu.
Codzienne oglądanie programów telewizyjnych przez dzieci odbywa się kosztem innych zajęć, np. powoduje zmniejszenie czasu przeznaczonego na naukę czy na czynny wypoczynek. Wynikiem tego jest zaniedbywanie przez dzieci nauki w domu bądź odrabianie prac domowych w pośpiechu. Prawie połowa dzieci odrabia lekcje, jednocześnie oglądając telewizję, co z pewnością nie pozostaje bez wpływu na wykonanie zadań. Zauważa się, że telewizja również ogranicza czas na rozmowy rodzinne, kontakty bezpośrednie rodziców i dzieci, wspólne spędzanie czasu wolnego. Dzieci coraz mniej czasu przeznaczają na pracę na rzecz rodziny, domu, na zabawy z rówieśnikami. Nieracjonalne wykorzystanie telewizji powoduje zmniejszenie czasu na rozwijanie przez dzieci swoich zdolności i zainteresowań. Ponadto redukcji ulegają inne formy uczestnictwa dziecka w kulturze, np. chodzenie do kina, teatru, udział w zajęciach pozaszkolnych. Środki masowego przekazu takie, jak: książka, czasopisma, radio schodzą na dalszy plan, co prowadzi do zubożenia osobowości dziecka. Długotrwałe wpatrywanie się w ekran telewizyjny jest też przyczyną stanów chorobowych narządu wzroku. Często dzieci nie zachowują odpowiedniej odległości od ekranu (co najmniej 2,5 m), dlatego narażane są na szkodliwe promieniowanie emitowane przez telewizor. Bardzo niepokojący jest wzrost zachorowalności na schorzenia układu kostnego. Ograniczenie lub brak czasu na zabawy i gry ruchowe na powietrzu sprzyja powstaniu wad postawy dzieci, a co za tym idzie - nieprawidłowości w rozwoju psychoruchowym. Zauważa się następujące objawy zewnętrzne: zapadnięta klatka piersiowa, zaokrąglone plecy, zwiotczałe mięśnie, obniżona sprawność fizyczna.
Wielogodzinne przesiadywanie przed telewizorem jest także przyczyną chorób alergicznych. Ponadto obserwuje się niekorzystny wpływ telewizji na układ nerwowy dziecka. Szczególnie niebezpieczne jest oglądanie przez dzieci filmów ukazujących grozę, przemoc, gwałt. Pokazywane na ekranie sceny tortur, zabójstw, morderstw mogą wywołać u dzieci stany lękowe, agresję, nadpobudliwość emocjonalną. Dzieci stają się niespokojne, tracą apetyt, przeżywają lęki nocne. Nadmierne oglądanie przez dziecko telewizji powoduje jego zmęczenie i znużenie. Ze względu na małe doświadczenie i określony poziom rozwoju psychicznego dzieci nie zawsze potrafią ocenić, które treści są ważne, a które drugorzędne; co jest fikcją, a co rzeczywistością. Ponadto natłok docierających do dziecka informacji powoduje, że dziecko nie ma czasu na zastanowienie się nad treściami, na uporządkowanie poszczególnych faktów, dokonanie ich analizy. Może to prowadzić do odbioru przede wszystkim treści łatwych, prostych, nie wymagających od dzieci określonego wysiłku umysłowego. Można sądzić, że telewizja sprzyja bierności i obniżeniu sprawności myślenia abstrakcyjnego. W konsekwencji dziecko nie potrafi przez dłuższy czas koncentrować się na treściach trudniejszych, wymagających zaangażowania procesów myślenia.
Ponadto ciągły kontakt z ekranem telewizyjnym ujemnie wpływa na aktywność twórczą i wyobraźnię dziecka, ponieważ ,,wyręcza” potrzebę wyobrażenia sobie czegoś, o czym dziecko słyszy, co widzi. Stwarza także zagrożenia dotyczące prawidłowego rozwoju słownictwa i wymowy czy skłonność do naśladowania negatywnych bohaterów filmowych. Najczęściej dzieci naśladują wyrazy, niejednokrotnie wulgarne, ruchy - zwłaszcza chwyty karate, sposoby uderzeń, kopania różnych przedmiotów. Wielokrotne oglądanie przez dziecko scen okrucieństwa powoduje jego zobojętnienie, brak reakcji na przemoc i krzywdę występującą w realnym świecie. Sprzyja również na powstawanie agresywnego zachowania i podnosi poziom agresji. Może także wywołać nowe formy zachowania agresywnego, które nie były pokazywane na ekranie.
