Autor skryptu: Agnieszka Jeglińska
Małe poprawki, zmiana czcionki: Drwal

ZARYS WYKŁADU HISTORIA USTROJU I PRAWA POLSKI

Dzieje ustroju i prawa państwa polskiego.

- chronologicznie bardzo długa epoka, poczynając od X w. (Początki państwa polskiego) kończąc na współczesności.

- okres wieku XX - historia państwa konstytucyjnego aż do czasu uchwalenia obecnie obowiązującej konstytucji z roku 1997

Chronologiczny zakres przedmiotu - ujęcie syntetyczne

Plan wykładu informuje o określonym zakresie tematycznym, obowiązującym na egzaminie

Wykład- wskazówki do opracowania podanych punktów

Wykład autorski

Ustrój państwa wiążący się z różnymi systemami czy regulacjami określającymi ustrój państwa i zagadnienia historii prawa

Prawo w znaczeniu prawa sądowego - prawo, które stosowane jest przez sądy: prawo cywilne, karne i formalne cywilne i karne w ujęciu historycznym.

Pierwszy element to historia prawa konstytucyjnego, administracyjnego, skarbowego/finansowego i drugi ważny element to prawo prywatne, szczególnie prawo cywilne, prawo karne (niejednoznaczne, raz prawo zaliczano do klasycznego prawa cywilnego a raz do publicznego) - głownie prawo stosowane przez sądy.

Ujęcie historyczne - instytucji - dogmatyka historyczna w ewolucyjnym rozwoje instytucji państwowych i prawnych.

PROGRAM:

1. Przedmiot i podstawowe pojęcia:

1. Pojęcie i geneza państwa.

2. Ustrój państwa.

1. Typy państwa i formy wykonywania władzy państwowej.

2. Periodyzacja.

2. Polskie państwo feudalne:

1. Główne cechy ustroju:

1. Agraryzm.

2. Struktury organizacji społeczeństwa: stosunek lenny, stosunek poddańczy, stany.

3. Monarchia patrymonialna i publicznoprawna.

2. Król - suweren:

1. Zasady sukcesji tronu,

2. Prerogatywy.

3. Odpowiedzialność.

3. Parlamentaryzm stanowy:

1. Geneza.

2. Budowa, skład i prawo wyborcze

3. Uprawnienia

4. Relacje z monarcha

4. Rzeczpospolita szlachecka

1. Demokracja szlachecka

2. Oligarchia magnacka

3. Budowa podstaw monarchii konstytucyjnej

3. Państwo konstytucyjne

1. Ogólne zagadnienia pastwa konstytucyjnego

1. Pojęcie i geneza

2. Podstawy doktrynalne

3. Podstawy prawne

4. Typologia form ustrojowych

2. Ustrój polityczny ziem polskich w XIX wieku do I wojny światowej

1. Księstwo warszawskie

2. Królestwo polskie w dobie autonomicznej do 1830 roku

3. Autonomia galicyjska

4. Ustrój ziem polskich w okresie I Wojny Światowej

3. II Rzeczpospolita

1. Ustrój konstytucyjny

2. Administracja

3. Sądownictwo

4. Ustrój Polski Ludowej, okres tymczasowy do roku 1952 i epoka od 1952 (konstytucja lipcowa, będziemy się zajmować ustrojem konstytucyjnym).

ZAGADNIENIE Z HISTORII PRAWA

HISTORIA PRAWA SADOWEGO (PRYWATNEGO):

A. Pojęcia, źródła, chronologia.

B. Prawo feudalne

I. Zagadnienia ogólne

1. Treść prawa feudalnego

2. Główne nurty

3. Cechy charakterystyczne

II. Prawo prywatne

1. Prawo osobowe

2. Prawo małżeńskie

3. Prawo rzeczowe

4. Prawo zobowiązań

5. Prawo spadkowe

III. Prawo karne

C. Dziedzictwo prawne epoki zaborów

I. Kodyfikacja i unifikacja prawa II Rzeczpospolitej

D. Prawo sądowe Polski Ludowej.

Definicja państwa (jako określona organizacja).

W naukach teoretyczno- prawnych rozwiniętych zostało kilkanaście definicji państwa. Najbardziej popularna to def. trójelementowa państwa (wybitny austriacki teoretyk prawa prof. Georg Jellinek, XIX/XX), państwo to obszar (terytorium), ludność, które to terytorium zamieszkuje, władza jako trzeci najistotniejszy element. Trudno sobie wyobrazić państwo bez jednego z tych trzech elementów.

Z jakiego punktu widzenia będzie nas interesować obszar?

- obszar ze względu na różne możliwości (w zależności od terytorium) wykonywania władzy państwowej, obszar oddziałuje na kształt ustroju państwa

- forma terytorialnego wykonywania władzy państwowej

- w zależności, z jaką forma mamy do czynienia rozróżniamy 2 możliwe struktury państw:

Struktury unitarne - struktury jednolite

Państwo złożone: 2 postacie, jako związek państw (konfederacja) i państwo

związkowe (federacja)

Istota państwa unitarnego -np. III Rzeczpospolita Polska, państwo, które charakteryzuje się tym, ze nie ma określonych jednostek terytorialnych (województwa), które by się rządziły innym ustrojem niż reszta dzielnic, obowiązuje, więc ten sam ustrój, władza jest wykonywana w sposób jednolity na całości terytorium

Państwo złożone:

Polska w czasach Średniowiecza - unie zawierane między Korona, z Węgrami lub z Wielkim Księstwem Litewskim - utworzenie specyficznego państwa związkowego, unia w Krewie 1385r, unia, która buduje związek państw, przy nielicznych wspólnych instytucjach (monarcha), powodowało to pewne istotne uzgodnienie, gdy chodzi np. o politykę zagraniczną. Związek państw suwerennych, który to związek oparty jest na podstawie prawa międzynarodowego, a nie wewnętrznego krajowego. Istotą związku jest zrealizowanie wspólnych celów (prowadzenie walki ze wspólnym wrogiem - związkiem krzyżackim), w takim związku członkowie związku nie doznają daleko idącego ograniczenia swojej państwowej suwerenności, ograniczenia dotykają sfery polityki zagranicznej, która była wspólnie uzgadniana i dowodzona (prowadzenie np. działań wojennych), nie pociągała za sobą innych unifikacji, gdy idzie o ustrój i o prawo obowiązujące państwa przystępujące do takiej konfederacji.

Konfederacja - organizacja oparta na prawie międzynarodowym, która to zakłada w swojej istocie zrealizowanie wspólnych celów i w takim związku państwa nie doznają ograniczenia swojej własnej państwowej suwerenności.

Cechą konfederacji jest wykazywanie tendencji do zacieśnienia wzajemnych stosunków i relacji, czego konsekwencja może być przejście od formy luźnej związku do państwa związkowego- ściślejszego, jakim jest federacja.

Wątek Polski, od czasów unii lubelskiej, 1569, przekształcenie konfederacji (państwo już skonfederowane mające wiele różnych instytucji, składające się z dwóch członów), istotą takiego połączenia, czyli istotą federacji jest, że państwa wstępujące/ członkowskie do takiej organizacji cedują część swojej suwerenności, na cześć państwa górującego nad nimi, czyli państwa federalnego i jego instytucji, którego suwerenność składa się z poszczególnych cząstkowych suwerenności, przekazanej przez każdego jej członka. W swojej strukturze państwa świadomie ograniczają swoja suwerenność na cześć państwa federalnego.

Doświadczenia innych krajów - relacje między Anglią i Szkocją od roku 1603, po Tudorach dojdzie do zawiązania unii personalnej, a później w 1707 do przekształcenia tej unii w unię realną, od tego roku zasadna będzie nazwa Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii.

Stany Zjednoczone Ameryki - od roku 1776, ogłoszenie aktu deklaracji niepodległości - konfederacja 13 byłych kolonii, teraz już stanów, czyli państw suwerennych, które występują (wypowiedzenie posłuszeństwa) przeciwko metropolii, mające wspólny cel - prowadzenie walki o niepodległość, po osiągnięciu celu po 1780 r- wtedy nastąpi 2 etap, czyli przekształcenie tego związku konfederacji w strukturę federacji, a uczyni to konstytucja Stanów Zjednoczonych, z 17 września 1787.

Istota federacji - związek o ściślejszym charakterze, łącznie 50 stanów, (jeśli chodzi o USA).

- O kompetencjach organów federalnych (prezydent, kongres, sądownictwo federalne) rozstrzyga konstytucja, w niej decyduje się jednocześnie o zakresie ograniczenia suwerenności poszczególnych członków, to musi być zawsze zapisane w dokumencie najwyższej rangi.

- Swoisty podział władzy między federację i poszczególnych jej członków, im większe kompetencje organów federacyjnych tym uszczuplenie suwerenności poszczególnych członków, i na odwrót.

- Hierarchia instytucji, organów oraz aktów normatywnych- 4-szczeblowa drabina, najwyżej konstytucja federacji, ustawodawstwo federalne, później konstytucja poszczególnych państw członkowskich i najniżej ustawodawstwo stanowe.

- Zasada, która nadaje harmoniczny i logiczny porządek tym różnym aktom normatywny jest zasada, ze akt niższej rangi musi być zgodny z aktem wyższej rangi.

Federacja - czyli państwo związkowe, to ściślejszy związek państw, zawarty i regulowany na podstawie prawa wewnętrznego krajowego, w akcie federacji określa się podział kompetencji między organy federacji i państwa członkowskie i określa się stopień ograniczenia suwerenności poszczególnych jej członków.

Współczesna federacja amerykańska w porównaniu z niemiecką - w pewnym zakresie to Stany w Ameryce doznają dalej idącego ograniczenia suwerenności niż poszczególne kraje związkowe w Republice Federalnej Niemiec, ale i są kwestie gdzie dochodzi się do innych wniosków, np., jeżeli chodzi o prawo sądowe: cywilne, karne, czy procedury, kompetencje do regulowania tych spraw posiadają organy federacji, czyli jest jednolite prawo cywilne czy karne dla wszystkich krajów związkowych w Niemczech, w stanach nie jest to kompetencją federacji i każdy stan ma swój własny kodeks karny czy cywilny. Różne warianty państw związkowych ze względu na podział suwerenności.

Ludność

- nie w ujęciu demograficznym czy socjologicznym

- pojęcie w ujęciu ściśle prawnym - jako określona organizacja, ludność/ społeczeństwo czy to jeszcze poddane czy już obywatelskie

- udział tego społeczeństwa w wykonywaniu władzy państwowej - różne warianty przejawiania wpływów

- jednostka, czyli człowiek i obywatel - jego status w państwie i jego relacje w stosunkach z państwem, czyli relacje między państwem i jednostką

Władza

- szczególnie to, co nazywa się ustrojem władzy, czyli jej budowa

- rozbudowana definicja ustroju państwa

Ustrój państwa - to zespół cech systemu władzy, związanych z określonym typem państwa i formami wykonywania władzy państwowej:

1. Terytorialna forma wykonywania władzy państwowej

2. Podmiot władzy państwowej (do kogo w państwie należy władza)

3. Forma organizacji aparatu państwowego (system organów władzy)

4. Forma działania władzy państwowej (reżim polityczny).

Typy państwa

- typ państwa - ścisłe cechy charakterystyczne państwa na jego pewnym etapie rozwoju, cechy mające uniwersalny charakter i na tyle oryginalne, że występują tylko na danym określonym etapie rozwoju państwowości,

- podział na epoki historyczne, w których to ramach zamykamy państwo o określonym typie, a wiec charakteryzujące się takimi elementami ustrojowymi czy tymi, które charakteryzują system prawny, które są właściwe tylko dla danej epoki historycznej, niewystępujące ani wcześniej ani później.

• Państwa antyczne - państwa starożytne, państwo niewolnicze (Marks), państwo posiadało właściwe temu tylko okresowi właściwości, czyli pewne zasadnicze cechy ustroju politycznego czy społecznego (koniec epoki, upadek Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego, 476 r.)

• Państwo feudalne - początki tego typu państwa w Europie (także Chiny i Japonia), po VI w, budowanie włości feudalnych najpierw w państwie Franków, a kres państwa feudalnego (w zależności od kryteriów), przyjmując kryteria prawne i normatywne, koniec feudalizmu - połowa XIX w., europejska Wiosna Ludów, odchodzenie od systemu od XVII w Anglii a potem Stany Zjednoczone i Francja od Wielkiej Rewolucji Francuskiej, rok 1789r

• Państwo burżuazyjne/ kapitalistyczne

• Państwo socjalistyczne

• Komunizm

Po 1989 r zmiana podziału: po państwie feudalnym następuje państwo konstytucyjne (fakt posiadania konstytucji jako ustawy zasadniczej)

Państwo feudalne czy konstytucyjne trwało przez stulecia, to państwo nie zmieniając podstawowej formy, zmieniało tylko swoją treść, inaczej wyglądało za Chrobrego czy za Mieszka, a inaczej w czasie reform oświeceniowych czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Żeby wyłapać te zmienności i wykazać pewną ewolucję, która będzie przebiegała w każdym państwie w tych długich epokach historycznych potrzebne jest pewne swoiste instrumentarium:

-Formy wykonywania władzy bez pierwszej formy terytorialnej (ma charakter neutralny, niezwiązany z jakimś szczególnym okresem, konfederacje czy federacje już w państwie antycznym, Ateński Związek Morski czy Związek Peloponeski, są to już klasyczne federacje.)

Podmiot władzy państwowej:

Dwa możliwe warianty, albo ta władza suwerenna koncentrowała się w rękach jednostki, najczęściej w rękach takiego absolutnego władcy, jak to było w minionych epokach, zaczynając od despotii wschodnich, czy później w pierwszej fazie państwa feudalnego, czyli w monarchii patrymonialnej i później już w okresie klasycznego absolutyzmu królewskiego.

Drugi możliwy wariant, to ten, który cechuje współcześnie wszystkie demokratyczne państwa prawa, gdzie władza lokuje się w narodzie. 1 Artykuł konstytucji polskiej, z 1997 r., mówi wyraźnie o zasadzie zwierzchnictwa narodu, o której się mówi często, że jest zasadą suwerenności ludu, czy narodu.

Oczywiście w zależności od tego, czy będziemy mieli do czynienia z jednostką jako podmiotem władzy, czy z narodem jako podmiotem władzy, różnie będą się również kształtować w swej treści 2 z pozostałych form wykonywania władzy państwowej, budowa aparatu państwowego i reżim polityczny.

Okres klasycznej monarchii absolutnej, gdzie władza ulokowana w rękach omni-potentnego króla, budowała też w specyficzny sposób cały aparat państwowy. Czyli w bardzo charakterystyczny sposób wyglądał system organów władzy państwowej. System, który opierał się na kilku zasadach: później występują w budowie organów władzy państwowej państwa polskiego, zasada centralizmu, koncentracji, hierarchicznego podporządkowania, czy zasada biurokratyzmu. W prostym obrazie monarchie absolutne określa centralizm i biurokratyzm.

Specyficzny model aparatu państwa, który opiera się na takich zasadach, aby umożliwić fizycznie wykonywanie tych wszechwładnych kompetencji przez jednostkę, przez monarchę. Czyli gdyby chciało się rozrysować graficznie system organów władzy, w takim państwie gdzie władza należy do jednostki, to mamy do czynienia z wieloszczeblową hierarchią, drabiną różnych terytorialnych urzędów, które to podporządkowane są sobie wzajemnie hierarchicznie, czyli urzędnik szczebla niższego podlega urzędnikowi szczebla wyższego, aż do monarchy na samym szczycie drabiny.

Koncentracja kompetencji w rękach króla, we wszystkich najważniejszych dziedzinach życia państwowego, monarcha jest tym pierwszym i najwyższym jego organem, w zakresie ustawodawstwa i w zakresie władzy wykonawczej i w zakresie wymiaru sprawiedliwości, gdzie król jest najwyższym sędzią. Skupienie władzy w rękach monarchy jako źródle wszelkiej władzy w państwie- nie ma innej władzy w państwie oprócz króla, wpływa w specyficzny sposób na przenoszenie tej władzy przez tę całą drabinę hierarchiczną urzędów, na zasadzie swoistego mandatu, na zasadzie swoistego pełnomocnictwa- król przekazuje swoje uprawnienia tym różnym urzędom terenowym w państwie, żaden urzędnik nie działa z mocy własnego prawa, tylko na podstawie pełnomocnictwa nadanego przez monarchę, co ma takie znaczenie i skutek, że decyzje podejmowane przez każdy taki organ w państwie, cieszą się autorytetem decyzji króla, jest tak jakby w danej sprawie osobiście taką decyzję podejmował fizycznie sam monarcha, co skutkowało, że od takich decyzji nie było odwołania.

Taki system był dostosowany do konkretnej państwowej potrzeby, aby władza króla ze szczebla centralnego mogła docierać poprzez te hierarchiczne urzędy, do najbardziej odległych zakątków w państwie, aby także te urzędy i ta cała hierarchia mogła w szczegółowy sposób kontrolować życie i zachowanie poddanych w tym państwie, często mówi się o takim systemie, system państwa policyjnego i to z pewnym zastrzeżeniem, bo termin policja używany dla charakterystyki tej monarchii nie ma nic wspólnego z dzisiejszym rozumieniem tego wyrazu. W wieku XVIII ten termin oznaczał administrację, należało, więc by mówić o państwie administracyjnym, w czym właśnie wyróżnia się na pierwszy plan taki szczególnie charakterystyczny system administrowania sprawami publicznymi, czyli wykonywania władzy króla przez rozbudowany mechanizm hierarchicznie usytuowanych urzędów. Model, gdzie budowa aparatu państwa dostosowana jest do zrealizowana zasady suwerenności monarchy.

Drugi model, który kontrastuje, jest biegunowo różny od tego pierwszego, gdzie mamy do czynienia z ulokowaniem suwerenności w zbiorowym podmiocie, jakim jest naród. Zasada suwerenności narodu, w epoce nowożytnej pojawi się dopiero w XVIII wieku, w dużej mierze była pokłosiem doktryny oświeceniowej, związanej ściśle z popularną w tamtym okresie szkołą prawa natury, z której wywodzi się zasada suwerenności narodu.

Ogrom trudności, który pociągnęło za sobą to ulokowanie suwerena w narodzie. Król jako jednostka mógł swobodnie wykonywać fizycznie swoją pełną władzę w państwie. Tymczasem jak to mogło mieć zastosowanie w sytuacji, kiedy ta suwerenność należy do narodu, naród nie jest organem państwa, tak jak w przypadku króla w monarchii absolutnej. Po raz pierwszy oprócz demokracji ateńskiej, po raz pierwszy stało się tak, że suwerenność ulokowano w podmiocie, który nie jest organem państwa. Powstał, więc istotny problem, jak naród miał tę suwerenność swoją realizować.

Tutaj pojawiła się słynna teoria, która będzie tak bardzo spopularyzowana w Europie w XVIII w, teoria trójpodziału władzy - tzw. teoria Monteskiusza, który tę teorię spopularyzował.

Trójpodział władzy i jego znaczenie dla problemu kwestii wykonywania przez naród suwerennej władzy. Teoria wychodzi z założenia, że naród skupiał w sobie całą suwerenność, ale sam naród bezpośrednio tej władzy wykonywać nie może- zwycięstwo idei demokracji przedstawicielskiej/ reprezentacyjnej- zwycięstwo nad inną konkurująca w tym okresie teorią demokracji bezpośredniej, której zwolennikiem by Jan Jakub Rousseau, który twierdził, że wybrać posła to tak jakby ustanowić nad sobą pana. Jednak w warunkach państw nowożytnych o wielkim terytorium i wielkiej liczbie ludności, wprowadzenie do końca idei demokracji bezpośredniej nie okazało się rzeczą możliwą. Sprawdzała się świetnie w Atenach, gdzie polis greckie było o niewielkim terytorium i niewielkiej liczbie ludności, 1600 km², to był zupełnie inny model państwa, gdzie demokracja bezpośrednia była możliwa. Można jedynie korzystać z pewnych instrumentów, które należą do katalogu demokracji bezpośredniej, np. referendum, w którym to społeczeństwo może brać udział w podejmowaniu najważniejszych decyzji. W niektórych państwach w szerokim zakresie się z tej instytucji korzysta, sprzyjają temu tradycja polityczna i warunki geograficzne, np. Szwajcaria.