Rozpatrując telewizję w aspekcie zagrożeń, jakie potencjalnie stwarza ona rodzinie, nie można pominąć zagadnień, które dotyczą dezintegracji rodziny. Przejawia się ona w rozluźnieniu więzi między członkami rodziny, zamknięciu się w sobie, w odizolowaniu się od najbliższych osób i spraw rodzinnych. Pomimo że telewizja gromadzi członków rodziny przed telewizorem, to jednak ogranicza czas na wspólne zabawy, rozmowy. Nie ustalają oni, jakie programy warto wspólnie obejrzeć. Brak kompromisu, co do obejrzenia określonego programu, może także wywołać nieporozumienia czy kłótnie w rodzinie. Zauważa się także brak całkowitego zainteresowania rodziców tym, jak dziecko zrozumiało przekazane treści, jak ocenia program.
Prowadzone badania potwierdzają zjawisko wyręczania przez telewizję rodziców w opiece i wychowaniu dziecka. Często rodzice z powodu wielu zajęć poświęcają swym pociechom coraz mniej czasu, co uniemożliwia im stały kontakt z dziećmi oraz brak kontroli nad korzystaniem przez nich z telewizji. Rodzice uzasadniają swoją postawę tym, iż dziecko, spędzając czas w domu, nie jest narażone na zły wpływ kolegów. Zdarza się również, że rodzice świadomie uwalniają się od obowiązku opieki nad dzieckiem, przekazując tę rolę telewizji. Natomiast dzieci, pragnąc towarzystwa i poczucia bezpieczeństwa, wiążą swój czas z telewizją. Zjawisko to występuje zwłaszcza w rodzinach patologicznych i zaniedbanych. Istnieje również pogląd ze strony rodziców, że telewizja w sposób profesjonalny może przekazać wiedzę z zakresu różnych dziedzin, dlatego uwalniają się oni od obowiązku, jakim są rozmowy z dzieckiem na różne tematy. W wielu rodzinach telewizja zastępuje inne formy spędzania czasu wolnego, np. spacery, gry, zabawy. Dzieje się tak na skutek wygodnictwa rodziców i utrwalonych nawyków spędzania czasu wolnego przed telewizorem.
Bezpowrotnie minęły czasy, kiedy żyliśmy w przekonaniu, że telewizja jest elementem integrującym rodzinę, że wspólne jej oglądanie umacnia więzi rodzinne, a dziecko przed telewizorem jest bezpieczniejsze niż na ulicy. Obecnie wpływ telewizji niepokoi społeczeństwo, zwłaszcza w kontekście rosnącej przestępczości dzieci i młodzieży. Telewizję zaczęto postrzegać jako jedną z głównych przyczyn narastającej przestępczości nieletnich. Toczy się dyskusja, jak chronić młodych ludzi przed drastycznymi scenami telewizyjnymi i czy ograniczyć emisję filmów gloryfikujących przemoc. Korzystniej też byłoby ograniczyć dzieciom dostęp do odbiorników. Należy się jednak zastanowić, w jaki sposób to uczynić.
Bezpośrednim związkiem między rosnącą liczbą scen przemocy w telewizji a zwiększającą się liczbą zachowań agresywnych i przestępczych jest oglądanie przemocy, która redukuje zachowania agresywne.
Dzieci często odnoszą obrazy reklamowane do własnej sytuacji życiowej, do warunków, w jakich żyje ich rodzina. Często w wypowiedziach dzieci z ubogich lub patologicznych rodzin pojawiały się akcenty irytacji, złości, smutku i zakłopotania, które zdradzały frustrację. Dzieci te nie identyfikowały się tak, jak większość ich rówieśników - z reklamowanymi postaciami i przedstawionymi realiami, gdyż to nie był ich świat.