Zwycięstwo idei demokracji przedstawicielskiej jako jedynie realnej w warunkach państwa nowożytnego. Ta teoria zaproponowała następujące przenoszenie władzy, której źródłem jest naród, na najwyższe organy w państwie. Istnieją 3 główne pola aktywności: władza ustawodawcza, wykonawcza i sadownicza. Teraz naród w różny sposób cząstkę swojej suwerenności przekazuje na każdy z tych organów. Co oznacza ze suwerenem pozostaje cały czas naród, a żaden organ nie jest suwerenem. Władzy ustawodawczej przekazuje się kompetencje związane ze stanowieniem prawa, a robi się to w drodze wyborów, kiedy to wybiera się swoich przedstawicieli, potem najczęściej spośród władzy ustawodawczej wyłania się władzę wykonawczą, czyli egzekutywę. A wymiar sprawiedliwości- to z reguły wybór sędziów w ramach poszczególnych sądów- to wspólne kompetencje dwóch poprzednich władz.

Każda z nich ma cząstkę suwerenności, przekazanej jej przez naród i podstawowym kardynalnym założeniem tej teorii jest to, aby zachować pomiędzy tymi poszczególnymi władzami, wzajemną równowagę, aby żadna z nich nie przerastała pozostałych, jeżeli władza ustawodawcza zdominowałaby pozostałe, doprowadziłoby do tego, że ta władza skonsumowałaby całą suwerenność i suwerenność narodu pozostałaby fikcją. Całe misterne instrumentarium różnych środków kontroli, wpływu czy udziału jednej władzy w kompetencjach innej władzy, tworzy się więc cały wzajemny system rozbudowanych zależności, aby te władze hamowały się wzajemnie, uniemożliwiając jednej pośród nich wyraźne podporządkowanie sobie pozostałych.

Teoria trójpodziału władzy służy i ma służyć narodowi a nie państwu, ma na celu osłabianie tych organów, wprzęgnięcie ich w system, aby żaden z uczestników tego systemu nie mógł działać swobodnie. Jednocześnie jest teorią, która później będzie budować wszystkie ustroje demokratyczne, bez względu czy w wydaniu europejskim/brytyjskim (system parlamentarno gabinetowy) czy w systemie amerykańskim, tam nie mówi się o podziale tylko rozdziale władz.

Dzisiaj stanowi kardynalną zasadę ustrojową wszystkich państw, których suwerenność należy do narodu.

Jak wygląda system aparatu państwowego modelu gdzie mamy do czynienia z suwerennością narodu?

Według zupełnie innych zasad, idąc od góry od podziału władzy to rzeczą oczywistą jest, że nie może mu odpowiadać taki scentralizowany zhierarchizowany system organów, których kompetencje ulokowane są tylko w organach najwyższych. Tu mamy do czynienia z zupełnie przeciwnymi zasadami, z decentralizacją, dekoncentracją, czego najlepszym przykładem są różne instytucje wprowadzane w takim ustroju państwa, które umożliwiają społeczeństwu szerokie możliwości w wykonywaniu różnych zadań i funkcji państwowych. Najlepszym przykładem na dekoncentrację i decentralizację jest instytucja samorządu, przede wszystkim terytorialnego. Zupełnie inny model niż w przypadku monarchy jako suwerenem.

Reżim polityczny w obu modelach.

Przy suwerenności jednostki, w systemach późniejszych XX należy te jednostkę traktować szerzej, nie tylko pojedyncza jednostka, np. też elita partyjna, czy określona partia rządząca. Odpowiednikiem dla takiego modelu jest taki reżim, który nazywamy autorytarnym, albo idącym dalej systemem totalitarnym.

Monarchie absolutne- mówi się że jest to przykład autorytaryzmu feudalnego, który tworzy podstawę dla autorytaryzmów różnej maści już okresu najnowszego XX w. W tym systemie mamy do czynienia w relacjach pomiędzy państwem a jednostką, (chodzi o status tej jednostki w tym państwie) to mamy do czynienia z tym, co można obrazowo określić mianem swoistej ulicy jednokierunkowej. Jest tylko państwo, wszystko musi być w tym państwie, wszystko jest pod kontrolą państwa, nic nie może się dziać poza państwem, liczy się tylko interes państwa, czyli taka zuniwersalizowana koncepcja wysuwająca państwo zgodnie z zasadą państwo ponad wszystko.

Jednostka jest tylko jakimś małym trybem w tym całym mechanizmie maszynerii państwowej, jeżeli ma jakieś swobody to one mają przede wszystkim służyć interesowi państwa, a nie interesowi społeczeństwa czy interesowi jednostki.

W taki modelu, w absolutyzmie, nie mówi się o obywatelach tylko o poddanych, którzy nie mają żadnych instytucjonalnych gwarancji jakieś sfery swojej wolności czy praw, które to państwo powinno im gwarantować, szanować, czy przestrzegać, a jeżeli nie to powinno temu społeczeństwu przysługiwać swoiste prawo oporu, czyli możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa państwu nieprzestrzegającemu tych swobód i wolności jednostki. (Przecież nie sposób mówić w tamtej epoce o Trybunale Konstytucyjnym, Rzeczniku Praw Obywatelskich, czy niezależnym sądownictwie administracyjnym - dzisiaj stanowią one podstawowy bezpiecznik gwarantujący, że państwo nie będzie łamać określonych wolności czy swobód obywatelskich).

W takim modelu poddany nie ma żadnych środków, które mógłby skutecznie przeciwstawić państwu, jest zupełnie bezbronny wobec państwa. W zależności od swoistej skali nasilenia repertuaru uprawnień państwa, mówi się o autorytaryzmie (państwo pozostawia margines sfery swobód obywatelskich), albo o totalitaryzmie, gdzie się w pełni taką jednostkę unicestwia.

W drugim modelu

Wiek XVIII - cala doktryna szkoły prawa natury, która budowała się w opozycji do absolutnego porządku rzeczy, Tutaj powstała i rozkwitła cała rozbudowana i zróżnicowana tzw. koncepcja naturalnych, nieprzedawnionych, świętych, niepozbywalnych swobód i wolności każdego człowieka i obywatela.

Pierwsze sztandarowe dokumenty o wolności i swobodach człowieka i obywatela, odnajdujemy w pierwszych konstytucjach różnych stanów, później państw członkowskich federacji amerykańskiej - słynna ustawa będąca konstytucją najbardziej aktywnego stanu- ustawa o prawach Wirginii (można ją uznać za pierwszą konstytucję pisaną w świecie), następnie europejska Deklaracja Francuska z roku 1789.

Sama idea nieprzedawnionych praw człowieka i obywatela - chodzi tutaj o tworzenie z czasem bardzo rozbudowanego katalogu praw i wolności, wychodząc z zupełnie innego założenia niż koncepcje uniwersalistyczne (państwa absolutystyczne, czy autorytarne), nie państwo tylko jednostka ponad wszystko. Oparcie się na korzeniach doktryny liberalizmu (politycznego rozumianego jako indywidualizm, czyli uznawanie za najwyższą wartość jednostkę a nie państwo), co zmienia relacje między jednostką a państwem.

Po pierwsze jednostka otrzymuje gwarancje tych naturalnych swobód i wolności, które maja charakter ponadpozytywny, ponadpaństwowy, czy przedpaństwowy, bo nie są to swobody tworzone przez państwo, tylko każdy przychodzi z tymi swobodami na świat i każdemu się one należą, państwo jest tylko po to, aby te prawa gwarantować i przestrzegać. W miejsce systemu autorytarnego, pojawia się reżim liberalny.

Konkluzja spajająca trzy formy:

1) Podmiot władzy państwowej (do kogo w państwie należy władza),

2) Forma organizacji aparatu państwowego (system organów władzy),

3) Forma działania władzy państwowej (reżim polityczny).

W modelu pierwszym, gdzie mowa o jednostce jako podmiocie suwerennej władzy, to odpowiednikiem tej zasady przy następnej formie jest skoncentrowany, scentralizowany system budowy całego aparatu państwowego, a na końcu będziemy mieli do czynienia, jeśli chodzi o reżim, czyli relacje miedzy jednostką a państwem, z reżimem autorytarnym czy totalitarnym.

W modelu drugim, gdzie naród jest suwerennym podmiotem władzy, aparatu państwowemu, będzie odpowiadała zasada dekoncentracji i decentralizacji, a w relacjach jednostka-państwo będzie panował reżim liberalny.

Ewolucja różnych ustrojów państw.

Historia ustroju Polski tez przechodziła różne etapy swojej państwowości - zmienne formy ustrojowe.

Problem wiążący się z teoriami, które próbują wytłumaczyć genezę powstania państwa.

Teorie odnoszące się do genezy państwa (początki państwowości ludzkiej)

1. Teoria marksistowska - Karol Marx - teoria po 1945 była powszechna i jedynie obowiązująca w tej części Europy

2. Teoria umowy społecznej

3. Teoria najazdu - ważna w okresie II Rzeczypospolitej

(1) marksistowska (bazy i nadbudowy) - państwo jest formacją, która istnieje wyłącznie w społeczeństwach klasowych; powstaje, by bronić klas panujących przed klasami podporządkowanymi, wyzyskiwanymi, stać na straży nierówności społecznych i chronić stan posiadania klas dominujących; autorami tej koncepcji są Karol Marks i Fryderyk Engels. Koncepcja wiązała genezę państwa ze zjawiskiem rozwarstwienia klasowego.

(2) Z doktryn nowożytnych warto wyróżnić koncepcję umowy społecznej. Za twórców tej teorii uważa się Hobbesa, Johna Locke'a i Jeana Jacquesa Rousseau. Ich zdaniem państwo nie jest tworem naturalnym ani nie pochodzi od Boga, a zostało stworzone przez ludzi na drodze umowy, paktu zawartego miedzy suwerennym władcą a poddanymi. Przedstawiciele tej teorii, mimo iż podzielali przekonanie o konieczności zawarcia umowy, to mieli różne koncepcje, co do stanu poprzedzającego zawarcie umowy (według Hobbesa był to stan walki wszystkich ze wszystkimi, natomiast Locke i Rousseau okres przedpaństwowy określali jako stan pomyślności, równości i wolności).

(3) W XIX wieku rozprzestrzeniły się teorie genezy państwa wiążące się z podbojem plemion słabszych przez silniejsze, a co za tym idzie podziału na rządzonych i rządzących. Teorie podboju reprezentował m.in. polski socjolog Ludwik Gumplowicz traktując walkę pomiędzy grupami społecznymi jako podstawowy i niezmienny proces społeczny. Uważał, że w dziejach nie ma ani jednego przypadku powstania państwa inaczej niż przez akt siły.

→ Teoria marksistowska, ma swoje korzenie w dialektyce, materializmie historycznym, w próbie szukania różnych wyjaśnień dla procesów społecznych, zwłaszcza w sferze ekonomicznej, upatrującej istotę swoistego napędu w dziejach ludzkości w podziale społeczeństwa na klasy (koncepcja antagonistycznych klas), motorem postępu będzie zwycięstwo klasy dotąd uciemiężonej, nad klasą ciemiężycieli w drodze rewolucji.

Marks założył, że przed okresem państwowym musiał być okres przedpaństwowy, kiedy nie istniała jeszcze żadna organizacja państwowa, tę fazę przedpaństwową nazywał okresem wspólnoty pierwotnej, czyli można by powiedzieć taki okres szczęśliwości powszechnej, kiedy te jednostki są wzajemnie sobie równe, kiedy nie ma jeszcze dychotomicznego podziału na klasy społeczne, gdyż nie było podstawy, aby taki podział społeczny mógł się narodzić. Wszystko tkwi w ekonomii, nie było wtedy warunków, do różnicowania się materialnego społeczeństwa, bowiem wszystko, co zostało wyprodukowane ulegało od razu konsumpcji, nie ma, więc tezauryzacji, a więc odkładania, bogacenia się, nie ma czegoś takiego jak produkt dodatkowy (suma dóbr, którą można było już odłożyć, nie były konieczne dla konsumpcji).

Dopiero w miarę postępu gospodarczego, zacznie się ten produkt dodatkowy tworzyć, a więc, nadwyżka dóbr - są to warunki do tworzenia się podziału w tym jednolitym społeczeństwie. Dojdzie do utworzenia społeczeństwa już klasowego, zróżnicowanego już pod względem materialnym, według Marksa było to czynnikiem państwotwórczym - państwo zostało powołane do życia przez jedną z wyłonionych się klas, klasę, która przyjmie potem nazwę klasy panującej i dla której to grupy społecznej potrzebny jest określony aparat, po to, aby tworzyć warunki dla swojego dalszego rozwoju i móc jeszcze więcej gromadzić i aby zachować odpowiadający interesom tej grupy układ społeczny, polityczny i ekonomiczny, chodzi, więc o aparat dla zachowania dominującej pozycji tej klasy, klasy uprzywilejowanej, która się stanie w państwie klasą panującą.

Szczególne traktowanie państwa, jako swoistego aparatu przymusu, które jest narzędziem w ręku klasy panującej, a trzymać ma w ryzach klasę wyzyskiwaną. W istocie rzeczy państwo jest instytucją złą, gdyż nie służy dobru powszechnemu, tylko określonej warstwie społeczeństwa.

Najpierw było państwo niewolnicze, ciemiężenie niewolników, później feudał ciemiężył chłopa, następnie kapitalizm, kapitalista będzie ciemiężył robotnika. Przejścia od jednej do drugiej fazy zdaniem Marksa będą dokonywały się w wyniku swoistej rewolucji, ciemiężeni będą się starali przejąć władzę kosztem ciemiężących. W wyniku konfliktu w państwie kapitalistycznym, między właścicielami a robotnikami, dojdzie do rewolucji, która zmieni to państwo i zbuduje państwo socjalistyczne, które miało być pomostem (dyktatura proletariatu aż do pełnego socjalizmu), który miał doprowadzić społeczeństwo do epoki komunistycznej. Epoki, gdyż Marks zakładał, że nie będzie już państwa, bo nie będzie klas, społeczeństwo w socjalizmie zostanie przywrócone do stanu epoki pierwotnej, zanikną, więc podziały majątkowe, a skoro tak to, aby być konsekwentnym to państwo jako aparat przymusu staje się już niepotrzebne.

W takim końcowym wniosku widać, że w nauce tej było sporo koncepcji, które można nazwać anarchistycznymi, które zawsze zakładały likwidację państwa na jakimś tam etapie, i zawsze uznawały państwo za instytucję złą.

Każdą z koncepcji trudno teraz naukowo zweryfikować, trudno byłoby na podstawie wiarygodnych dowodów odtworzyć jak naprawdę doszło do powstania tego państwa w przeszłości.

→ bardziej optymistyczna teoria, po II Wojnie Światowej, podzielana przez wielu teoretyków, teoria umowy społecznej. Jej źródłem jest wielkie dzieło wielkiego filozofa oświecenia, Jana Jakuba Rousseau, który napisał „contract social - Umowa Społeczna” i w której rozwinął pewne wątki dotyczące genezy państwa, które można już wcześniej znaleźć u Johna Locke'a (wybitny filozof angielski przełomu XVII i XVIII w). Tworzy ona łańcuch teoretycznych zasad, które dzisiaj są wpisane do każdej konstytucji każdego demokratycznego państwa. Stworzenie idealnego obrazu dla ówczesnych jest punktem wyjścia w 2. połowie XVIII. Obrazu, który stał się drogowskazem, zgodnie, z którym ludzkość zmierzała.

Punktem wyjścia jest uznanie, ze musiał kiedyś występować okres przedpaństwowy, w którym to ludzie pozostawali wzajemnie wobec siebie w stosunkach pełnej równości, z tym, że tutaj, pojawia się na samym początku teoria, dająca później źródło dla wszystkich innych przyjmowanych w tym łańcuchu konstrukcji zasad. Teoria wynikających z natury pewnych świętych swobód i wolności każdego człowieka, jednostka, która przychodzi na świat z pewnymi określonymi już swobodami i wolnościami i która pozostaje w pewnym stanie samorealizacji. Na jakimś nagle etapie nawiązuje stosunki z innymi członkami innych społeczności plemiennych czy szczepowych, w jakimś tam czasie, te jednostki dochodzą do wspólnego przekonania, że może jednak lepiej byłoby powołać do życia jakąś organizację, która umożliwiłaby lepsze i bezpieczniejsze bytowanie dla wszystkich członków tej organizacji- w pewnym momencie dojdzie do zawarcia umowy społecznej, pomiędzy jednostkami będącymi stronami tej umowy, jednostki mogły pozostawać w pewnej grupie społecznej opartej na wspólnocie rodowej, kulturowej, połączonej z elementami religijnymi czy tradycyjnymi.

Treść umowy - w umowie społecznej strony umowy postanowiły powołać do życia organizację, która jest państwem i postanowiły utworzyć tę organizację pod dwoma zasadniczymi warunkami, każda jednostka wchodzi do tej organizacji ze swoimi wszystkimi swobodami, które wypływają z natury i które mają charakter przedpaństwowy i charakter ponadpozytywny, bo nie są one tworzone później w żadnym akcie prawa wydawanego przez państwo. Swoistym idiotyzmem byłoby, zadekretować gdzieś w jakiejś ustawie, czy konstytucji taką wolność jak wolność myśli - wolność i swobodę posiada człowiek wraz z urodzeniem, czy państwu się to podoba czy nie.

Pierwszym warunkiem to wejście do organizacji ze wszystkimi posiadanymi swobodami i wolnościami. Organizacja gwarantuje nam te wolności, że będzie ich przestrzegać i tworzyć warunki dla pełnej ich realizacji. Może oczywiście posiadać pewne instrumenty, które miałyby na celu harmonizowanie tych wolności w obrębie tej organizacji, gdyż wolność jest pojęciem abstrakcyjnym i ograniczonym.

Drugi warunek tej umowy, to uzyskanie przez każdą jednostkę określonych gwarancji posiadania uprawnień, które by umożliwiły każdemu członkowi tej społeczności, określony udział czy współudział w funkcjonowaniu tej organizacji. Geneza klasycznego podziału na to, co nazywamy z jednej strony wolnościami człowieka i z drugiej strony tym, co nazywamy prawami obywatelskimi, nie są to pojęcia równoznaczne.

Umowa społeczna to państwo funduje, zawiązuje, koncepcja kontraktu społecznego będzie niesłychanie ważna, jest źródłową doktrynalną podstawą światowego konstytucjonalizmu, gdyż każda konstytucja jest tworzona na podstawie teorii oświeceniowych, konstytucja jest niczym innym jak odtworzeniem tej pierwotnej gdzieś na początku zawartej kiedyś umowy społecznej. W każdej ustawie zasadniczej, jeśli idzie o rolę jednostki mamy do czynienia z instytucjami pojawiającymi się obok siebie równolegle, czyli prawami a wolnościami człowieka z drugiej strony. Rozdział poświęcony podstawowym wolnościom i swobodom oraz prawom obywatelskim znajduje się w każdej konstytucji.

Mamy do czynienia z dwoma stronami tego zagadnienia, to wszystko co ma genezę prawno-naturalną - swobody i wolności o charakterze przedpaństwowym są to prawa człowieka bo nie zależą od woli państwa, niezależnie czy jest obywatelem czy bezpaństwowcem, a druga strona to rodząca się instytucja praw obywatelskich - są to te prawa, która jednostka dostała w ramach organizacji od państwa, które maja jej dać udział w rządzeniu, maja charakter prawa pozytywnego, państwowego, stanowionego przez państwo i w zależności od woli państwa zależy czy jednostka będzie takie uprawnienia posiadać czy tez nie.

To tłumaczy, dlaczego w pierwszych dokumentach tamtej epoki wyraźnie widać takie rozróżnienie (Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela). Konsekwencje podziału w relacjach między jednostką a różnymi organami państwa:

Jeżeli mowa tylko o wolnościach i gdy bierzemy tylko je pod uwagę w relacjach z państwem to mamy do czynienia z takim układem, ze rola państwa polega tylko na wprowadzaniu granic dla tych swobód i wolności, a nie ich tworzenie. Normatywna definicja wolności w deklaracji - wolność polega na czynieniu tego wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu - z niego wynika konieczność ustalenia pewnych granic, jest to, więc zadanie państwa. W drodze samoograniczenia, czyli jest to wynik pewnej umowy, a to umowa to znowu powrót do konstytucji, bo tylko ona może takie wprowadzać.

Natomiast, co innego w przypadku praw, tu podmiotem sprawczym jest państwo a nie obywatel. Mówiąc o prawach mówimy obywatel, bo tylko obywatelowi przysługują pewne prawa, które wynikają z tego, co nazywamy poddaństwem państwowym. Stosunki między państwem a jednostką w zależności czy mamy do czynienia z prawami czy swobodami, często dochodzi do konfliktu w sferze wolności, to nawet sprawa przed sądem, tu w takiej rozprawie ciężar dowodu nie leży po stronie jednostki, ciężar dowodu przesuwa się na stronę państwa, ono musi wykazać, że to jednostka przekroczyła granice wolności, a określenie granicy leży w kompetencji państwa. Jeżeli chodzi o prawo to ciężar dowodu po stronie jednostki, która musi udowodnić, że takie prawo posiada, a jakiś tam organ tego prawa nie uznaje, ogranicza je albo gwałci.

Ogniwa łańcucha:

1. Koncepcja naturalnych swobód i wolności

2. Umowa społeczna i powstanie państwa

3. Wkonstruowanie w to wszystko podmiotu władzy w tej organizacji, czyli zasada suwerenności narodu

4. Problem jak naród ma realizować tę władzę - teoria trójpodziału władzy ze wszystkimi jej konsekwencjami

5. Katalog podstawowych zasad później już konstytucyjnego państwa prawa, więc państwa współczesnego

Przyjęcie teorii o podziale władzy stworzy nam dwa systemy rządów: parlamentarno-gabinetowy i prezydencki, oba systemy realizują te wszystkie zasady a różnica polega na tym, że inaczej w istocie rzeczy rozumie się zasadę trójpodziału władzy (podział albo rozdział władzy w USA).

→ teoria najazdu, nie wyjaśnia wszystkiego do końca, przyjmuje że państwa w Europie powstawały w wyniku najazdów społeczności, które stały już na wyższym szczeblu rozwoju cywilizacyjnego i kulturowego, które zawłaszczały terytoria, także niekiedy pokojowe procesy scalania. Te na wyższym szczeblu stojące społeczności, przynosiły ze sobą gotowe już wzorce państwowości, narzucając je ludności tam zamieszkałej. Ta teoria nie wyjaśnia nam oczywiście początku, kiedy rozwinęło się to pierwsze państwo.

Tą teorią tłumaczono początki państwa kijowskiego, Ruś Kijowską założyli Normanowie (północne ludy germańskie), w osobie Ruryka, od którego powstała później cała dynastia. Została utworzona w wyniki ekspansji z Północy tych ludów germańskich Według bardzo popularnych opinii okresu międzywojennego, nie zatrzymały one na tym terenie swojej ekspansji, ale także podjęli ekspansję na Zachód od tamtych terenów, przekroczyli Bug i już na terytorium słowiańskim, który jest kolebką polskiej państwowości i że to oni założyli państwo słowiańskie, które wybuchło za czasów Mieszka już jako dojrzała i zorganizowana forma państwowa.

Próba wyjaśnienia genezy państwa polskiego - teoria ta była powszechnie podzielana w literaturze międzywojennej, próbowano ją nawet udowodnić od strony językowej (wpływy germańskie na słownictwo słowiańskie i na kształtujący się język polski), po 1945 roku teoria ta odeszła do historii, razem ze zmianami politycznymi ukształtowała się nowa teoria marksistowska, ale także wraz z faktem, że skompromitowała się jeszcze w okresie międzywojennym, jako element często używany w propagandzie III Rzeszy Niemieckiej, o wyższości rasy germańskiej nad rasą słowiańską, znakomicie pasował do teorii najazdu. Zrezygnowano więc z teorii najazdu po roku 1945.

Prawdziwą genezę państwa trudno jest udowodnić, możemy poruszać się w sferze pewnych teorii, które są nie do zweryfikowania. W przypadku państwa polskiego wiemy, że pojawia się w X wieku jako wykształcona forma organizacyjna, można tylko zakładać, po źródłach kronikarskich (kronika geografa bawarskiego Thietmar z IX), gdzie jest mowa o stratyfikacji geograficznej różnych plemion słowiańskich nad Bugiem i Odrą. Państwo powstało w drodze rywalizacji między dwoma ośrodkami: wielkopolskim i małopolskim- państwo Polan i państwo Wiślan.

USTRÓJ PAŃSTWA POLSKIEGO

Państwo polskie pojawia się w pewnym momencie dziejów państwowości europejskiej. Należy uwzględnić ogólny charakter kontekstu ustrojowego w jakim to państwo się tworzyło i początki państwa feudalnego, w Europie jest to już schyłek wieku V w.

Podstawowe cechy państwa feudalnego:

Pojecie państwo feudalne, system feudalny, cywilizacja feudalna, porządek feudalny to terminy upowszechnione w historiografii europejskiej w XVIII w, zasługi Monteskiusza czy encyklopedystów francuskich.

Kwestie terminologiczne - państwa feudalne to inaczej państwa lenne, nazwa od łacińskiego słowa feudum znaczy lenno.

Założenie, iż wyróżnikiem, kryterium pozwalającym wyodrębnić państwo feudalne, był stosunek lenny, doprowadziłoby nas do nieprawdziwych wniosków. Stosunki lenne w Europie będą występować tylko na Zachodzie kontynentu, wolne od stosunku lennego pozostały takie kraje jak lenno (bardzo sformalizowana hierarchia), umowna granica na Łabie. Doszlibyśmy do absurdalnego wniosku, że Polska nie była państwem feudalnym, gdyż nie było tutaj nigdy stosunku lennego. Nawet tam gdzie był rozbudowany system lenny, to zaczął on przechodzić do historii już pod koniec XIII. Więc stwierdzenie, że na Zachodzie państwo feudalne przestało istnieć w IV w, byłoby największą bzdurą. Nie możemy uzależniać istnienia państwa feudalnego od istnienia lenna, gdyż jest to bardzo mylące.

Inna swoista formuła, którą można nazwać stosunkiem prawnym, regulująca relacje miedzy różnymi członkami tego feudalnego społeczeństwa, pomiędzy feudałami a chłopami, czyli tzw. stosunek poddańczy. Ma on walor uniwersalności, występował zarówno na zachodzie jak i na wschodzie Europy.

Podstawowa cecha feudalizmu i państwa feudalnego będącą ogólnym tłem dla konkretnych konstrukcji ustroju politycznego i społecznego - agraryzm - uznawanie ziemi jako nieruchomości za największe bogactwo, za podstawowy warsztat pracy Przedsiębiorstwo feudalne będzie nam się łączyć w latyfundium ziemskim, w feudalizmie nazywane najczęściej włością feudalną. Posiadanie ziemi jest rzeczą decydującą o pozycji społecznej, statucie majątkowym, o posiadanych uprawnieniach a także o konkretnej władzy.

Koniec Cesarstwa Zachodniego przyniesie okres dominacji agraryzmu, który za sobą pociągał bardzo istotne konsekwencje, wśród których trzeba widzieć specyficzny tryb gospodarowania, system gospodarki autarkicznej, od greckiego autarkia, czyli samowystarczalność.

Przedsiębiorstwo feudalne będzie charakteryzować taki sposób prowadzenia gospodarki - produkowanie wszystkiego na własne potrzeby. Ekonomiczne konsekwencje a potem i społeczne, prowadzi to do zjawiska agraryzacji miast, trącą swe funkcje, jeszcze z czasów Imperium Rzymskiego jako ośrodków wytwórczości, ośrodków handlu, zamiera popyt na towary miejskie, bo wszystko wytwarza się we włościach feudalnych. W miastach prowadzi się handel towarami luksusowymi, zbytkowymi. Miasta przekształcają się w ośrodki czy centra polityczne, w których będą się lokować miejscowe władze.

To spowoduje upadek gospodarki towarowo-pienieżnej i handlu, pieniądz przejdzie do historii, epoka gospodarki naturalnej, towar za towar, także dopiero po kilku dobrych stuleciach zacznie się przywracać swoisty podział pracy między miastem a wsią, ten ruch się zacznie od XI wieku w miastach włoskich, później rozleje się na całą Europę, gdzie od XII w będziemy odchodzili od tego pierwszego etapu, czyli feudalnego agraryzmu.

Europa po okresie wielkiego zamieszania czy chaosu, co było następstwem upadku wielkiego i niby trwałego imperium rzymskiego, będzie się odbudowywać w drodze swoistej syntezy wartości zwyczajów tradycji dwóch kręgów kulturowych, będzie to miało znaczenie dla powstawania różnych instytucji już typowo feudalnych. Krąg porzymski/ łaciński i drugi krąg plemion germańskich na zachodzie Europy, czy plemion słowiańskich.

Słabość organizacyjna pierwszych państw- nie były w stanie wykonywać różnych funkcji życia publicznego, które są regulowane przez państwo.

Państwo spełnia 2 prymitywne funkcje- gwarancje zachowania suwerenności przez obronę granic zewnętrznych i zachowanie ładu i porządku wewnętrznego w państwie, przy czym słabość organizacji państwa w pierwszym okresie, nie daje pełnych gwarancji bezpieczeństwa swoim poddanym.

Okres państwa Franków - pierwszy stabilizator w Europie, zaczynają się tam tworzyć bardzo szczególne formy organizujące społeczeństwo: „człowiek innego człowieka”, czyli tworzenie takich form różnych zależności pomiędzy ludźmi poprzez oddawaniem w opiekę przez jedną osobę innej osobie i budowania związku o charakterze osobistym, który można by nazwać sztucznym pokrewieństwem.

Związków, które stanowią genezę dla dwóch podstawowych stosunków: stosunku lennego i stosunku poddańczego. Impulsem do budowania takich konstrukcji jest agraryzm (wszystko wiąże się z ziemią), słabość tego państwa, (które nie ma możliwości poprzez brak odpowiednich instytucji zapewnienia swoistego bezpieczeństwa publicznego). W efekcie wykształcą się na 2 szczególne stosunki prawne, które opierają się na pewnych formach zależności pomiędzy ludźmi, a nie pomiędzy jednostką a państwem, które też będą budować się jako swoista próba symbiozy dwóch różnych tradycji, rzymskiej i barbarzyńskiej, czyli germańskiej.

Pierwszym stosunkiem prawnym był stosunek lenny - możemy go określić jako specyficzny stosunek prawny o charakterze personalno-realnym, którego istotą jest, to ze na podstawie niepisanej umowy, kontraktu ustnego, jedna osoba, która się nazywa wasalem, oddawała się w opiekę innej osobie, która nazywamy seniorem.

Treścią umowy jest to, że senior bierze w opiekę, a więc zapewnia bezpieczeństwo osobiste i ekonomiczne tego, który się w tę opiekę oddaję, tak, więc w roli państwa występuje zindywidualizowana osoba, najczęściej feudał, którego stać na to, aby taką opiekę osobie udzielić. W zamian za to na wasalu ciążą pewne świadczenia, auxilium (podstawowa służebność, czyli stawianie się na każde zawołanie seniora i uczestniczenie w orszaku zbrojnym seniora) i consilium (obowiązek świadczenia rady seniorowi, obowiązek, z którego później powstanie sądownictwo równych, czy rada królewska).

Zbudowanie jednej nici związków między stronami, tych osobistych zobowiązań gdzie jest ten substrat rzeczowy? Pojawi się on od wieku VII czy VIII, przyjmie się zasadę, że swoistą gwarancją bezpieczeństwa ekonomicznego dla wasala będzie tzw. beneficjum, czyli uposażenie, jakie będzie nadawał temu wasalowi senior, a przedmiotem beneficjum była najczęściej ziemia. Wasal zostaje osadzony na ziemi, z której ma się utrzymywać, w zamian obowiązek służby wojskowej.

W wieku IX upowszechni się proces oddawanie w opiekę jednych drugim, że zbuduje nam się w tym społeczeństwie bardzo bogata mozaika kontraktów osobistych, co doprowadzi do powstania specyficznej hierarchii społeczeństwa, zwanej hierarchią lenną, na której szczycie stoi monarcha, król (najwyższy zwierzchnik lenny), potem idą jego bezpośredni wasale, potem ci bezpośredni występują jako seniorzy wobec innych osób, tych szczebli mogło być 7 czy nawet 8, na końcu był taki wasal, który już nie występował w roli seniora. Stosunek ten stawał się dziedziczny, z ojca na syna. W efekcie spowoduje zbudowanie piramidy opartej na wzajemnych prawach i obowiązkach między ludźmi. Zbuduje nam to w przyszłości stan zachodnioeuropejskiej szlachty, która z tej całej hierarchii objawi się nam do XIII, to znaczy do powstania społeczeństwa stanowego.

Stosunek poddańczy - walor uniwersalny.

Jeżeli stosunek lenny będzie nam regulował relacje pomiędzy seniorami i wasali, czyli feudałami, to u podstawy piramidy będą ludzie wolni, którzy nie są ani wasalami ani seniorami, którzy są połączeni z tą piramidą, nie już kontraktem lennym, ale właśnie stosunkiem poddańczym.

Geneza instytucji: początków można się doszukiwać w czasach rzymskich, gdzie pojawi się od I wieku instytucja kolonatu i kolonów, którzy przypominają nam późniejszego chłopa feudalnego, instytucja kolonisty była odpowiedzią na topnienie ilości niewolników w Rzymie, coraz mniej było siły roboczej potrzebnej do pracy w latyfundium, zacznie się więc tam osiedlać wyzwoleńców czy ludzi wolnych, w zamian za działkę ziemi, będzie on zobowiązany za to do świadczenia: płacenie za to w pieniądzu, bądź też w naturze, bądź tez pańszczyzna (obrabianie gruntu pańskiego w pewnym wymiarze godzin). Najpierw na podstawie swoistej umowy, najpierw charakter krótkoterminowy, 5 czy 10 lat, później ewoluowanie w kierunku umocnienia tego stosunku, później przyjęcie powszechnej zasady dziedziczenia, czyli przechodzenie tych praw i obowiązków na spadkobierców według zasad prawa spadkowego. 332 Rok - Dekret Konstantyna Wielkiego, na mocy, którego koloni ci zostaną przypisani do ziemi, zostaną pozbawieni możliwości swobodnego opuszczania gruntu, utrąca pełną wolność osobista. Nie będą mieli statusu niewolnika, ale trudno mówić o ich względnie dobrym położeniu, nawet ich majątek stanowił własność latyfundystów. Ich majątek stanowił gwarancję bezpieczeństwa na spłatę świadczeń.

Instytucja - prekaria, "preces" jako poddanie się innej osobie, która wpierw ma charakter instytucji kościelnej, człowiek wolny mógł, posiadając jakąś nieruchomość, mógł ją przekazać na własność kościoła, w zamian za zbawienie wieczne. Potem będzie się to już również przekładać na stosunki świeckie. Człowiek wolny, ale czujący się bez opieki, będzie się oddawał w opiekę, będzie oddawał ziemię i następnie będzie tę ziemię otrzymywał z powrotem w zamian za opiekę, ale już nie na prawach właściciela, tylko na prawach użytkownika, w zamian za pewne świadczenia na rzecz feudała.

Istota różnicy na początku sprowadza się do charakteru świadczenia (świadczenie osobiste kontra świadczenia ekonomiczne). Ten proces obejmie wszystkich wolnych ludzi w państwie feudalnym. Tam gdzie był system lenny, to lennicy połączeni ze sobą, a wolna część społeczeństwa, którzy pozostają w specyficznej formie świadczeń ekonomicznych.

Stosunek poddańczy: poddaństwo gruntowe(charakter ekonomiczny) i poddaństwo osobiste (charakter pozaekonomiczny).

Poddaństwo gruntowe: charakter własności ziemi, - czyli określenie praw do ziemi, feudała i chłopa, czyli feudalne prawo rzeczowe; prawo feudalne wprowadziło pod wpływem zwyczajów germańskich, inne pojęcie pojmowania prawa własności niż w państwie rzymskim czy później za Napoleona, tradycja germańska odrzucała rzymskie pojmowanie prawa własności, jako bezwzględnego zindywidualizowanego prawa, które przysługuje jednej określonej osobie (właściciel). Germanie wprowadzili pojęcie własności podzielonej/podzielnej. O tym czy ktoś był właścicielem czy też nie, o tym nie decydował żaden stan prawny czy stan faktyczny (Rzymianie odróżniali prawo własności- stan prawny i prawo posiadania- stan faktyczny), tylko, decydowało to, kto z tej rzeczy czerpał pożytki. Dwóch właścicieli, jeżeli obydwoje czerpią korzyści z danej rzeczy. Z jednej strony mamy właściciela zwierzchniego, on ma dominium directum nad tą nieruchomością, którą użytkuje chłop i dominium utile - własność podległa, użytkowa, która należy do chłopa. Pan jako właściciel zwierzchni otrzymuje świadczenie w naturze, mimo że faktycznie jej nie posiada. Użytkowanie dziedziczne po stronie chłopa przy własności pana feudalnego, co oznaczało, że pan nie mógł chłopa z tej ziemi po prostu wyrzucić.

Drugi element to tzw. renta feudalna- to, co chłop musiał płacić za użytkowanie tej ziemi. W zależności od poziomu rozwoju gospodarczego ta renta będzie w swojej formie ewoluować. Najpierw renta odrobkowa, następnie naturalna (w płodach rolnych), trzecie to renta pieniężna (czynsz, oczynszowanie chłopów, możliwe wraz z odrodzeniem gospodarki towarowo-pieniężnej, XII/XIII wiek)

Poddaństwo osobiste - jest efektem procesu przekształcania się własności we władztwo, o charakterze publicznym, o charakterze państwowym. Będąc właścicielem ziemi oprócz pobierania korzyści ekonomicznych, otrzymuję określone prawa o charakterze publicznym, czyli władzę w stosunku do osadzonych tam ludzi.

Geneza. Instytucja tzw. immunitetu, jako swoisty przywilej nadany przez władcę na rzecz indywidualnie określonego feudała, który powodował egzempcję, czyli wyjęcia jakiegoś obszaru spod powszechnie obowiązujących zasad prawa książęcego, bądź prawa królewskiego, - czyli uregulowanie według innych zasad w takich zimmunizowanych dobrach.

Sfery - klasyczny podział na 2 typy: ekonomiczny i administracyjny (sądowo-administracyjny).Pierwszy zwalnia z różnych posług prawa książęcego, ograniczał, umniejszał albo w ogóle wprowadza wolność podatkową dla takiego feudała, który został zwolniony z obowiązków jakichś opłat na rzecz państwa. Drugi prowadził do władztwa, w drodze takiego immunitetu otrzymywał władzę sądową wobec chłopów osadzonych w jego dobrach. On otrzymywał w sumie już jako efekt rozszerzania się jego uprawnień, faktyczne kompetencje urzędnika państwowego w stosunku do jego chłopów. Państwo przekazywało na rzecz feudałów uprawnienia, które w normalnym państwie są wykonywane przez organy państwowe. W następstwie będzie prowadzić to do coraz większego uzależnienia tych chłopów od feudałów.

Zasada przywiązania chłopa do ziemi glebia axscriptum, od schyłku XV wieku, kiedy po raz pierwszy w roku 1496, konstytucja sejmu piotrkowskiego - zakaz wychodu chłopa ze wsi, oprócz jednego chłopa w roku. Przywileje bydgoskie Zygmunta Starego dla szlachty, statuty 1518-1520, król rezygnuje z jakiejkolwiek ingerencji w stosunku pomiędzy szlachcicem a chłopem.

Buduje to pojęcie władzy dominialnej - pełnej władzy szlachcica wobec chłopa, chłop traci kontakt z państwem, całą władzę publiczną wobec niego będzie pełnił szlachcic.

Koniec feudalizmu wraz ze zniesieniem stosunku poddańczego

Zacznie się zniesienie poddaństwa osobistego, kiedy chłopi otrzymują wolność osobistą, 1807 konstytucja Księstwa Warszawskiego - wszyscy są równi przed obliczem prawa, artykuł 4 tej konstytucji, chłop staje się podmiotem prawa i ma zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Następnie likwidacja poddaństwa gruntowego wraz z uwłaszczeniem, ze strony prawnej wraz ze zniesieniem tej własności podzielonej, pełnym właścicielem stanie się chłop, więc odpada tytuł do płacenia renty feudalnej, mógł płacić tylko za uwłaszczenie. Różne regulacje w różnych zaborach. Wiek XIX na ziemiach polskich.