Kolejną przyczyną wywołującą agresję - jak podaje literatura - jest posługiwanie się komputerami przez dzieci i młodzież. Z pewnością komputer przynosi wiele korzyści, jednak gry komputerowe nasycone obrazami destrukcji i przemocy stanowią poważne zagrożenie społeczne. Wiadomo, że oglądanie scen agresji w telewizji ma wpływ na wzrost agresywności dzieci. Przy grach komputerowych dzieci nie tylko oglądają przemoc, ale same ją realizują, a przez to oswajają się z nią i obojętnieją na nią.
Agresywne gry komputerowe mają związek z większą agresywnością i mniejszą wrażliwością moralną korzystających z nich dzieci. Problem oddziaływania gier komputerowych zawierających elementy agresji ma więc duże znaczenie społeczne. Dzieci poświęcają wiele czasu na agresywne gry komputerowe, które zawierają elementy przemocy, w związku z czym ich wrażliwość moralna maleje. Agresja jest bowiem zachowaniem zmierzającym do uczynienia komuś krzywdy, zaś agresywność jest względnie stałą tendencją do takich zachowań. Agresywność uwarunkowana jest przez wiele czynników. Wśród nich znaczące jest tzw. uczenie się społeczne, czyli naśladowanie zachowań agresywnych obserwowanych w świecie realnym lub na ekranie.
Literatura, a także odwiedziny w dowolnym punkcie sprzedaży gier pokazują, że około 95% gier komputerowych zawiera agresję. Gry ,,agresywne" polegają na walce osoby grającej z różnymi istotami (ludźmi, zwierzętami, stworzeniami fantastycznymi). Do walki używane jest rozmaitego typu uzbrojenie: dzidy, rewolwery, piły tarczowe, maczugi, broń laserowa i inne. Gry są tak skonstruowane, że w polu widzenia gracza znajdują się przeciwnicy, a także jego ręka z bronią, np. rewolwerem, widłami. W zależności od możliwości technicznych sprzętu i rodzaju gry animacja jest bardzo różnorodna - od prostej, jak w filmach rysunkowych, do realistycznej gry aktorów włącznie. W takim wypadku możliwe jest włączenie różnorodnych dodatkowych opcji, na przykład pozwalających na ponowne obejrzenie zabitego przeciwnika z różnych punktów widzenia, spojrzenie mu w oczy, podeptanie zwłok nogami i zostawianie krwawych śladów przy odchodzeniu od ofiary. Obrazy uzupełniane są odpowiednio dobranym dźwiękiem: muzyka, krzyki, jęki, odgłosy wybuchów itp.
Obszerna literatura na temat oddziaływania telewizyjnych obrazów przemocy wyjaśnia wpływ oglądania scen agresji na wzrost agresywności u dzieci. Jako czynnik determinujący wskazuje się zjawisko znieczulenia. Bodźce często powtarzane przestają być stymulujące, zanika reakcja fizjologiczna normalnie im towarzysząca. Następuje zobojętnienie na tego typu sceny, które muszą być coraz bardziej wstrząsające, żeby wywołać reakcję. Widzowie pod wpływem częstego oglądania scen przemocy stają się przekonani o ich normalności i reagują na nie obojętnie. Jednocześnie liczne badania eksperymentalne pokazują, że dzieci naśladujące zachowania agresywne widziane na ekranie wykazują też wysoką korelację między oglądaniem scen przemocy w wieku lat ośmiu a późniejszym posługiwaniem się przemocą w dorosłym życiu realnym.
Oba wymienione zjawiska psychiczne, a więc zobojętnienie na skutek częstego oglądania scen przemocy i naśladowanie ich, mają na pewno miejsce nie tylko przy korzystaniu z telewizji, ale także przy grach komputerowych. Ponadto powodują one obniżenie niewrażliwości na bodźce moralne i niereagowanie na przejawy dobra i zła.