ZAGADNIENIA OGÓLNE FEUDALIZMU W POLSCE

1. Istota feudalizmu

→Termin feudalizm

- pochodzi z Europy zachodniej, gdzie rozwinęło się feudum, zwane z niemiecka lennem

- istotą feudalnego ustroju społeczno-ekonomicznego był agraryzm oraz specyficzny układ zależności międzyludzkich

- więzy podległości między członkami społeczeństwa, ze względu na posiadaną ziemię stanowiącą główny ośrodek produkcji

- eksploatacja ziemi w systemie gospodarki naturalnej

- każde latyfundium dążyło do maksymalnej samowystarczalności; ograniczenie wymiany

- pojęcie własności podzielonej, związanej z miejscem właściciela w hierarchii społecznej

- chłop miał tylko użytkowanie posiadanego od pana gruntu

- wyższe szczeble drabiny feudalnej dawały wasalom coraz lepsze prawa

- dominium directum - pełna, niezależnie feudalna własność ziemi była zjawiskiem wyjątkowym

- dominium tiule - powszechna własność użytkowa - lenna

- stosunki społecznej zależności: lenno i poddaństwo

- kryzys takiego feudalizmu wraz z rozwojem miast w XIII w.; wzrost znaczenia wymiany

→ Polska:

- nie znajdujemy wszystkich elementów tak pojętego feudalizmu

- nie rozwinęło się w szczególności w większych rozmiarach samo lenno

- termin ius pheodale - prawo lenne występujące w średniowiecznych źródłach zachodniopomorskich i śląskich; nadania ziemskie na rzecz napływającego z zachodu rycerstwa, któremu znane były europejskie stosunki lenne; trudno jednakże w tych dzielnicach stwierdzić istnienie drabiny feudalnej

- miejsce uszczeblowanej i obarczonej warunkami własności wasali zajęły w Polsce nadania na rzecz rycerzy milites, na podstawie tzw. Prawa rycerskiego; oddawały one ziemię dziedzicznie pod warunkiem służby rycerskiej, co stanowiło specyficznie polską własność typu alodialnego

- dominacja własności alodialnej stanowiła swoistą cechę polskiego średniowiecza

- możni świeccy opierali swe znaczenie na dobrach dziedzicznych, ponadto korzystali z możliwości które dawały im piastowane urzędy, zawłaszczali ziemię na których rozciągało się regale panującego i uzyskiwali nowe posiadłości z nadań książęcych; nadania niekiedy usankcjonowaniem es post zagarniętych ziem

- własność duchowna rosła zarówno nadań monarszych, jak i licznych darowizn możnowładczych

→ W ostatecznym bilansie tylko agraryzm, początkowa gospodarka naturalna i poddaństwo chłopów stanowiły podstawy, pozwalające mówić o feudalizmie Polsce:

- rodzaje renty gruntowej:

∙ renta gruntowa - dochód z feudalnej własności ziemskiej powstający w drodze przywłaszczenia przez pana produktu dodatkowego pracy zależnych chłopów

∙ renta odrobkowa (nieodpłatna praca chłopa bezpośrednio w pańskim gospodarstwie), naturalna (produkt dodatkowy w naturze) i pieniężna (określona suma pieniędzy- czynsz pieniężny)

∙ na rzecz kościoła dziesięcina

∙ ludność pospolita podległa bezpośrednio monarsze i chłopi osiadli w dobrach pańskich (ci ponosili daniny i posługi zarówno na rzecz władcy jak i swojego pana, później na mocy immunitetów tylko na rzecz pana)

- włości:

∙ tam odbywała się koncentracja życia gospodarczego w Polsce

∙ często rozwijały się w latyfundia feudalne, należące do panów świeckich i duchownych

∙ rozwijały się w drodze nadań, obrotu nieruchomościami, zawłaszczeń, itp.

∙ istniały we wszystkich (oprócz biednego Mazowsza) dzielnicach Polski

∙ niektóre miały swoje początki w schyłkowym okresie rodowo-plemiennym

∙ inne zawdzięczały cały swój rozmiar łasce monarchy

∙ monarcha uchodził w państwie patrymonialnym za właściciela ziem niczyich (także domena monarsza i regalia, zwłaszcza regale ziemi)

- domena monarsza: gospodarka własna monarchy w postaci włości z dworami monarszymi, jako ośrodki gospodarcze, wyłączone z systemu grodowo-prowincjalnego; regale ziemi stwarzało warunki rozwoju domeny książęcej

- regale ziemi: polegało na uznaniu za własność monarchy wszystkich ziem nienależących do możnych, czyli tereny zamieszkałe przez ludność chłopską jak i ziem nieuprawnych, puszcz i wód; regale ziemi było wyrazem opanowania terytorium przez władzę państwową

- regalia: zastrzeżone wyłącznie dla monarchy dziedziny (monopole) działalności gospodarczej; łowieckie, rybołówstwa, górnicze, solne, grodowe, wodne, młynne, targu i karczmy

∙ na swoich terenach silnie rozwinięta zwłaszcza w XIII w. akcja kolonizacji wiejskiej i miejskiej

∙ dzięki temu powstanie silnej domeny monarszej, zwanej później królewszczyznami

- dobra feudalne:

∙ składały się z poszczególnych wsi (willa), w których gospodarowali chłopi

∙ chłopi posiadali swe gospodarstwa i zabudowania w użytkowaniu od pana

∙ za korzystanie z pańskich gruntów zobowiązani byli do różnych świadczeń osobistych, materialnych, materialnych naturze, czy w pieniądzu

∙ często w ramach włości feudalnej (książęcych, duchownych czy innych) tworzono wyspecjalizowane osady nierolniczej ludności służebnej, pracującej dla zaspokojenie przeróżnych potrzeb panującego, czy w ogóle latyfundium; do dziś pozostały po nich liczne nazwy wsi: Kowale, Owczary, Piekary, Szczytniki, czy Krotniki

∙ ujednolicenie obowiązków chłopskich w tym zakresie przyniósł wiek kolonizacji

∙ istniały też rezerwy gruntów, „pracujących” wyłącznie i bezpośrednio na stół pana

∙ także grunty, na których wieś wypasać mogła bydło, zbierać runo leśne albo chrusty

- okres feudalnego państwa publicznoprawnego:

∙ podział Europy na część zachodnią, bardziej ekonomicznie rozwiniętą i wschodnią - Polsce przypadła rola kraju przede wszystkim rolniczego, zaopatrującego Zachód w zboże

∙ wysoka koniunktura dla rolnictwa - szlachta polska zaczęła rozwijać w oparciu o własne grunty tzw. Folwarki, gwałtownie rozszerzane przez likwidację sołectw, czy niektórych gospodarstw chłopskich

∙ nadwyżki produkcji - eksport

∙ konsekwencje: wzrost eksploatacji chłopów przez podnoszenie pańszczyzny

∙ umacnianie się przez to anachronicznych stosunków społeczno-gospodarczych na wsi w warunkach gospodarki towarowo-pieniężnej, znacznie już zaawansowanej w rozwoju

∙ prowadziło to do wzrostu napięć między dworem a wsią, niebezpiecznych także dla państwa (powstanie Bohdana Chmielnickiego na Ukrainie w 1648r i Kostki Napierskiego na Podhalu w 1651)

2. Immunitety

→ System danin i posług prawa książęcego, zwany ius ducale lub ius regale:

- obejmował całokształt obowiązków ludności w stosunku do panującego

- na odcinku wiejskim były to obowiązki osobiste i materialne chłopa o anachronicznej genezie rodowo-plemiennej, której sukcesorem był monarcha

∙ znacznie utrudniały one rozwój latyfundiów feudalnych

∙ możliwość sukcesu ekonomicznego tylko przez pomnożenie liczby osiadłej tu ludności chłopskiej

∙ głównie przez zwabienie nowych osadników, szukających lepszych warunków życia w nowym miejscu osiedlenia

∙ panowie w okresie rozbicia dzielnicowego dążyli do ugruntowania zależności ludności chłopskiej przez uzyskanie uprawnień sądowo-administracyjnych, próba zmonopolizowania świadczeń chłopskich w stosunku do swojej osoby

∙ zwiększanie się własności ziemskiej możnych panów i rycerzy było ułatwione przez wzrost dochodów książęcych (domeny, cła, myta, dochody z miast) - pozwalało to na rezygnację panującego na rzecz panów z zastrzeżonych dotąd tylko dla władcy źródeł wpływów

- libertacja

∙ znana od dawna na Zachodzie

∙ likwidacja nadmiaru obciążeń na rzecz księcia

∙ pożądana przez feudałów świeckich i duchownych, jako warunek rozwoju ekonomicznego i powodzenia ruchu lokacyjnego

- uchylenie systemu danin i posług oraz monopoli i sądownictwa

∙ regulowanie obowiązków chłopskich, zaludniających jego dobra według woli pana modulowanej interesem gospodarczym

∙ poprawniejsza sytuacja wsi poimmunitetowej niż dawniej

∙ ściślej określone obowiązki gospodarstwa chłopskiego

∙ stworzono bodźce zainteresowania rozwojem produkcji

∙ zamknięto wieś przed zdzierstwem urzędników książęcych

∙ to samo czynił panujący przez kolonizację pustych ziem i rozbudowując w ten sposób własną domenę

- immunitet prowadził do pomyślnej realizacji dobrze pojętego interesu feudałów i państwa

∙ spowodował wzrost zaludnienia kraju

∙ pomnożenie liczby gospodarujących osad

∙ wzrost ekonomiczny

- immunitet ekonomiczny (skarbowy) - zwolnienie ludności zamieszkałej w dobrach prywatnych od określonych w przywileju danin i posług na rzecz panującego; wolność - libertas

∙ w wersji ograniczonej i tylko do niektórych zwolnień, później zaś pełnej

∙ pełna egzempcja ekonomiczna odgradzała chłopa od samowoli urzędników książęcych

∙ umożliwiał panu monopolizację świadczeń zależnych od niego chłopów

∙ reformacja i racjonalizacja świadczeń, forma renty gruntowej

- immunitet sądowo- administracyjny - przejmowanie przez panów funkcji władzy państwowej w stosunku do ludności osiadłej w ich dobrach

∙ immunitet ten ograniczał lub wyłączał sądownictwo urzędników książęcych nad ludnością zależną osiadłą w dobrach, które uzyskały immunitet, immunitas ab introitu iudicis

∙ sprawy podlegały sądowi właściciela dóbr lub wyznaczonemu przezeń sędziemu

∙ również zniesienie władzy administracyjnej w dobrach immunizowanych / zakaz wjazdu urzędników

∙ wzmacniały bezpośrednią władzę nad zależną ludnością chłopską

∙ także istotne znaczenie gospodarcze / kary płacone w pieniądzu stawały się dodatkowym źródłem dochodu pana

- w osobie pana właściciel ziemi jak i nosiciel władzy publicznej, powiązanie funkcji państwowych z feudalną własnością ziemi

∙ upowszechnienie immunitetów - stworzenie sytuacji prawnej obowiązującej w całym państwie

∙ wieczyście związane z dobrami, które obejmowały, stały się przedmiotem obrotu

∙ początkowo książęta zwalniali tylko od niektórych służebności czy świadczeń i przekazywali uprawnionym - iudicia minora (sądownictwo w sprawach mniejszej wagi)

∙ z czasem egzempcja uchylała całe lub niemal całe ius ducale lub ius regale, tzw. iudicia minora (rozstrzyganie wszelkich spraw sądowych, oprócz tych zastrzeżonych dla sądu książęcego lub królewskiego / przestępstwa przeciwko państwu i panującemu)

∙ przywileje immunitetowe - nadanie w indywidualnych dokumentach szczegółowych

∙ upowszechnienie libertacji ogólnej w XIII w.

∙ konfirmacje - podsumowanie aktualnego stanu egzempcji w konkretnych latyfundiach feudalnych wydawane poszczególnym adresatom

∙ 1210 9 1215 - potwierdzenie posiadania rozległych immunitetów dla Kościoła

∙ immunitet dla rycerzy w Polsce - większy rozwój i znaczenia w II poł. XIII w.

→ konsekwencja upowszechnienia się immunitetów:

- zdobycie przez właścicieli ziemskich władzy nad swoimi latyfundiami i ich ludnością

∙ powstanie władztwa gruntowego - zmieszanie prawa prywatnego, wynikającego z własności, z prawami publicznymi, związanymi z prawem z władzą

∙ zjednoczenie obydwu w rękach feudała / upodobnił się tym samym do samego monarchy patrymonialnego, od którego te przywileje otrzymał

∙ państwo na tym straciło / pan teraz określał, zbierał i zatrzymywał sobie daniny od chłopów z jego dóbr i wymierzał sprawiedliwość (pobór kar)

∙ do wykonania czynności uruchomienie specjalnego aparatu patrymonialnego

∙ dochody z danin i kar pieniężnych zabezpieczały pana materialnie, dawały mu też kapitał do nowych inwestycji

- osłabienie państwa patrymonialnego

∙ osłabienie władzy książęcej / podcięcie źródeł dochodów

∙ wczesnofeudalny aparat państwowy uległ wydrążeniu z kompetencji i dochodów

∙ w jednolitym państwie utworzenie się eksklaw panów immunitetowych

∙ ograniczenie lub zakaz wstępu urzędników

- kryzys państwa wczesnofeudalnego

∙ nadania coraz szerszych immunitetów

∙ rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej

∙ upadek patrymonialnych koncepcji monarchii

- nie zniweczył jednak państwa w ogóle

∙ w miarę tendencji zjednoczeniowych odrodziło się jako państwo publicznoprawne

∙ oparte na nowych zasadach i źródłach dochodów

∙ immunitety przekazując elementy władzy w ręce feudałów, przyczyniły się do upublicznienia instytucji państwa

3. Stany feudalne

Stany w rozumieniu określonych grup społeczeństwa feudalnego.

Stan feudalny - bardzo charakterystyczny rys feudalizmu, który dotyczy rozwinięcia się na pewnym etapie państwa feudalnego, bardzo specyficznej organizacji tego społeczeństwa, na etapie, który występuje po wykształceniu się stosunku lennego, bądź też stosunku poddańczego, jako próba większej integracji społeczeństwa niż tylko na zasadach osobistej zależności. W efekcie wiek XIV przyniesie nam konstrukcję społeczeństwa, opartą właśnie na stanach społecznych, których początków można się upatrywać w wieku XIII - wiek stanotwórczych procesów.

Stan feudalny - wyodrębniona w tym społeczeństwie grupa społeczna, która charakteryzuje się własnym specyficznym dla tej grupy statusem prawnym. Wniosek, że kryterium wyodrębnienia stanów jest położenie prawne, a nie kryterium majątkowe czy stosunek do własności. Na podział feudalny między feudałem a lennikiem, nałoży się jeszcze podział stanowy. Wyróżniamy: szlachta, duchowieństwo, mieszczaństwo i chłopi (najliczniejsza, grupa stanowiąca w niektórych krajach 90% społeczeństwa, niektórzy odmawiają tej grupie statusu stanu feudalnego, a niektórzy traktują go jako taki stan), Jeżeli łączymy stan z określonymi przywilejami o charakterze politycznym dającymi udział we władzy państwowej, to w takim przypadku trudno uzasadnić chłopów za stan feudalny. Takie rozumowanie byłoby znacznym zawężeniem tych stanowych podziałów, poprawniej będzie uważać chłopów za odrębny stan, posiadanie przywilejów politycznych nie jest kryterium podziału stanów, tylko status prawny, rozumiany jako prawa i obowiązki. Chłopi uzyskują pewne uprawnienia, pewne gwarancie uniemożliwiające zbytnie wyzyskiwanie chłopa, gwarancje wysokości renty, których pan nie mógł samorzutnie przekraczać.

Społeczeństwo feudalne podzielone na 4 różne stany społeczne.

Geneza procesów stanotwórczych, w kolejności jak te stany się tworzyły.

Kontekst ogólnoeuropejski, a także na przykładzie Polski.

Duchowieństwo

Stan, który najwcześniej się wykształcił, najszybciej uzyskał swój odrębny status prawny, czyli duchowieństwo. Powstanie stanu nie jest związane z chrystianizacją państw europejskich, co jest konsekwencją przyjęcia chrztu. Jeszcze przez wiele dziesiątków lat duchowni będą podlegać jak ogół społeczeństwa jednolitemu prawu królewskiemu, czy książęcemu. Na pierwszym etapie, kiedy jeszcze stanów nie było, wszyscy podlegali jednemu prawu państwowemu.

Proces stanotwórczy - to prawo będzie ulegało zasadniczej ewolucji, bowiem obok prawa państwowego pojawi się prawo stanowe, właściwe dla określonej grupy. Feudalizm stanowy charakteryzuje się ogromnym partykularyzmem, każdy stan miał osobne prawo.

Przyczyny powstania stanów w całej Europie - punktem wyjścia są tutaj bardzo szeroko zakreślone i wdrażane w życie - reformy gregoriańskie, łączące się z papieżem Grzegorzem VII Hildebrandem, w słynnym zatargu z Henrykiem IV, Cesarzem Rzymskim, program wewnętrznej reformy kościoła był przyczyną konfliktu, zapoczątkowany przez kongregację w X, a później podjętych przez Stolicę Apostolską, program, który został sformułowany w encyklice z 1075 victatus papae, czyli władza papieska, program w pierwszych słowach pokazuje, w którą stronę te reformy powinny zmierzać, w perspektywie uzyskanie prymatu w Europie i stworzenie państwa uniwersalnego opartego na zasadach chrześcijańskich, pod prymatem władzy kościelnej i świeckiej papieża. Po wprowadzeniu tych form do kościołów lokalnych partykularnych, przyjmowanie tych reform i ich uznawanie przez władców świeckich stanowi punkt wyjścia dla określenia statusu prawnego całego duchowieństwa.

W Polsce początki wdrażania możemy łączyć z osobą arcybiskupa Henryka Kietlicza, koniec wieku XII, wtedy także i do polskiego kościoła zostały wprowadzone oparte na tej reformie, uznane jednocześnie przez książąt dzielnicowych (okres rozbicia dzielnicowego w Polsce).

Najważniejsze uprawnienia charakterystyczne dla tego odrębnego statusu duchownych:

1. Uprawnienia, które są wyłącznym prawem do korzystania z beneficjów kościelnych, użytkowanie więc majątku kościoła, ogromna rola dla budowania późniejszej potęgi materialnej kościoła katolickiego w całej Europie. Beneficjum - uposażenie związane z danym urzędem, dobra nieruchome, które stawały się własnością kościoła i z tej własności kościół czerpał dochody dla utrzymania organizacji i hierarchii kościelnej. Gwarancje wyłącznego prawa korzystania z beneficjów przez osoby duchowne - zniesienia przez władzę państwową pojęcia ius spolii, które na ziemiach podzielonego państwa polskiego zostanie zaakceptowana przez książąt piastowskich w roku 1180 na zjeździe w Łęczycy, gwarancje nienaruszalności dóbr kościoła, chodziło tutaj o rezygnację z dotychczasowej zasady, polegającej na tym, iż kościół budował swoją materialną potęgę przede wszystkim dzięki licznym nadaniom ziemi, ze strony króla lub księcia albo feudałów świeckich, w zamian za nadzieję zbawienia wiecznego, te nadania miały charakter czasowy, po śmierci biskupa czy opata ta nieruchomość wracała z powrotem do darczyńcy, od roku 1180 raz nadana nieruchomość kościołowi, stawała się jego pełną i wieczną własnością - istotne znaczenie dla budowania pozycji majątkowej.

2. Przywilej sądowy - privilegium fori. Niezwykle daleko idąca w konsekwencji decyzja władz państwowych, polegająca na uznaniu recepcji prawa obcego, które miało od tej pory obowiązywać na terenie polskiego państwa a regulować status prawny kościoła jako instytucji i duchowieństwa jako jego funkcjonariuszy. Chodzi o prawo kanoniczne, czyli prawo utworzone przez kościół, podmiotem tworzącym to prawo jest kościół powszechny. Uznanie tego oznaczało, że duchowieństwo od tej pory miało się rządzić prawem kanonicznym, zgodnie z tym prawem. Dochodzi do swoistej egzempcji, czyli wyjęcie duchowieństwa spod powszechnie obowiązującego prawa książęcego czy królewskiego. W konsekwencji nastąpi powstanie sądów kościelnych, które na podstawie tego prawa będą orzekać, będą sądzić, będą to sądy właściwe w stosunku do duchowieństwa, ale i z czasem w kilku przypadkach także wobec osób świeckich - przestępstwa przeciwko religii, czy także w instytucji małżeństwa. Prawo małżeńskie też świadomą decyzją władz państwowych będzie się opierać na zasadzie prawa kanonicznego, aż praktycznie po wiek XIX we wszystkich krajach europejskich.

Pierwsza grupa, która rządzi się swoim własnym prawem i ma własne sądownictwo, niepodlegająca sądom państwowym, chyba, że w sprawach wyjątkowych, jak przestępstwa zdrady stanu czy obraza majestatu królewskiego, wtedy sąd królewski.

3. Wolność podatkowa- duchowieństwo będzie wolne od podatków zwyczajnych, w każdym przypadku, kiedy król będzie zabiegał o podatki nadzwyczajne, będzie potrzebna zgoda najwyższych organów kościoła katolickiego.

4. Szczególne uprawnienia, które występują do dnia dzisiejszego, zwolnienie od powszechnego obowiązku służby wojskowej.

W Polsce tworzenie tego stanu zaczyna się u schyłku wieku XII, a wymienione uprawnienia zostaną potwierdzone przez książąt piastowskich na zjazdach międzydzielnicowych, w Borzykowie w 1210, a drugi w roku 1215 w Wolborzu (Małopolska), to zamyka proces wyodrębniania się tej grupy.

5. Nigdy nie był stanem dziedzicznym, gdzie wchodziło się przez urodzenie do określonego stanu. Taka zasada nie jest możliwa, gdyż reformy gregoriańskie wprowadzały celibat. Wejście do stanu było możliwe dla wszystkich stanów wolnych, po spełnieniu niezbędnych wymogów, określonych przez prawo kanoniczne - święcenia. W Polsce wprowadzony przez Henryka Kietlicza.

Stan szlachecki

Geneza polskiej szlachty i tworzenie tego stanu wymyka się spod prawidłowości europejskiej; na Zachodzie powstała, wyrosła z rozbudowanej struktury lennej, a więc ze struktury, która budował stosunek lenny i różne grupy seniorów i wasali, z czasem utworzyli w wyniku złożonych procesów odrębny stan. Zacznie się wyodrębniać od 2.połowy XIII wieku. Wyraźnym symptomem tego, będzie stanowić nie fakt zawarcia kontraktu lennego, będzie decydował o uzyskaniu określonych praw lub obowiązków, tylko jedynym czynnikiem rozstrzygającym będzie akt indywidualny, w rodzaju swoistego przywileju nadanego przez króla, akt uszlachcenia, czyli akt nobilitacji. Odtąd tylko nobilitacja będzie decydowała o wejściu do tej grupy. Nastąpi zamykanie się grupy tych byłych seniorów i wasali, co świadczy o wytworzeniu się odrębnej grupy.

Na terach Europy środkowo-wschodniej nie rozwinęło się samo lenno, trudno wiec wyjaśnić proces genezy polskiej szlachty. Trzeba się cofnąć do czasów pierwszych Piastów, gdzie poza grupą swoistej feudalnej elity, swoistego możnowładztwa stanowiących grupę najwyższych urzędników państwa i największych właścicieli ziemskich, w tej grupie początek dla późniejszej magnaterii, szlachta wykształci się z drużyny książęcej, ci, którzy wchodzili w skład narodowej siły zbrojnej. Można mówić o podobieństwie stosunku łączącym drużynników z księciem do typowego stosunku lennego. Relacje polegały na tym, że ludzie wolni wchodzili pod opiekę księcia w zamian za obowiązek służby wojskowej. Drużynnicy osadzani byli po grodach i utrzymywani bezpośrednio przez księcia, podobny stosunek senior-wasal. Jednak z czasem będzie ich różnić od lennej formy zależności, iż w 2 połowie XI, dojdzie do powolnego wykształcenia się nowego porządku prawnego, gdy idzie o status tej grupy drużynników, status określony prawem nazywanym ius militarum- prawo rycerskie, więc zaczyn do wykształcenia prawa szlacheckiego.

Charakterystyka prawa rycerskiego. Żeby zrozumieć istotę tej instytucji, trzeba wspomnieć o wielkim kryzysie państwowym, które Polska będzie przeżywać za Mieszka II i Kazimierza Odnowiciela, gdy okazało się, że państwo wymaga zasadniczych reform, także wojskowych. Dotychczasowa drużyna księcia, osadzona na grodach i przez księcia utrzymywana, nie wytrzymała próby czasu przez swoja małą liczebność, książę nie mógł na swoim żołdzie utrzymać dużej armii. Bolesław Śmiały- można mu przypisać bardzo ważną reformę wojskową, która polegała na tym, że wykorzystano doświadczenia europejskie, ci Drużynnicy nie będą już utrzymywani bezpośrednio przez księcia, tylko będą otrzymywać nadania ziemi, na tej ziemi będą się osadzać i ziemia będzie dla nich stanowić swoiste beneficjum, czyli źródło utrzymania w zamian za powszechny obowiązek służby wojskowej. Ziemi było w bród, książę czy król uchodził za właściciela, było to ekonomicznie uzasadnione rozwiązanie, które przede wszystkim umożliwi znaczną rozbudowę powszechnego pospolitego ruszenia, jak można nazwać ówczesną organizację sił zbrojnych. Bardzo podobny w istocie rzeczy do klasycznych reguł relacji wasal-senior. Jednakże różnice.

Ziemia, którą otrzymywali rycerze stawała się w odróżnieniu od stosunku lennego i poddańczego, stawała się ich pełną własnością, tzw. własnością alodialną, bezwzględną, własnością niepodzielną (nie jak w prawie rzeczowym feudalnym konstrukcji w stosunku poddańczym). W tej konstrukcji własności Słowianie bardziej byli wierni prawu rzymskiego niż cywilizacja zachodnioeuropejska w tym okresie.

1) Pierwszy wyróżnik: konstrukcja własności alodialnej związana jest tylko z taką nieruchomością, którą określano jako nieruchomość dzierżoną na prawie rycerskim, czyli tylko taką, jaką stanowiło uposażenie dla takiego poddanego króla, który był zobowiązany do służby wojskowej na rzecz państwa. Element bardzo istotny dla wyodrębniania się tej grupy, bo nikt inny na takim prawie rycerskim ziemi nie dzierżył. Dzierżył ją na innych zasadach, wobec niego obowiązywała reguła własności podzielonej (gdzie mamy do czynienie z właścicielem zwierzchnim i podległym).

2) Inne szczególne uprawnienia dotyczące sfery prawa publicznego i prawa prywatnego. Jeśli chodzi o prawo prywatne, ziemia, która posiadał na pełnych prawach własności rycerz, była dziedziczona według innych reguł niż w każdym inny przypadku każdego innego podmiotu. Na zasadzie swoistego uprzywilejowania, które polegało na tym, że dziedzicem takiej nieruchomości mógł być krewny w linii bocznej, a także mogły po nim dziedziczyć kobiety. Chłop we własności podległej, jeżeli nie miał synów, to ziemia wracała do właściciela, czyli do feudała albo księcia. Szczególna ochrona w prawie karnym - swoisty immunitet, który nie przysługiwał nikomu innemu.

3) Ius non responsivum - prawo nieodpowiednie. Polega to na szczególnym przywileju dla grupy rycerzy, sądem jedynie właściwym we wszystkich sprawach nie był sąd określonego urzędnika państwowego, tylko sam sąd centralny nadworny z udziałem samego monarchy, a nie urzędników lokalnych w terenie, jak na początku komesi czy później kasztelanowie (przypomina to trochę sąd równych, sąd parów, sąd lenny w przypadku sądu lennego, dla wasali równego szczebla). Pojęcie kar kompozycyjnych, prawo karne feudalne znajdowało taką popularną karę, istota jej polegała na tym, że można było wykupić się od kary śmierci albo pozbawienia wolności: główszczyzna czy nawiązka.

- Główszczyzna - określona kwota, za którą można było się wykupić w przypadku dopuszczenia się zabójstwa innej osoby, z reguły regulowały to umowy prywatne, zawierane pomiędzy rodziną zabitego a rodziną tego, który dopuścił się takiej zbrodni.

- Nawiązka była płacona w wypadku zranienia bądź uszkodzenia zdrowia lub ciała drugiej osoby.

Szczególna ochrona rycerzy, jeżeli ktoś dopuścił się takiego czynu wobec rycerza, główszczyzna i nawiązka była o wiele wyższa niż w przypadku innego podwładnego króla.

4) Uprawnienia publicznoprawne - to są pewne uprawnienia, wielokrotnie powtarzane w późniejszych przywilejach generalnych polskiej szlachty, jak np. prawo do odszkodowania za straty poniesione w wyprawie wojennej, ponadto wynagrodzenie w przypadku organizowania takiej wyprawy poza granice kraju (Jagiełło - opłata za kopię), obowiązek wykupienia z niewoli przez księcia lub króla. Gwarantowane już w 2 poł. XI wieku, a potem potwierdzane w okresie przywilejów generalnych.

Był to pierwszy etap kształtowania się tej grupy.

Możliwość wejścia do tej grupy: tylko i wyłącznie nabycie nieruchomości, nadanej na prawie rycerskim. Później na budowaniu stanu będzie ważyć od XII wieku: przywileje (pierwszy szczebel), które będą się upowszechniać do końca XIII wieku, chodzi o przywileje indywidualne, czyli immunitety ekonomiczne i sądowe.

W wieku XII mamy do czynienia z drugim szczeblem, pojawią się przywileje ziemskie, których nazwa nie ma związku z nieruchomością, chodzi tutaj o jednostkę podziału terytorialnego. Przez władców przywileje już nie indywidualne, tylko przywileje dla całej grupy, która zamieszkuje określoną ziemię, dzielnicę. Dwa najważniejsze: przywilej nadany przez Władysława Laskonogiego w Cieni w 1228, a drugi nadany przez Wacława II 1291 - przywilej dla rycerstwa małopolskiego w Lutomyślu. Etap charakterystyczny dla okresu rozdrobnienia, gdzie w różnych dzielnicach, mamy różną władzę.

Etap trzeci - w ramach monarchii zjednoczonej, stanowej, po roku 1320 (rok oznaczający koniec rozdrobnienia), tutaj pojawią się przywileje generalne, czyli szlacheckie. Najważniejsze: pierwszy przywilej generalny to przywilej w Budzie (1355, uznanie sukcesji tronu przez Ludwika Węgierskiego), potem przywilej koszycki (1374), później licznie nadawane przywileje za czasów Władysława Jagiełły (przywileje jedleńsko-krakowskie 1430-1433, ważne dla kwestii gwarancji osobistej szlachty, zasada nikogo nie można pozbawić wolności i majątku szlachcica bez wyroku sądowego), 1454 - początek wojny trzynastoletniej, przywileje nieszawskie (Nieszawa to jest ostatni generalny przywilej wydany przez króla, wszystkie następne będą konstytucjami sejmowymi).

Kwestie przynależności do tej grupy. Do schyłku XIII wejście do grupy rycerstwa było nabycie ziemi na prawie rycerskim. Potem urodzenie (pochodzenie), będzie jedynym formalnym, legalnym kryterium członkostwa do stanu szlacheckiego. Też w wyniku aktu indywidualnego króla, w wyniku nobilitacji, czyli uszlachcenie, uprawnienia monarchy, przy czym u schyłku XVI w, ten proces będzie kontrolowany przez Sejm.

O zamykaniu się stanu świadczą statuty Kazimierza Wielkiego (pierwszy pomnik polskiego prawa stanowiący próbę kodyfikacji prawa zwyczajowego, pochodzące z połowy XIV wieku, oddzielnie wydane dla Małopolski i Wielkopolski). Instytucja nagany szlachectwa - można było pociągnąć przed sąd każdego, kto uchodził za szlachcica i zarzucić mu, że on tym szlachcicem w istocie nie jest, (że nie urodził się z matki i z ojca szlachcica), pozwany musiał przeprowadzić dowód, że on tym szlachcicem jest, trzeba było przedstawić określoną liczbę świadków. W efekcie ta instytucja wyraźnie pokazuje, że ta grupa jest ustabilizowana, gdyż broni się przed dostępem ludzi z zewnątrz. Będzie skutecznie przeskakiwana ta bariera przez ludzi majętnych i sprytnych - przedstawianie przekupionych świadków mimo srogich kar, dla wielu mieszczan była to furtka dla stanu polskiej szlachty.

Mieszczaństwo

Nie jest łatwo wyrwać tego z kontekstu europejskiego. Geneza polskiego stanu mieszczańskiego, które jest efektem procesu ogólnoeuropejskiego. Proces ruchu komunalnego, bądź tez rewolucji gmin miejskich - ewolucyjny proces zdobywania sobie samorządowych uprawnień przez miasta. Zostanie zapoczątkowany od schyłku XI, będzie się wiązał z ożywieniem miast europejskich, okres wychodzenie z klasycznego feudalnego agraryzmu, szczególny bodziec dla rozkwitu i odradzania się miast jako ośrodków wytwórczości i handlu - okres wypraw krzyżowych. Wszystko wyjdzie od miast włoskich, później ten proces rozleję się na całą Europę, poprzez Francję dotrze do Rzeszy Niemieckiej, a stamtąd przeniesie się na tereny dzielnic piastowskich, co będzie miało miejsce w XIII stuleciu. W tym wieku wykształci się stan mieszczański w Polsce.

Na ziemiach polskich wiąże się to z zagadnieniami kolonizacją, czy lokacją miast (i później wsi) na prawie niemieckim. Dwa systemy prawa niemieckiego będą w Polsce bardzo popularne: prawo magdeburskie (Magdeburg wzorzec prawa miejskiego w Niemczech, ale i Europy Wschodniej), a dla miast nadbałtyckich takie znaczenie będzie miało prawo miasta Lubeki (efekt związku miast Hanzy), najmniej znane na Śląsku prawo flamandzkie.

Ruch miejski gmin - konsekwencje procesu zmierzającego do pewnego organizowania się i wyemancypowanie się spod tej feudalnej władzy i własności, spod monarchy feudałów świeckich czy duchownych, gdzie lokowane były gorsza i podgrodzia, później nabyły pełne cechy miasta. Kryterium prawne mieszkańców miast - ważne jest jak się ukształtuje, że mieszkańcy takich osad otrzymali własny specyficzny status wyodrębniony od rolniczego otoczenia. Dążenia do swoistej emancypacji, do ścisłego określenia wymiaru wszelkiego rodzaju świadczeń i obowiązków na rzecz właścicieli miast i z to uzyskaniem pewnych uprawnień - uprawnienia samorządowe - które dadzą Europie początek takim instytucjom jak samorząd terytorialny. Zawieranie swoistych umów pomiędzy właścicielami miast a reprezentacją miejskiej ludności, gdzie będzie określony wymiar świadczeń wobec właściciela, zarówno o charakterze finansowym i o wojskowym, także uprawnienia przysługujące mieszczanom, co do wpływów na zarząd tego miasta, gdy idzie o administracje i zasady gospodarki, gdy idzie o zasady wytwórczości, związane z tą średniowieczną produkcją w ramach organizacji cechowych. Będzie to także dotyczyło urbanizacji handlu: prawo targowe - reguły określające zasady wymiany, ważne dla rozwoju miejskiego handlu. Ten proces komunalnej rewolucji będzie tworzył w efekcie swoiste prawo miejskie, które będzie zawierać różne elementy określające status mieszkańców i będzie tworzone one w obrębie miast, te najbardziej popularne staną się wzorcem dla innych.

Ten proces zacznie docierać do Polski w XIII wieku. Osiedlanie się na ziemiach Polski ludności napływowej i doprowadzi to do wykształcenia prawa miejskiego a jego treść będzie sformułowana w dokumentach lokacyjnych, w procesie swoistej legislacji tego prawa, proces mający poszczególne etapy:

1. Wydanie przywileju lokacyjnego, kompetencje króla bądź księcia, czyli najwyższej władzy państwowej, swoisty przywilej wydany na rzecz indywidualnie określonej osoby, feudał świecki bądź duchowny, na mocy, którego ośrodki miejskie zlokalizowane w dobrach uprzywilejowanego zostały poddane egzempcji, wyjęcie spod prawa książęcego i możliwość uregulowania inaczej stosunku prawnego tych mieszkańców. Można to nazwać ustrojem autonomicznym czy samorządowym.

2. Wydanie dokumentu lokacyjnego na mocy przywileju, już przez uprawnionego właściciela bądź tez przez samego króla, jeśli chodziło o dobra królewskie (podział na 2 kategorie miast: miasta królewskie i miasta prywatne, później miasta prywatne przeważały ilością). Za datę początku miast uznaje się wydanie dokumentu lokacyjnego, on budował statut tej jednostki. Pierwsze dokumenty będą wydawane dla miast śląskich (Złotoryja - pierwsze miasto lokowane na prawie niemieckim przed rokiem 1211, potem jeszcze lokacja: Lwówek Śląski, Środa Śląska potem kolejne dzielnice). W dokumentach lokacyjnych: ustanowienie urzędu reprezentującego interesy właściciela - urząd wójta, obok tego organu także organy samorządowe, wyłaniane przez mieszkańców miast i posiadające pewne uprawnienia w zakresie administracji, handlu i sądownictwa miejskiego - ławy miejskie, najczęściej pod przewodnictwem burmistrza. W tychże radach będzie się tworzyć miejscowe sądy miejskie, które będą właściwe dla mieszkańców miast, z różnymi wyspecjalizowanymi formami tych sądów, ale pozostającymi w rękach ławników, członków takiej rady, często zwane sądami ławniczymi czy radzieckimi (sądy rady miejskiej). W aktach tych są także określone powinności na rzecz właściciela, także uprawnienia samorządowe, jeśli idzie o wytwórczość, czyli działalność swoistej zawodowej korporacji samorządowej - miejskie cechy, (z racji na rzecz wykonywania określonej działalności gospodarczej trzeba było do takiej korporacji należeć). Uprawnienia związane z handlem i wymianą, w XIV - prawa składu, bezwzględna bądź względna, przyznawane na drodze przywileju, jeżeli jakiś kupiec przyjeżdżał z innego miasta, to musiał je w tym danym mieście wystawić na targ i albo je sprzedać w całości (korzyści dla kupujących w tym mieście), bądź przy prawie względnym, w określonym terminie musiał je sprzedawać później mógł jechać dalej. Musiał wjechać do tego miasta - konsekwencje prawa przymusu drogowego, handlowe wyprawy według ściśle zapewnionych tras, zapewniały to liczne bariery czy komory celne pomiędzy dzielnicami.

Dochodzi do wykształcenia trzeciego stanu mieszczańskiego, sądzącym się własnym prawem, trzeci porządek prawny w państwie - prawo miejskie, odrębne sądownictwo (partykularyzm). Od czasu ukształtowania się tego stanu od XIV aż do konstytucji 3 Maja 1791 nie dojdzie nigdy do unifikacji prawa miejskiego w skali państwa, nie dojdzie do unifikacji statusu prawnego mieszczan.

Zupełnie inne sytuacja niż w przypadku stanu szlacheckiego, szlachta dzięki przywilejom ziemskim i przywilejom generalnym budowała sobie jednolity status w państwie i do tego stopnia, że stanie się to podstawą równości w obrębie tego stanu, która nie była zachwiana nawet i statusem majątkowym (szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie - pełne równouprawnienia w obrębie stanu), żadnych terytorialnych różnic, szlachcice z Wielkopolski, Krakowa czy Mazowsza. W przypadku miast do takiej unifikacji nie doszło. Ustawa, która weszła do Konstytucji z 1791 o miastach królewskich, unifikacja, ale tylko w stosunku do miast królewskich.

To ogromnie zróżnicowanie będzie wpływać na pozycje stanu mieszczańskiego, zróżnicowanie w statusie prawnym, w zależności od obywatelstwa danego miasta. Konsekwencje dla pozycji tego stanu - uniemożliwiło ono powstanie zwartej silnej politycznej reprezentacji stanu polskich miast, szczególnie w relacjach ze szlachtą, konflikty między obydwoma grupami. Miasta był politycznie rozbite, wzajem siebie konkurencyjne, podzielone ze względu na posiadanie specyficznych przywilejów.

Chłopi

Konsekwencje kolonizacji wsi na prawie niemieckim, będzie rodzić pewne unifikacje statusu prawnego chłopów, ta lokacja będzie przynosić pewne uprawnienia nawet i samorządowe (sądy ławnicze z udziałem chłopów pod przewodnictwem sołtysa, pierwotny zasadźca). Z reguły w akcie lokacyjnym będą zawarte ważne zmiany formy renty feudalnej, przejście od renty naturalnej do oczynszowania w XIII wieku (poprawa pozycji chłopa niż konieczność oddawania określonej ilości płodów rolnych czy renta odrobkowa). Możliwość długoletniego zwolnienia - wolnizna - zwolnienie ze wszelkich świadczeń na rzecz właściciela nawet do 25 lat, w przypadku, gdy taka wieś była lokowana na surowych korzeniach, potrzeba wykarczowania puszczy itd.