Korzystanie z telewizji i gier komputerowych ma także dobre strony. W literaturze podkreślane są edukacyjne i terapeutyczne walory tych środków przekazu, które wymagają dużej koordynacji wzrokowo-ruchowej, umiejętności myślowych i decyzyjnych, refleksu itp. Komputer może stanowić użyteczne narzędzie terapii różnych zaburzeń i może być wykorzystywany w celu usprawnienia koordynacji wzrokowo-ruchowej i koncentracji. Ponieważ większość gier umożliwia dowolny wybór poziomu trudności i dostosowanie go do swoich możliwości, gracz ma możliwość wygrywania. Wygrane wzmacniają poczucie własnej wartości, a porażki nie ujmowane są w kategorii ostatecznego błędu, lecz dają możliwość jego poprawiania. Wszystko to może powodować redukcję lęku, wzrost poczucia sukcesu i bycia sprawcą czy twórcą, a także pobudzać wyobraźnię. Jednocześnie pozostawanie w nierealnym świecie sprawia, że gracz odrywa się od świata realnego, w którym żyje w rzeczywistości, przenosząc się w wyobraźni w świat fikcji, a granice między życiem realnym a fikcyjnym zacierają się. Korzystanie z gier może doprowadzić do zawężenia zainteresowań czy nawet uzależnienia, a także negatywnych zmian w osobowości.
Należy jednak pamiętać, że znaczącą rolę w wychowaniu odgrywa prawidłowo funkcjonująca rodzina jako podstawowa komórka społeczna. To od niej zależy, jak kształtowana będzie psychika dziecka, jego rozwój i przyszłość jednostki, jak też całego społeczeństwa. Rodzina jest w stanie skutecznie chronić swoich członków przed zalewem agresji i brutalności. Na rodzicach spoczywa obowiązek nauczenia dziecka rozsądnego korzystania z telewizji i gier komputerowych. Należy więc pokazać młodym ludziom konkurencyjne formy spędzenia czasu wolnego, jak też psychicznie przygotować ich do odbioru trudnych i brutalnych treści prezentowanych w telewizji. Rodzice powinni być świadomi, że tradycyjnych metod wychowania nie zastąpią multimedialne oferty, a ich roli i obowiązków nie zastąpi telewizor czy komputer. Rodzina powinna być bastionem stabilizacji i bezpieczeństwa, przez który gwałt i brutalność z trudem przenikają. Wszystkie instytucje, w tym szkoła, powinny mieć charakter wspomagający.
Reasumując należy stwierdzić, że telewizja i komputer spełniają rolę wspierającą proces wychowawczy dziecka. Niezbędne jest jednak umiejętne organizowanie odbioru. W tym celu należy:
wspólnie z dziećmi oglądać treści pożądane wychowawczo, wartościowe poznawczo i artystycznie - rodzice powinni pomagać dzieciom w wyborze programów ambitnych, związanych z zainteresowaniami dzieci, pokazywać zalety i korzyści, jakie te programy niosą,
zabraniać oglądania dzieciom programów niedozwolonych dla nich ze względu na treści i formę przekazu,
kontrolować czas poświęcony na oglądanie telewizji i na gry komputerowe,
eliminować oglądanie programów podczas odrabiania lekcji, spożywania posiłków, spotkań rodzinnych,
porozumiewać się między sobą podczas oglądania programów, a także po ich emisji - rozmowy tego rodzaju mają istotne znaczenie wychowawcze i prowadzą do umacniania więzi psychicznej i integrowania rodziny, pozwalają dzieciom zrozumieć treści poprzez wyjaśnienie przez rodziców niezrozumiałych kwestii, ponadto dzieci uczą się wyrażania własnych opinii i wrażeń o programie,
eliminować czynniki i sytuacje, które wpływają ujemnie na zdrowie dziecka, np. długotrwałe oglądanie, nieprawidłowa postawa przy siedzeniu, zbyt bliska odległość od ekranu, oglądanie w ciemnym pokoju,
wskazywać możliwości innego, bardziej atrakcyjnego wykorzystania czasu wolnego,
dopilnować, aby dziecko oglądało takie programy, audycje czy filmy, które przyczynią się do jego pozytywnego rozwoju intelektualnego, emocjonalnego i społecznego.
Tylko rozważne i umiejętne korzystanie z telewizora oraz komputera może przynieść pożądane efekty i sprawić, że rodzice nie stracą kontaktu z dzieckiem i że nie nastąpi dezintegracja rodziny.