→ Społeczeństwo feudalne:

- podział na hermetycznie zamknięte grupy zwane stanami

∙ określona pozycja materialna, bez możliwości wzajemnego przenikania

∙ różnice prawne - każdy rządził się własnym, tylko dla niego przeznaczonym prawem

∙ cztery stany: rycersko-szlachecki, duchowny, mieszczański i chłopski

∙ najliczniejsi byli chłopi, najmniejszy stan duchowny

∙ szlachta i duchowieństwo - największa zamożność i znaczenie

∙ rycerstwo ( późniejsza szlachta polska) - prawo ziemskie

∙ duchowieństwo - prawo kanoniczne

∙ mieszczaństwo - prawo miejskie

∙ chłopi - prawo dworskie (określone przez pana gruntu)

- wejście do poszczególnego stanu:

∙ przez urodzenie z rodziców, mających określoną przynależność stanową (stan szlachecki, mieszczański i chłopski)

∙ nabycie szlachectwa: pasowanie na rycerza (miles strenuus), z nobilitacji monarchy (ograniczona z czasem tylko do uszlachcenia za męstwo na polu chwały), czy przez nobilitującą uchwałę sejmu; nadanie polskiego szlachectwa szlachcicowi obcemu (indygenat) wyłączna kompetencja sejmu; procesy o naganę szlachectwa

∙ stan miejski i wiejski: spokojne zamieszkanie w danym miejscu przez dłuższy okres czasu (rok i dzień)

∙ duchownym stawało się po ustalenie celibatu przez Kościół katolicki przez złożenie ślubów zakonnych lub przyjęcie święceń kapłańskich

→ Szlachta:

- stan szlachecki powstał z możnowładców (nobilem, magnates, proceres, comites, barones, meliores)

∙pochodzenie ze schyłkowego okresu plemiennego oraz ze znacznej liczby drużynników książęcych (później osadzani na ziemi na prawie rycerskim iure militari)

∙nadania ziemskie od panującego (zapewnienie bytu i gospodarowania)

∙w zamian obowiązek osobistej służby wojskowej przy boku panującego

- równość szlachecka (w tytule Panie Bracie)

∙faktyczne różnice posiadania materialnego między możnowładcami rycerzami

∙brak hierarchizacji stanu szlacheckiego / szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie

∙własność możnowładcza i rycerska różna rozmiarami lecz postać własności bezwarunkowej, alodialnej

∙wszyscy byli bezpośrednimi poddanymi monarchy (posłuszeństwo i obowiązek służby proporcjonalny do ich możliwości)

∙rody możnowładcze - zróżnicowanie majątkowe członów, czasem zubożali członkowie

∙ rycerstwo / rody gniazdowe na Mazowszu / rozwijało się materialnie i liczbowo, zasada solidarności oparta na pochodzeniu od wspólnych przodków

- możnowładcze prawo nieodpowiednie - ius non responsivum

∙ gwarancje odpowiedzialności sądowej tylko przed panującym (a nie przed kasztelanem)

∙ nadanie dóbr ziemskich na prawie rycerskim

∙ coraz pełniejszy immunitet

∙ wyłączność w sprawowaniu urzędów

∙ obowiązek i zarazem przywilej służby wojskowej

∙ lepsza ochrona prawna

- rycerze-szlachcice

∙ prawo herbu i zawołania (zwłaszcza w trakcie boju wzmagało solidarność)

∙ rody heraldyczne - wspólnota herbu rodów magnacko-szlacheckich

∙ po unii horodelskiej /1413/ do polskich herbów przyjęto szlachtę litewską

- konsolidacja polskiego stanu szlacheckiego na przełomie XIII i XIV w.

∙ prawo nieodpowiednie, prawo rycerskie i immunitety

∙ naganienie szlachectwa

∙ indygenat

∙ utrata szlachectwa; w drodze sądowego orzeczenia infamii lub zajęcie się przez szlachcica rzemiosłem lub handlem

∙ szansa uzyskania przywilejów zbiorowych typu generalnego, dla całego stanu

∙ szansa realnego uzyskania w czasach trudnych dla państwa (zjednoczenie kraju, walki z Krzyżakami, kryzysy dynastyczne)

- przywileje

∙bogaty rejestr przywilejów

∙ukazuje szczególny stan posiadania uprawnień szlachty

∙precyzują rozmiar polskiej demokracji od strony merytorycznej

∙dzięki nim szlachta uzyskała możliwość przejęcia władzy w państwie i zapanowania nad pozostałymi stanami

∙gwarancje praw obywatela szlacheckiego Rzeczypospolitej do ochrony w państwie praworządnym

∙system demokracji szlacheckiej - wynaturzenia systemu w XVII i XVIII w.

∙brak prawnych różnic pomiędzy szlachcicami / pilne strzeżenie równości szlacheckiej

∙rzadko osoby czy rody z tytułami książęcymi, hrabiowskimi: tylko z racji pochodzenia od dynastii panującej w Polsce, na Litwie czy na Rusi lub z cesarskiego lub papieskiego przywileju

∙1669r. w paktach konwentach tzw. skartabelat - jako niepełne szlachectwo ponobilitacyjne, uprawniające dopiero od trzeciego pokolenia do pełnego korzystania z praw i przywilejów szlacheckich

- kryterium materialne

∙podział: bogata magnateria, szlachta średnia i tzw. szlachta hołota

∙znaczenie średniaków w XVI, magnatów zaś w XVII i 1. poł. XVIII

∙gwałtowny rozwój folwarków szlacheckich (kosztem gruntów sołeckich i chłopskich), produkcje na eksport

∙wzrost znaczenia ekonomicznego szlachty / ruch egzekucji praw i dóbr w XVI /, na fali reformacji próba rewindykacji majątków na rzecz króla, rozdysponowane na różny sposób magnatom (monarchia stałaby się samowystarczalna i nie narzucałaby żadnych podatków)

∙program reform nie został w pełni zrealizowany, jednak stanowi dowód aktywności i możliwości politycznej tej części stanu szlacheckiego (egzekucjoniści)

- koniec znaczenia szlachty średniej w XVII w na rzecz magnatów

∙czołówka polityczna Polski

∙rozbudowa dóbr własnych na wschodzie po włączeniu do Korony ziem ukraińskich, wołyńskich i białoruskich w 1569r

∙latyfundia magnackie / państwa magnackie (własny aparat sądowo-zarządzający i wojsko)

∙niemiłe zagrożenie dla autorytetu monarchy

∙zajmowali krzesła w senacie, najwyższe urzędy, najlepsze starostwa

∙rękodajni / szlachta poszukująca korzyści nieraz szlachta hołota, przez podanie ręki obiecywali wierność magnatowi

∙Opalińscy, Zamoyscy, Sapiehowie, Radziwiłłowie

∙niektórzy sięgnęli po koronę - M.K.Wiśniowiecki, Jan III Sobieski, Stanisław Leszczyński, S.A.Poniatowski

- szlachta hołota

∙najuboższa część stanu szlacheckiego

∙związki z magnatami, jako ich słudzy, poszukiwanie protekcji (w zamian za utrzymanie)

∙wykorzystywani do machinacji anarchistycznych i prywaty, przeszkadzanie sejmikom i Trybunałom, rwanie Sejmów przez liberum veto

∙próba eliminacji tej klienteli magnackiej z życia politycznego dla ogólnego dobra państwa

∙ dopuszczenie do sejmów i sejmików tylko posesjonatów (szlachta posiadająca dobra ziemskie)

∙ reformy nie były już jednak w stanie uratować Rzeczypospolitej szlacheckiej

- szlachta zagrodowa, czy zaściankowa, szczególnie liczna na Mazowszu.

Data	Miejsce	Władca	Postanowienia
5 V 1228	Cienia	Władysław Laskonogi	Dla Małopolski: potwierdzenie rozbicia feudalnego; zachowanie praw
1 IX 1291	Lutomyśl	Wacław II	Dla Małopolski: urzędy dla miejscowych; żołd dla rycerzy; nienakładanie nowych podatków
1355	Buda	Ludwik Węgierski	Przywilej budziński - za uznanie za dziedzica tronu: zniesienie stancji; wynagrodzenie za wyprawy zagraniczne
17 IX 1374 (1381 dla duchownych)	Koszyce	Ludwik Węgierski	Przywilej koszycki - za uznanie córek za następczynie: jedyny podatek - poradlne z 12 na 2 gr z łanu chłopskiego; podatki inne tylko za zgodą szlachty; starostwa dla Polaków; wykup z niewoli szlachty; zwolnienie z prac na rzecz państwa - mosty, drogi, wały
23 VII 1422	Czerwińsk	Władysław Jagiełło	Przywilej czerwiński - za udział w wojnie z Krzyżakami: nietykalność majątkowa bez wyroku sądowego; król nie może bić monety bez zgody rady królewskiej; sądy sądzą wg prawa pisanego; nikt nie będzie równocześnie starostą i urzędnikiem ziemskim
28 X 1423	Warta	Władysław Jagiełło	Statut warcki - za tron dla potomków: szlachta mogła usuwać "krnąbrnych i nieużytecznych" sołtysów; ograniczenie wychodźstwa chłopów z ziemi; taksy wojewodzińskie - ceny produktów rzemieślniczych ustalane przez wojewodę
4 III 1430 i 9 I 1433 (25 IV 1425)	Jedlnia i Kraków (Brześć Kujawski)	Władysław Jagiełło	Przywileje jedlneński i krakowski - za tron dla potomków: nietykalność osobista bez wyroku - neminem captivabimus nisi iure victum; prawa polskie na ziemie ruskie; tylko szlachcic mógł zostać dostojnikiem kościelnym; (pierwotnie król odrzuca przywilej brzeski)
1447	Wilno	Kazimierz Jagiellończyk	Zagwarantowanie niezależności i równouprawnienia Polski i Litwy; zrównanie szlachty litewskiej w prawach ze szlachtą polską
1454	Cerekwica	Kazimierz Jagiellończyk	Za udział szlachty w wojnie trzynastoletniej, dla Wielkopolski: niezwoływanie pospolitego ruszenia, nienakładanie nowych podatków i nowych praw bez zgody sejmików; zaostrzenie kar za ucieczkę ze wsi; usankcjonowanie pragmatyki stanowych sądów ziemskich; anulowany
1454	Nieszawa	Kazimierz Jagiellończyk	Łącznie z poprzednim to przywileje cerkwicko-nieszawskie - za udział szlachty w wojnie trzynastoletniej, dla Wielkopolski (12 listopada) i Małopolski (11-12 listopada): niezwoływanie pospolitego ruszenia, nienakładanie nowych podatków i nowych praw bez zgody sejmików; zaostrzenie kar za ucieczkę ze wsi
1456	Korczyn	Kazimierz Jagiellończyk	Możni danej ziemi mają głos w sprawie losów tej ziemi.
27 II 1493	Piotrków	Jan Olbracht	Zaostrzenie kar wobec przestępców; zakaz ingerencji kościelnej w sądy świeckie; dwuizbowy sejm; chłop mógł opuścić wieś dopiero po uregulowaniu wszystkich powinności względem pana; potwierdzenie wcześniejszych przywilejów
26 IV 1496	Piotrków	Jan Olbracht	Przywilej piotrkowski z 1496 Za udział szlachty w wyprawie na Mołdawię: brak ceł na towary dla siebie lub w swoich dobrach wytworzone; tylko jeden chłop mógł opuścić wieś w ciągu roku; zakaz kupowania ziemi przez mieszczan; taksy wojewodzińskie na towary miejskie
25 X 1501	Mielnik	Aleksander Jagiellończyk	Przywilej mielnicki - cała władza w ręce senatorów, król jedynie przewodniczącym senatu; niewykonanie poleceń senatu przez króla zwalniało z wierności mu
1504	Piotrków	Aleksander Jagiellończyk	Kontrola senatu i sejmu nad nadawaniem dóbr koronnych; określenie organizacji i kompetencji najwyższych urzędów koronnych i dworskich, tzw. ministeriów (marszałków, podskarbich i kanclerzy); zakaz łączenia w jednym ręku dwóch (lub więcej) urzędów
1505	Radom	Aleksander Jagiellończyk	Konstytucja nihil novi - nic nowego: nowe prawa tylko za zgodą senatu i izby poselskiej; anulowanie przywileju z 1501; gwarancja wolnego wyboru urzędników sądowych; niepociąganie spraw świeckich pod trybunały duchowne; zakaz stanowienia ceł prywatnych

PRZYWILEJE DLA DUCHOWIEŃSTWA

Data	Miejsce	Władca	Postanowienia
1180	Łęczyca	Kazimierz Sprawiedliwy	Dla Kościoła: zniesienie "Ius spolii" (prawa księcia do ruchomości po zmarłym biskupie), ograniczenie nadużyć w korzystaniu z podwód (usług transportowych) i stacji w dobrach kościelnych
9 VI 1210	Borzykowa	Leszek Biały, Konrad Mazowiecki, Władysław Odonic	Dla Kościoła: zgoda na wolny wybór biskupa i swobodne obsadzanie urzędów kościelnych; niezależne sądownictwo osób duchownych; ostateczne zniesienie "ius spolli"; oficjalne wprowadzenie celibatu
1215	Wolbórz	Leszek Biały, Konrad Mazowiecki, Władysław Odonic, Kazimierz I Opolski	Rozszerzenie gwarancji immunitetowych posiadłości kościelnych na ziemie Kazimierza opolskiego; potwierdzenie przywileju borzykowskiego
1290	Wrocław	Henryk Probus	Biskupowi wrocławskiemu: prawo pełnego immunitetu dla dóbr nysko-otmuchowskich.

→ Duchowieństwo

- wyodrębnienie na podstawie sprawowanych w Kościele funkcji

∙ wynik przyjętych święceń lub złożonych ślubów zakonnych

∙ stan wprawdzie dostępny dla wszystkich

∙ jednakże podział stanowisk kościelnych zależał od pochodzenia społecznego kandydata

∙ sprężysta organizacja Kościoła, wykształcenie

∙ obecność w najwyższych organach państwa (Rada Królewska) i duży wpływ na jego bieg

- podział duchownych

∙ katoliccy i niekatoliccy

∙ wyżsi i niżsi

∙ diecezjalni - świeccy i klasztorni - zakonni

- duchowieństwo wyższe Kościoła katolickiego - w pełni uprzywilejowana pozycja z dużymi wpływami politycznymi (prymasi, arcybiskupi, biskupi, opaci, członkowie kapituł i kolegiat)

- Kościół prawosławny

∙ brak wpływu na sprawy polityczne, nawet po unii brzeskiej w 1596 r.

∙ dobrze uposażeni w ziemię

- Uprzywilejowany charakter duchowieństwa

∙ posiadanie rozległych dóbr ziemskich (przysiółki, wsie i miasta)

∙ arcybiskupstwo gnieźnieńskie, biskupstwa kamieńskie, poznańskie, wrocławskie

∙ privilegium immunitas (ludność osiadła zwolniona od danin, służebności i sądu książęcego)

∙ dochody z pracy poddanych

∙egzempcja jako nieodzowny warunek powodzenia gospodarczego i kolonizacyjnego

- przywileje, 1210 Borzyków - generalne potwierdzenie immunitetów

∙ nadania i libertacje z rąk panującego

∙ darowizny od właścicieli ziemskich na rzecz kościelnych osób prawnych

∙ biedniejsze uposażenie parafii (2-4 łany dla proboszcza); niższe duchowieństwo bardziej związane z ludem niż ze stanem feudalnym

∙dążenia do zdobycia zwierzchnictwa terytorialnego

∙ rozrost ich dóbr wstrzymany za Kazimierza Wielkiego

- uposażenie Kościoła

∙ dziesięcina (decima), 1/10 dochodów osiąganych przez płatnika

∙ początkowo płacił książę, wierni tylko niewielka część (bulla solińska z 1140r.)

∙ od XII w całości na barkach społeczeństwa

- rodzaje dziesięciny

∙ snopowa - co 10. snop na polu dla Kościoła, przed wytyczeniem zakaz zwózki)

∙ małdratowa - ustalona z góry w określonej ilości zboża lub pieniądza

∙ świadczona biskupowi, który nią dysponował

∙ swobodna dla szlachty

∙ ustawiczne spory o jej wysokość

- prawo kanoniczne (duchowieństwo jako stan)

∙ privilegium forum, osobne, własne sądownictwo

∙ sąd biskupa, arcybiskupa i papieża

∙ poza ciężkimi zbrodniami przeciwko panującemu i z zakresu procesów dobra ziemskie

∙ sprawy szeregowych wiernych (sakramenty i religia)

∙ XVI (1563-1565) brak egzekucji wyroków przez starostów (odjęto tzw. ramię świeckie)

→ Mieszczanie

- rozwój

∙ ludność odwiecznie osiadła na tzw. podgrodziach grodów książęcych

∙ skupisko rzemiosła i handlu

∙ prawo targowe (ius fori) dla ludności podgrodzi i osad targowych (willa forensis)

∙ okres kolonizacji miast na prawie niemieckim i kolonizacji niemieckiej w XIII-XIV

∙ ludność żydowska, Wallonowie, Duńczycy

∙ lokacja miejska przyniosła mieszczanom prawo miejskie z Magdeburga, Lubeki

∙ prawo rozwijane dalej samodzielnie, jednakże z kontaktem miasta macierzystego

- mieszkańcy miasta

∙ mieszczanin był człowiekiem wolnym (powietrze miejskie czyni wolnym)

∙ przez urodzenie ale i przez zamieszkanie (rok i dzień), praca w zawodach miejskich

∙ przynależność stanowa miała charakter dożywotni i dziedziczny

∙ status obywatelski w mieście (civis) dla bogatych kupców i rzemieślników cechowych (posiadanie własnych warsztatów)

∙ mieszkańcy (zwykła ludność miejska - incoloe), brak głosu w sprawach miejskich

- kryterium majątkowe

∙ patrycjat, pospólstwo i plebs

∙ pierwsza grupa: bogaci kupcy i przedsiębiorcy, właściciele parcel i kamienic, zwłaszcza w rynku

∙ kupcy zrzeszeni w stowarzyszeniach (gildiach), czasami dominacja zarządu miejskiego

∙ pospólstwo - rzemieślnicy, właściciele warsztatów, zrzeszeni w cechach; strzegły interesów zrzeszonego rzemiosła, reglamentowały produkcję, bractwa o charakterze religijnym, opieka nad wdowami i sierotami po zmarłych mistrzach cechowych

∙ reszta społeczności miejskiej - plebs; biedota miejska, uczniowie, czeladnicy, partacze (niezrzeszeni), służba domowa

- organizacja handlu

∙ targi, ożywienie wymiany z okręgiem wiejskim, tworzącym dla miastem rynek lokalny

∙ rynek jako miejsce centralne (sprzedaż poza rynkiem była zakazana)

∙ jarmarki - specjalny przywilej, forma łączności o szerszym zasięgu, szerszym niż rynek lokalny

- konflikty społeczne między patrycjatem a pospólstwem udział władzy w mieście

∙ trudności dla czeladników (bunty), 1394 zakaz strajków

∙ minimalizacja przez określoną politykę społeczną

∙ dążenia monopolistyczne cechów (obrona przed niezrzeszonymi, a także mistrzów przed uczniami i czeladnikami)

∙ statuty cechowe - określenie warunków i sposobów wykonywania zawodu

∙ uchwały miejskie, wilkierze, przeciwko zbytkowi (leges sumpuariae); zakaz noszenia jedwabnych szat, srebrnych pasów i nadmiernej ilości ozdób, ograniczano liczbę osób na ucztach, osobno wydawany zakaz gier hazardowych

- brak spójnej wspólnej polityki miast

∙ oddzielne gminy żyjące w Polsce w szlacheckiej diasporze, lokalne interesy

∙ miasto jako odrębna całość

- przywileje miast

∙ w okresie monarchii stanowej rywalizacja miast o prawo składu (Wrocław, Szczecin, Kraków)

∙ nie wolno było przewozić towarów bez wystawienia ich tam na sprzedaż

∙ prawo składu bezwzględne (zobowiązanie do sprzedaży całości towaru) i względne (określony termin sprzedaży towarów)

∙ przymus drogowy (wobec obcych kupców, ustalał dla nich drogi dłuższe; uprzywilejowanie miejscowych kupców przez ulgi celne, narzędziem politycznym państwa w celu popierania handlu krajowego), zespolony z systemem ceł wewnętrznych

∙ zwolnienie generalne z ceł i prawo składu - walki konkurencyjne między miastami

∙ gwarantowanie traktatów międzynarodowych zawieranych przez królów, traktat kaliski 1343 r. czy pokój toruński 1411

∙ konfederacje miejskie (PN w celu bezpieczeństwa na drogach)

∙ wolność podatkowa mieszczaństwa (świadczenia ściśle określone w dokumencie lokacyjnym, nadzwyczajne podatki wymagały ich bezpośredniej zgody)

- załamanie linii rozwoju miast w XV w

∙ brak współdziałania miast między sobą

∙ rozwój przywilejów szlacheckich

∙ płacenie podatków na mocy postanowienia szlacheckiego sejmu czy sejmików

∙ rozwój gospodarki szlacheckiej, zwłaszcza folwarcznej

∙ 1454, przywileje nieszawskie, sąd szlachecki dla mieszczanina, jeżeli poszkodowanym był szlachcic

∙ 1456, podatek który zgadza się płacić szlachta, obciążą też automatycznie mieszczan

∙ 1496, zakaz nabywania i posiadania dóbr ziemskich przez mieszczan

∙ miasta z prawami szlacheckimi: Kraków, Wilno, Kamieniec Podolski, Lublin i Gdańsk (jako abnegaci w sejmie, bez prawa głosu)

∙ wykluczenie mieszczan z handlu zagranicznego

∙ zakładanie jurydyków - miasta prywatne przy miastach królewskich

- wiek XVIII

∙ solidarność mieszczan

∙ czarna procesja w Warszawie w 1789

∙ ustawa o miastach w 1791

∙ konstytucja z 1791, plenipotenci miast królewskich

→ Chłopi

- geneza poddaństwa

∙ pierwotna równość rodowo-plemienna

∙ zależność pomiędzy pracującymi na roli a tzw. możnymi

∙ przyczyny w sferze ekonomicznej - zadłużanie się biedniejszych u bogatszych- jak i politycznej (wieśniacy księcia)

∙ 2 rodzaje uzależnienia od monarchy, szlachty, czy Kościoła: poddaństwo osobiste i gruntowe

∙ poddaństwo osobiste - chłop związany z ziemią (ascriptus) i z panem tej ziemi, pan mógł nim dysponować, ale nie jak niewolnikiem

∙ poddaństwo gruntowe - gospodarze wiejscy (homines), z racji użytkowania ziemi pańskiej ponosili określone ciężary

- ruch kolonizacyjny od XII w.

∙ osadnictwo pierwotnie na tzw. prawie polskim (obyczaj wolnych gości), równoległe z prawem niemieckim.

Unia polsko-litewska - związek Królestwa Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Rozpoczął się unią w Krewie w 1385 r. Do 1569 r. była to unia personalna. Na mocy postanowień unii lubelskiej przekształcona została w unię półrealną, nie była to w pełni unia realna, ponieważ odrębne pozostało wojsko i skarb. Jej istnienie zakończyło się wraz z III rozbiorem Polski w 1795 r.

Główną przyczyną unii było zagrożenie ze strony Krzyżaków oraz fakt, że Ludwik Węgierski nie pozostawił męskiego potomka. Ludwik chciał pozostawić polski tron swojej córce, ale w tradycji Polski kobieta nie mogła zasiadać na tronie. Nadał, więc w 1374 r. przywilej polskiej szlachcie - przywilej koszycki, mówiący o tym, że król nie mógł nakładać na nią nowych podatków bez jej zgody. W zamian za to szlachta zgodziła się na tron dla jego córki Jadwigi. Została ona koronowana w 1384 r.

Kalendarium:

1385 - unia krewska w Krewie - książę Litwy, Jagiełło został poprzez małżeństwo, (faktyczne i polityczne) z Jadwigą, królem Polski, łącząc unią dwa państwa. W zamian miał przejść wraz ze swoim ludem na chrześcijaństwo, walczyć z Krzyżakami, wypuścić więźniów politycznych.

Rok później został ochrzczony jako Władysław Jagiełło, oraz koronowany. Unia krewska rozpadła się w 1399 r. po śmierci Jadwigi.

1401 - unia wileńsko-radomska - potwierdzona i zmieniana w Wilnie i Radomiu - była efektem bezdzietnej śmierci Jadwigi, Witold (kuzyn Jagiełły) miał sprawować rządy na Litwie, a po jego śmierci, władza miała wrócić do Władysława.

1413 - unia horodelska w Horodle - wprowadziła instytucję odrębnego wielkiego księcia na Litwie.

Ustalono też, że decyzje dotyczące krajów mają zapadać przy współudziale szlachty polskiej i litewskiej, co było gwarancją odrębności Litwy.

1432 (1432-34) - unia grodzieńska w Grodnie

1440 - 1447 - unia faktycznie wygasła, gdy wielkim księciem litewskim został Kazimierz IV Jagiellończyk

1447 - Zbigniew Oleśnicki ofiarował koronę Polski Kazimierzowi Jagiellończykowi - wznowienie unii personalnej

1499 - unia krakowsko-wileńska

1501 - unia mielnicka w Mielniku

1569 (1 lipca) - unia lubelska - powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Król Zygmunt August powołał wspólny sejm dla Litwy i Polski (Korony), co oznaczało unię realną, czyli funkcjonowanie dwóch odrębnych państw połączonych osobą władcy, sejmem, polityką zagraniczną. W roku 1795 - III rozbiór Polski - wygasła unia lubelska.

Zagadnienia związane już wprost z ustrojem politycznym.

Charakterystyka głównego podmiotu, czyli króla.

Przedstawiając ewolucję króla, czy władcy, jeśli chodzi o jego prerogatywy, trzeba to robić w pewnych okresach, które wyróżniamy biorąc pod uwagę zmiany formy tego państwa. Państwo feudalne ulegało przecież zmianom.

Jak przedstawia się periodyzacja ustroju państwa (wykorzystanie typu i formy wykonywania władzy państwowej), wykorzystując to całe instrumentarium, które służy do tworzenia swoistej typologii ustrojów państwowych i wyróżnienia tu różnych okresów w dziejach państwa, pokazujących nam tę ewolucje:

1. Państwo feudalne - początek przełom IX/X wieku, 966 rok chrystianizacji nie jest rokiem początku państwa polskiego. W okresie feudalnym można wyróżnić następujące fazy:

1. Monarchia patrymonialna - koniec w 1320 roku (koronacja Łokietka jako symbol zjednoczenia po rozdrobnieniu, mają one charakter umowny):

- monarchia patrymonialna jednolita wczesnofeudalna, do roku 1138 („testament Krzywoustego”)

- okres monarchii rozdrobnionej (rozbicie dzielnicowe)

2. Monarchia publicznoprawna - aż do III rozbioru, czyli upadku państwa w 1795:

- polska monarchia stanowa od 1320 do 1454 (przywileje nieszawskie - przyjmuje się, że ich wydanie kończy dzieje monarchii stanowej, początek procesu zmierzającego do złamania równowagi międzystanowej kosztem jednego stanu, czyli szlachta zacznie zdobywać monopol polityczny), względna równowaga pomiędzy stanami politycznymi: szlachta, duchowieństwo i mieszczaństwo.

- I Rzeczpospolita Szlachecka (do 1795), ponad 300 lat w dziejach państwa

aa. Okres demokracji szlacheckiej - niektórzy przyjmują jako kres tej epoki wraz ze słynnym rokoszem Michała Zebrzydowskiego (1606-1607), inni w 2 połowie XVII, czyli rokosz Jerzego Lubomirskiego (1665), a będzie to po słynnym wydarzeniu z roku 1652, które głębokim cieniem położy się na polskim parlamentaryzmie, zastosowanie po raz pierwszy zasady liberum veto.

bb. Oligarchia magnacka - rządy w państwie będą się zawężać do elity stanu, czyli magnaterii, koniec związany z datą elekcji ostatniego króla Polski, rok 1764, elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego.

cc. Okres reform ustrojowych - okres budowy monarchii konstytucyjnej, całe ustawodawstwo Sejmu Wielkiego Czteroletniego, wraz z Konstytucją 3 Maja z 1791.

2. Państwo Konstytucyjne:

a. Polska w dobie zaborów.

Stosunki feudalne pod zaborami ustaną wraz z przeprowadzeniem reformy uwłaszczeniowej na ziemiach polskich pod zaborami. Zacznie się to w zaborze pruskim (1807 w samych Prusach), a potem na ziemiach przyłączonych- Wielkie Księstwo Poznańskie po 1820-1850 długa reforma uwłaszczeniowa. W zaborze austriackim 1848, a najpóźniej Królestwie Polskim w roku 1864 (nie licząc manifestu Rządu Tymczasowego czasów powstania styczniowego, on nie wejdzie nigdy w życie).

b. Następnie będzie II Rzeczpospolita.

c. Polska w okresie II wojny światowej.

4. Polskie Państwo Ludowe, PRL od Konstytucji Lipcowej z 1952 roku.

Państwo feudalne

Patrymonializm- jako swoista zasada doktrynalna państwa feudalnego w jej pierwszych okresach dziejów.

Patrimonium - ojcowizna - pojmowanie państwa (Rzymianie traktowali państwo jako instytucja, osoba prawna mająca organy, np. cesarz, oddzielenie tego, co publiczne i prywatne, majątek cesarza oddzielony od skarbca państwowego), pod wpływem zwyczajów germańskich, przyjmowanych później przez społeczności słowiańskie, pomieszanie pojęć. Państwo będzie utożsamiać się z danym rodem panującym, z określoną dynastią i będzie traktowane jak własność tego rodu, z ogromnymi konsekwencjami dla kompetencji (prerogatywy), jak i dla zasady następstwa tronu (zasada sukcesji).

Patrymonialne traktowanie państwa zarówno na Zachodzie i na Wschodzie Europy będzie jedną z głównych przyczyn wszystkich tendencji odśrodkowych i później rozdrobnieniowych, odbudowując te państwa po wielkim kryzysie idei państwowej, jakim będzie w całej Europie rozdrobnienie, to państwa będą budowane na nowej zasadzie (rzymskie pojęcie o państwie), wyraźne już traktowanie państwa jako określonego porządku prawnego, oddzielonego od osoby monarchy, czyli dojdzie do depersonifikacji państwa w osobie władcy czy rodu panującego, dojdzie do swoistego oddzielenia korony i tronu, jeżeli przez koronę będziemy rozumieć istotę instytucji państwa. Nawet w polskiej doktrynie XIV - Corona Regni Poloniae - będzie to symbolizować państwo jako osobę prawną, oddzielone od władcy, zacznie się powrót do rozgraniczania spraw publicznych od porządku prywatnoprawnego, co było charakterystyczne dla monarchii patrymonialnej.

Władca - najważniejszy podmiot władzy w państwie feudalnym.

Król - nazwa wywodzi się z języka czeskiego, „kral” - imię własne Karola Wielkiego, króla Franków dynastii karolińskiej, od roku 800 Cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

Instytucja monarchy czy króla czy księcia bez koronacji sięga korzeniami okresu przedpaństwowego - okres państw szczepowych, koczowniczych, nie państw, gdyż brak elementu terytorium, w tamtym okresie - formuła demokracji wojennej zwyczajem było dokonywanie na wiecu (demokratyczne forum) wolnych członków płci męskiej zdolni do noszenia broni społeczności - wybór naczelnika szczepu, gdy nadchodziło zagrożenie albo ekspansje na zewnątrz. Migracje szczepów - permanentna wojaczka, urząd namiestnika szczepowego stał się urzędem stałym. Naturalne dążenie, aby zachowywać urząd, to wszystko, co jest związane z profitami płynącemu z posiadanego urzędu, dążenie namiestników, aby zachowywać władze w ramach swojego rodu, jako podstawowej jednostki organizującej dany szczep. Przenoszenie uprawnień namiestników w obrębie określonego naczelnikowego rodu i będą temu towarzyszyć określone zasady zwiane z przenoszeniem władzy (sukcesja). Instytucja naczelnika będzie tworzyć instytucję monarchy, instytucję władzy zwierzchniej, ideologicznie podbudowanej w związku z chrystianizacją, władza świecka zostawała legitymizowana, umacniana w przekonaniu, że ta władza prawnie do określonego rodu należy i w ideowym wymiarze legalizując te władza, zawierała w sobie kardynalny argument, ze po koronacji król jest z ramienia Boga swoistym namiestnikiem i ramieniem świeckim Kościoła i chrześcijaństwa. Władza, której jedynym źródłem jest Bóg, na zasadzie przenoszenia w świeckim wymiarze wykonywana jest legalnie przez takiego władcę. W akcie koronacji, zawierało się uznanie przez kościół takiego władcy, co miało znaczenie dla legitymizacji w oczach społeczeństwa.

Sukcesja

→Możliwe zasady sukcesji tronu w Europie:

- zasada elekcji; dokonywanie wyboru przez określony organ spośród mniej lub bardziej określonego grona kandydatów,

- system dziedziczenia tronu (według różnych zasad w różnych państwach),

- system mieszany (elementy i elekcji i dziedziczenia) - dla ówczesnych nie były one systemami krańcowo różnymi. System mieszany polegał na tym, że dokonywano elekcji, ale w ograniczonym kręgu kandydatów, wybierano spośród członków danej dynastii panującej, dziedziczne było prawo do tronu całej rodziny panującej, ale konkretyzacji, kto miał objąć koronę, o tym przesądzano w drodze elekcji. System dziedziczenia jest bardziej odpowiadający dla państwa patrymonialnego - skoro państwo jest własnością, to władzę się przekazuje, tak jak spadkodawca rozporządza w stosunku do spadkobierców, prywatnoprawne rozporządzanie władzą. System elekcyjny ma cechy zbliżone do porządku publicznoprawnego, o koronie decyduje wybór. System mieszany zawiera w sobie elementy publicznoprawne i prywatnoprawne.

Która z tych zasad jest najstarsza?

Najstarsza jest reguła elekcji, która z czasem stworzy w monarchii patrymonialnej patrymonialny system dziedziczenia tronu. Zgodnie z regułami podziału majątku wśród uprawnionych, następstwem powinno być przenoszenie władzy, które mogłoby polegać na tym, ze władza należałaby do wszystkich uprawnionych, kolegialność wykonywania tych funkcji przez wszystkich uprawnionych według prawa spadkowego, bądź dokonywanie podziałów państwa wśród uprawnionych na określone dzielnice, co było zasadą najczęściej praktykowaną.

843 - słynny traktat w Verdun, gdzie Imperium Karola Wielkiego, gdzie zostało one podzielone wśród jego wnuków, zapoczątkowując dzieje kilku państw europejskich, państwo francuskie, a po drugiej stronie państwa Notariusza Niemcy, czy I Rzesza Niemiecka.

Polska sukcesja na tle Europy:

Według pewnych prawnych zasad mamy do czynienia ze wszystkimi konsekwencjami patrymonialnego charakteru państwa. Według tych zasad legalnych to państwo powinno podlegać podziałowi między wszystkich uprawnionych.

My obserwujemy działanie przeciwko tej zasadzie, w formie swoistego bezprawia czy zamachu stanu, tak postąpił Bolesław Chrobry, który pozbył się wszystkich współuprawnionych do tronu swoich przyrodnich braci, łamiąc tym samym testament Mieszka I. Zachowa, więc władzę jednolitą w swoich rękach, co mu się udało, był utalentowanym politykiem.

Nie powiodło się to jego synowi Mieszkowi II, w roku śmierci ojca koronuje się na władcę, ale wówczas zostaną przypomniane zasady patrymonialne, jako stanowiące dobry argument dla państw ościennych, wymuszenie na Mieszku II uznania władzy jego przyrodnich braci i odesłanie insygniów królewskich Cesarzowi, uznanie swoistego zwierzchnictwa Rzeszy w stosunku do Polski.

W dalszych konsekwencjach wojna domowa, która wymusi reformy wojskowe, ale także i reformy związane z sukcesją tronu, nauczeni tym doświadczeniem Piastowie będą starali się wprowadzić do reguł ustrojowych nowych zasad. Z jednej strony oddanie tego, co należne temu patrymonialnemu charakterowi następstwa tronu (dzielenie dla wszystkich uprawnionych), z drugiej strony wprowadzenie instytucji, gwarantującej dla zachowania jednolitego charakteru państwa, tzw. jedność ponad podziałami.

Za autora reformy można uważać Bolesława Śmiałego. Koncepcja władzy książęcej, królewskiej w Polsce od 2 połowy XI wieku.

Instytucja princepsa (powrót do tradycji rzymskiej, pierwszy okres cesarstwa), Książe zwierzchni- widać próbę zachowania władzy w rękach jednego spośród uprawnionych dla zapewnienia idei jednolitości państwa. Takim księciem zwierzchnim był Bolesław Śmiały (wykonywał całą władzę zwierzchnią) w stosunku do swojego brata Władysława Hermana (Mazowsze).

→ Kompetencje księcia zwierzchniego, prerogatywy związane z zachowaniem jednego ośrodka władzy w państwie:

1. Prowadzenie polityki zagranicznej,

2. Dowództwo nad siłami zbrojnymi (nawet tych znajdujących się w dzielnicach braci).

3. Prawo do obsadzania urzędów lokalnych, komesów czy kasztelanów, również w dzielnicach współbraci.

4. Prawo do faktycznego obsadzania biskupstw w kościele katolickim przy współudziale Stolicy Apostolskiej. Kościół trwał cały czas, administracja kościelna działała ponad podziałami dzielnicowymi - element integracyjny państwa.

Okres po wymuszonym opuszczeniu kraju przez Bolesława Śmiałego po sporze z biskupem krakowskim Św. Stanisławem - kontynuacja idei wraz z instytucją księcia zwierzchniego, potwierdzenie znajdujemy w testamencie Władysława Hermana, po raz pierwszy zostaje tam opisana, zanim dojdzie do testamentu Bolesława Krzywoustego. W testamencie Hermana:

a. Po jego śmierci państwo powinno być podzielone na jego dwóch synów (jeden legalny Bolesław Krzywousty a drugi z łoża pozamałżeńskiego Zbigniew - całej antykrólewskiej opozycji zależało, aby jego zalegalizować i tak się też stanie w rzeczywistości).

b. W testamencie jednocześnie, gdy idzie o instytucję księcia zwierzchniego, zostało zapisane, że księciem zwierzchnim ma być godniejszy spośród współbraci, pojawia się element oceny tychże braci, oceny miano dokonywać na wiecu feudalnym - element elekcji.

c. Widać, że Herman był słabym politykiem skoro decyzję o następstwie oddaje poza krąg członków rodziny, na wiecu pierwsze skrzypce grała feudalna elita.

Bolesław Krzywousty rozprawia się z bratem, władza wraca w jedne ręce. Sam miał 4 synów już narodzonych i jeden był jeszcze w drodze (pogrobowiec), pojawia się problem, co zrobić dalej z państwem:

a. Broniąc się przed rozpadem państwa dojdzie do niezwykle ważnego wydarzenia, nie ma mowy o testamencie jako akcie ostatniej woli w znaczeniu dzisiejszym, to jest uchwała, ustawa przyjęta przez feudalny zjazd w Nakle w roku 1136, 2 lata przed śmiercią.

b. Następstwa testamentu tzw. państwo zostaje podzielone na kilka dzielnic, każda z nich dostaje się w dziedziczną władzę współbraci, przy czym pojawia się dzielnica senioralna, która nie miała charakteru dziedzicznego miała przechodzić wraz ze zmianą na stanowisku księcia zwierzchniego, miała stanowić jego władztwo bez wpływu na jego dziedziczną dzielnicę.

c. W pierwszym rozdaniu najstarszy Władysław II Wygnaniec, dostał dziedziczny Śląsk i przechodnią dzielnicę senioralną: ciągnęła się od Krakowa klinem aż po pomorze Gdańskie, był zamiar, aby stworzyć korytarz przez cale terytorium, by książę zwierzchni mógł mieć dostęp do każdej dzielnicy współbraci.

d. Ten testament jednocześnie wprowadza regułę dynastyczna, która nazywa się senioratem.

Odwołanie się do testamentu Wielkiego Księcia Kijowskiego Jarosława Mądrego z 1054 roku, wpłynął on na polskie rozwiązania za Bolesława Śmiałego, swoista recepcja urządzeń ustrojowych, gdy idzie o sukcesję tronu: obok księcia zwierzchniego o jednocześnie dwie ze sobą konkurujące techniki dynastyczne - zasady, kto pośród uprawnionych miał być księciem zwierzchnim:

- Seniorat (uprawniony krąg był szeroki, bo wchodzili krewni z linii bocznej jak i krewni zstępni w linii prostej, najlepsze prawa miał najstarszy członek tego rodu do tytułu księcia zwierzchniego: lepsze prawa miał stryj w stosunku do swojego bratanka, czyli syna umierającego księcia),

- druga zasada to - ojcowizna (ograniczała krąg uprawnionych tyko do linii prostej, prawa najlepsze miał najstarszy syn władcy).

- Jeżeli będziemy uważać seniorat, że najstarszy syn w linii prostej zstępnej to tak możemy ją przyjąć. Jeżeli będziemy ją rozumieć w pojęciu kijowskim, to należy używać poprawniej zasadę ojcowizny. W testamencie Krzywoustego jest to rozumiane jako ojcowizna.

- Nie można utożsamiać tych różnych instytucji pryncypatu z senioratem. Podstawową instytucją, organem w państwie jest instytucja księcia zwierzchniego, czyli princepsa. Natomiast seniorat jest tylko techniką dynastyczną, oznaczającą, kto pośród uprawnionych może być tym księciem zwierzchnim.

Po 1138 roku należy odmiennie patrzeć na dalsze losy tych instytucji, bardzo szybko upadnie zasada starszeństwa w rodzie, upadnie już kilka lat później, kiedy Władysław II zostanie złożony przy pomocy cesarstwa z tytułu Księcia zwierzchniego.

- Losy Mieszka III - trzykrotnie wyprawiał się do Krakowa, aby zdobyć tę stolicę pryncypalną, wtedy władza została powierzona Kazimierzowi Sprawiedliwemu, też z naruszeniem zasady starszeństwa. Decydowała faktyczna siła i poparcie głównie elity krakowskiej.

- Sprawa urzędu księcia zwierzchniego jest okresem trochę dłuższym. Definitywnie możemy stwierdzić, iż po śmierci ostatniego księcia zwierzchniego Leszka Białego po 1227 roku, nikt już spośród książąt dzielnicowych nie będzie łączył jakichkolwiek zwierzchnich uprawnień z opanowaniem dzielnicy krakowskiej. Żaden książę dzielnicowy nie będzie uznawał niczyich zwierzchnich uprawnień, uważając się za jedynego suwerennego władcę w swojej dzielnicy.

Wniosek, że w tym państwie przestaje istnieć jednolita, zwierzchnia władza ogólno-państwowa, następuje proces przekształcania się monarchii z jakimś organem, który zachowuje pewne atrybuty władzy suwerennej na całym obszarze ponad podziałami, w poliarchię - wielość księstw, wielość państw suwerennych, które spaja tyko jedno ogniwo - władza pozostaje w rękach jednej dynastii.

- Te 4 początkowe dzielnice będą później podlegały podziałom patrymonialnym (taki Śląsk będzie pod koniec XII wieku ponad 30 księstw). Ogniwo spajające będzie później sprzyjać jednoczeniu państwa (w Rzeszy Niemieckiej, jak popadnie w połowie XIII wieku w rozdrobnienie, to już nigdy się z niego nie wyzwoli po 1250 roku, zawsze już będą państwem złożonym, wyjątek stanowi III Rzesza Niemiecka, Hitler zlikwiduje federalizm).

- Dwa wyjątki, gdzie władza wyjdzie poza ręce Piastów: Pomorze Gdańskie (władza w rękach byłych namiestników polskich książąt zwierzchnich, w rodzinie Święców), drugie terytorium nysko-otmuchowskie będzie podlegać suwerennej władzy świeckiej biskupów wrocławskich.

- W wieku XIII w poszczególnych księstwach praktykowano dziedziczenie, w dzielnicach, gdzie możnowładztwo miało silna pozycję, praktykowana elekcja, np. w Krakowie.

- W przypadku braku następcy, wtedy pojawią się układy sukcesyjne zawierane pomiędzy książętami, w których to pod różnymi warunkami, przekazywano sobie te dzielnice. Układy o przeżycie, księstwo tego, który wcześniej umiera przechodzi na własność tego, który dłużej żył (wyraźne potwierdzenie Patrymonializm - traktowanie ziemi swojego państwa jako rzeczy wchodzącej w obręb masy spadkowej).

Po zjednoczeniu wróci do nas na krótko zasada dziedziczenia, bo tak obejmie to Kazimierz Wielki.

Później ukształtowanie się systemu mieszanego.

Cały okres panowania Jagiellonów, nie jest okresem tronu dziedzicznego w Polsce, tylko każdego Jagiellona wybierano na sejmie elekcyjnym, wybierano jednak spośród jagiellońskiej dynastii - posiadali dziedziczne prawa do tytułu Księcia Wielkiego na Litwie. Dlatego, aby zachować ciągłość unii, trzeba było wybierać spośród ich dynastii.

Za czasów Zygmunta Starego próba jednak przejścia do klasycznego dziedziczenia, argumenty do wprowadzenia zasady dziedziczenia jako zasady ustrojowej - elekcja vivente regae - koronacja Zygmunta Augusta - reguła desygnacji (Kapetyngowie we Francji po systemie elekcyjnym doprowadzili do klasycznego dziedziczenia). Opór szlachty będzie na tyle skuteczny, że elekcja zostanie uznana, to jednak słynny rokosz lwowski („wojna kokosza”), król Zygmunt Stary przysiągł, że takich koronacji za życia nie będzie.

Etap- rok 1573, po wygaśnięciu dynastii jagiellońskiej (śmierć Zygmunta Augusta), kiedy to wprowadzi się zasadę stanowiącą później o wolnej elekcji. Pierwsza wolna elekcja - pierwsza chodzi nie o elekcję jako o zasadę, tylko, że nie będzie już w tym systemie ograniczeń, co do kręgu, z którego będzie się wybierać króla. Otworzy to możliwość ingerencji obcych mocarstw w sprawy Polski, będzie to kłaść się cieniem na ewolucję ustrojową, po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów.

Problem sukcesji tronu przez kobiety.

W punktu widzenia europejskiego:

- system agnacyjny (pozbawiał kobiet praw do tronu)

- kognacyjny (dawał takie prawa).

W Anglii system kognacyjny, we Francji agnacyjny.

Polska:

W Polsce do 2 połowy XIV system agnacyjny, rok 1374, cena przywileju koszyckiego (faktyczna wolność podatkowa dla polskiej szlachty) zgoda na to, iż tron polski po śmierci Ludwika Węgierskiego, tron mogła objąć kobieta. Jadwiga 1382 ten tron obejmie. 1386 Jagiełłę nie wybierze się na króla Polski, tylko na męża króla Polski.

Kolejny punkt wykładu: uprawnienia króla/władcy w państwie feudalnym

Pierwsze okresy dziejów polskiego państwa feudalnego, włącznie do monarchii stanowej, Oddzielnie potraktujemy króla w okresie Rzeczypospolitej Szlacheckiej.

Prerogatywy monarchy w pierwszym okresie, do połowy XV wieku (1454):

1) Monarchia patrymonialna: od powstania państwa polskiego, Mieszko i Bolesław Chrobry, a kończy się w 1320 roku, ta data symbolicznie oznacza koniec rozdrobnienia dzielnicowego, doszło wtedy do koronacji Łokietka, który do tego zjednoczenia doprowadzi.

a. Monarchia jednolita.

b. Okres rozdrobnienia.

2) Okres monarchii stanowej.

Konstrukcja władzy królewskiej czy książęcej, zmienia się w wymienionych etapach.

1)

Patrymonializm i jego istota, ta podstawowa doktryna państwa feudalnego miała ogromne znaczenie dla ukształtowania statusu panującego. W tym systemie państwo traktowane jako własność rodu panującego, wytyczała także szerokie uprawnienia tak jak w przypadku właściciela do przedmiotu własności, czy rzeczy, którą w tym przypadku jest państwo.

Katalog uprawnień władcy: monarchia patrymonialna buduje konstrukcję władzy omnipotentnej, wszechwładzy, króla, który jest pierwszym najwyższym w państwie organem, jeśli idzie o ustawodawstwo, władzę wykonawczą, i władzą sądowniczą. Ten model władzy przypominał władcę jeszcze w bardzo odległych wiekach, jak w despotiach wschodnich, później w okresie cesarstwa rzymskiego, czy później w okresie klasycznej monarchii absolutnej (władza skoncentrowana w rękach jednostki). Jednak w monarchii patrymonialnej ta władza jest inaczej legitymizowana, nie ma mowy o teokratycznym charakterze pełnej władzy monarchy jak to było w antycznym starożytnym Egipcie (faraon traktowany jak bóg na ziemi), ani jak przyjęli rzymianie, czyli traktowania cesarza jako najwyższego organu w państwie, ale będącego również tego państwa personifikacją.

→ Patrymonialne uzasadnienie wszechwładzy panującego - uzasadnienie prywatno-prawne, co jest konsekwencją pomieszania elementów publiczno i prywatno-prawnych, co było charakterystyczne dla tej epoki.

Katalog - kompetencje władcy związanie z realizacją dwóch podstawowych funkcji państwa w tamtym okresie:

- funkcja zewnętrza: związana z zachowaniem suwerenności państwa, prowadzenie polityki zagranicznej, decydowanie o systemie sojuszy, zwierzchnie dowództwo nad siłami zbrojnymi, obrona granic - element ściśle związany z niezależnością i suwerennością państwową

- funkcja wewnętrzna: takie uprawnienia władcy, jak swoisty obowiązek zachowania pokoju królewskiego, czyli zachowania w odpowiedni sposób bezpieczeństwa i porządku publicznego. Do czego służyły różne instrumenty - np. funkcja władcy jako najwyższego sędziego w państwie, to jest także konsekwencją kształtowania się od początku sądownictwa królewskiego/książęcego, służyło ono zachowaniu porządku - król jako ostatnia i najwyższa instancja apelacyjna, do którego można było się odwoływać od orzeczeń czy wyroków urzędników królewskich w terenie (kasztelanów, czy wojewodów).

- Po drugie suwerennym przymiotem władcy było prawo ewokacji, - jeżeli król czy książę uznał to za konieczne mógł wywołać każdą sprawę sądową przed swoje oblicze i rozstrzygnąć tę sprawę osobiście na sądzie nadwornym, pomijając kompetencje urzędników królewskich terenowych.

- Władza wykonawcza w państwie - szereg prerogatyw związanych z zarządem terytorialnym w państwie, na którego czele stoi monarcha. Kompetencja polegająca na prawie obsadzania wszelkich urzędów w państwie: urzędów centralnych i lokalnych w państwie.

- Prawo (jak w panstwie frankońskim) do wydawania rozkazów, jednocześnie do nakładania sankcji w przypadku, kiedy ktoś nie realizował rozkazów monarchy (decyzje, rozporządzenia, zarządzenia). Termin „bannus” - rozumiany jako gros tych funkcji związanych z zarządem terytorialnym państwa i z tego też bannus wykształci nam się funkcja ustawodawcza. Z początku przy braku znajomości pisma te decyzje monarchy miały charakter ustny przesyłanych przez wysłańców w teren. Z czasami te rozkazy nabiorą formy pisemnej - początek klasycznego ustawodawstwa, który od samego początku ma swoje korzenie we władzy wykonawczej, po drugie oznacza to, ze suwerennym ustawodawcą w państwie jest monarcha - jedyny kompetentny organ do stanowienia norm, które dzisiaj nazwalibyśmy powszechnie obwiązującymi.

Nie był to zbyt rozległy katalog. Można dodać, związane już z zarządem, bardzo aktywną działalność państwa, jeżeli idzie o administrację skarbową, aby tworzyć drożny system, który mógłby ściągać wszelkiego rodzaju opłaty i świadczenia na rzecz monarchy (od tego zależał budżet państwa).

Pamiętać należy o tym, że te funkcje są bardzo ograniczone, ograniczony zakres działalności posiada w tym czasie państwo - kilka podstawowych dziedzin, niezbędnych do istnienia państwa i w każdej z tych dziedzin najwyższym organem władzy jest monarcha, w tych wszystkich dziedzinach jego władza jest omnipotentna.

Należy pamiętać że, choć ta władza będzie nam przypominać, co do istoty rzeczy monarchię absolutną to zakres tej władzy nie jest tak rozległy jak za czasów cesarstwa rzymskiego czy w okresie klasycznej monarchii absolutnej. Imperium państwa, czyli władza państwa - dziedziny, które są przedmiotem zainteresowania państwa są o wiele skromniejsze niż w dwóch wymienionych epokach. Państwo wczesnofeudalne nie prowadzi ogólnopaństwowej polityki ekonomicznej, nie zajmuje się polityką edukacyjną, nie zajmuje się działalnością społeczną, dobroczynną, charytatywną, nie zajmuje się transportem, komunikacją, itp. Państwo na to ze względu na swoja słabość wówczas jeszcze nie stać, gdzieś od XV XVI wieku imperium państwa zaczyna się znakomicie rozbudowywać, państwo zaczyna reglamentować takie sfery życia publicznego, do których do tej pory nie wkraczało.

Okres rozdrobnienia: Polska po 1138 roku z państwa jednolitego będzie przekształcać się w poliarchię - wielość księstw dzielnicowych, władcy należący do jednego rodu piastowskiego, jednakże każdy w swojej ziemi uznaje się za suwerennego władcę, nie mając nad sobą i nie uznając innej władzy nad sobą. Szczytowy ustrój takiej koncepcji nastąpi w wieku XIII. Po roku 1228, przestanie funkcjonować instytucja księcia zwierzchniego, nikt nie będzie wiązać z Krakowem zwierzchnich uprawnień o charakterze ogólnopaństwowym, będącym symbolem państwa jednolitego.

Pozycja władcy w tym okresie: od 2 połowy XI, z instytucjami: princepsa (Książe zwierzchni) i wraz z nim zasada przenoszenia tego tytułu związana ze specyficzną techniką dziedziczenia, jaką był system ojcowizny. XIII jest okresem największego rozbicia tej władzy. Z chwilą jednoczenia państwa, zaczynając od Przemysława Wielkopolskiego i Wacława II, dopiero Łokietkowi uda się koronować (w akcie symbolicznym) w 1320 roku - symboliczny akt odbudowy państwa polskiego po okresie głębokiego regresu, przy czym ta data oznacza kres patrymonialnej koncepcji państwa.

Wkroczenie w inna epokę - monarchia publicznoprawna, jej pierwszy etap stanowi polska monarchia stanowa, czyli lata 1320-1454 (przywileje nieszawskie).

2)

Monarchia stanowa:

Odbudowa państwa na nowych podstawach, do przeszłości odchodzi patrymonializm - oddzielenie korony od tronu władcy czy dynastii panującej od państwa - Corona Regni Poloniae - usymbolizowanie tego procesu i ogromnej jakościowo zmiany, państwo oddzielone od władcy traktuje się jako pewny określony porządek prawny, państwo nabiera cech osoby prawnej, a król w tym państwie jest organem reprezentującym osobę prawną. Dochodzi do wyraźnego rozdzielenia monarchy od państwa. W tym systemie, przyjęcie koncepcji realizowanej w całej Europie, każdy kraj europejski wychodzący z rozdrobnienia kończy z patrymonializmem jako przyczyną rozdrobnienia.

W Polsce jest potwierdzeniem ogólnoeuropejskiej prawidłowości. Będzie to wywierać wpływ na pozycję króla. Nie jest on już właścicielem, państwo nie jest traktowane jako jego własność - musiało dojść do swoistego ograniczenia monarchy, gdybyśmy chcieli to porównywać z okresem wczesnofeudalnym, bowiem w dobie rozbicia dzielnicowego każdy władca w swojej dzielnicy zachowuje takie prerogatywy jak wcześniej król w stosunku do całego państwa.

Monarchia stanowa musiała takie zmiany za sobą pociągać - państwo jest instytucją publiczną, to daje podstawy do tego, aby w państwie zaczęły się tworzyć instytucje, będące wyrazem tworzenia się stanów społecznych. Stany będą uzyskiwać w różnych okresach uprawnienia o charakterze publiczno-prawnym, które nie mogły wcześniej występować, bo nie było dla nich uzasadnienia doktrynalnego.

Teraz dojdzie do rozszerzenia podmiotów, jeżeli niewspółrządzących to mających wpływ na wykonywanie władzy państwowej. W stosunku do okresu monarchii wczesnofeudalnej, to monarchia stanowa przyniesie z sobą restaurację władzy królewskiej, pojmowaną jako władzę jednolitą na terytorium państwa, ale ta władza nie będzie tak omnipotentna, jak to miało miejsce w monarchii wczesnofeudalnej.

W wyniku tworzenia się instytucji reprezentujących poszczególne stany społeczne - zwane stanami politycznymi, które uzyskały w drodze różnych przywilejów określone uprawnienia dające pewien współudział w wykonywaniu władzy przez monarchę. W praktycznym wymiarze pojawią się organy, które będą miały już prawnie zagwarantowany udział w wykonywaniu pewnych funkcji w państwie, tym samym ograniczając monarchę.

W okresie wczesnofeudalnym, instytucjami, które funkcjonowały w tamtej epoce, mają charakter wybitnie doradczy czy opiniodawczy, teoretycznie nieograniczającymi władzę księcia czy króla:

→ rada książęca/królewska (składał się w Polsce zawsze z najwyższych urzędników państwowych, zarówno centralnych jak i lokalnych, członkowie świeccy i dygnitarze duchowni, biskupi, a później arcybiskupi kościoła katolickiego; organ w patrymonializmie o charakterze tylko organu doradczego, nieposiadającego własnych kompetencji zagwarantowanych prawnie, w praktyce mogła wpływać na decyzje podejmowane przez monarchę, wszystko zależało od jego pozycji i autorytetu),

→ poza radą drugim organem, który jest kontynuacją instytucji pochodzącej z okresu demokracji wojennej, był wiec feudalny, jako czynnik demokratyczny, w którym mogli brać udział wszyscy ludzie wolni, wielokrotnie zwoływany przez księcia czy monarchę, gdy chodziło o podjęcie ważnych dla państwa decyzji, zjazd w Nakle, w 1136, który jest przykładem ówczesnego wiecu (na wiecu książę zwołujący szukał poparcia społecznego dla ważnych decyzji, nie był instytucja ograniczającą króla, od niego zależało czy go zwoła czy nie, chodziło o swoistą legitymizację społeczeństwa dla ważnych decyzji, które chciał podjąć monarcha).

Monarchia stanowa przyniesie nam instytucje ograniczające króla:

Problematyka najważniejszej instytucji, która się w tej epoce zrodziła: parlament - polski sejm walny.

W okresie pierwszym, kiedy będzie się tworzył - początki polskiego parlamentaryzmu.

Początki parlamentaryzmu w Europie. Schemat charakterystyki - mający walory uniwersalne przy opisywaniu jakiegokolwiek parlamentu w każdym okresie.

1. Geneza instytucji - walor nie-uniwersalny

2. Budowa parlamentu

3. Skład - 1, 2 izby

4. Prawo wyborcze decyduje o składzie

5. Uprawnienia, kompetencje parlamentu

6. Stosunki pomiędzy parlamentem a monarchą

Geneza: początki parlamentów europejskich, z jakich instytucji się wywodzą, bez względu na to czy mowa o parlamencie angielskim, czy o Stanach Generalnych we Francji, czy w Polsce - to wszędzie mają wspólny rodowód, wywodzą się genetycznie z rady królewskiej, „kuria królewska”. Zarówno w państwach o ustroju lennym, czy też w krajach gdzie on nie wystąpił jak np. w Polsce. Różnica czy był system lenny czy tez nie będzie polegała na różnicach w składzie rady.

- Tam gdzie był system lenny, Francja, Anglia, tam rada królewska była od samego początku tworzona z bezpośrednich wasali króla (obowiązek wasala, consilium - służenie radą na każde wezwanie seniora), co stało się praprzyczyną tworzenia rad królewskich. Te rady na zachodzie Europy będą miały skład lenny, co jest konsekwencją struktury lennej.

- Inny będzie miała skład w Polsce od czasów Mieszka, tutaj ten skład będzie miał charakter urzędniczy, tylko najwyżsi urzędnicy centralni (nadworni, funkcjonujący u boku monarchy) i najwyżsi hierarchowie kościoła katolickiego (biskupi czy arcybiskupi), czy określeni urzędniczy terytorialni (dygnitarze ziemscy, których garnitur się zmieniał).

Jak te rady przekształcały się już w parlament?

Kryterium, które pozwala używając go, stwierdzić, że od tamtej pory mamy do czynienia z parlamentem stanowym, a nie jeszcze z radą królewską. Tym kryterium będzie reprezentatywność tego gremium. Dopóki tylko bezpośredni wasale albo najwyżsi urzędnicy to jest oto klasyczna rada, można ją nazwać parlamentem, kiedy ta rada będzie w swym składzie skupiać także przedstawicieli czy reprezentantów tych politycznych stanów: musi dołączyć reprezentacja szlachty, niższego duchowieństwa i po trzecie przedstawiciele stanu mieszczańskiego.

Jeżeli konstytuuje nam się taki skład to już będzie parlament. Zmienią się zasadnicze funkcje parlamentu. W radzie jest to reprezentacja bardzo wąskiej elity europejskiej szlachty, reprezentującej swoje osobiste partykularne interesy, każdy wasal reprezentował tam siebie, w przypadku rady urzędniczej są to tylko wykonawcy decyzji monarchy, pomagający mu w sprawowaniu funkcji. W parlamencie reprezentanci stanów będą występować według innej zasady i na innej podstawie, nie jako reprezentanci osobistych interesów, tylko interesów poszczególnego stanu.

Jakie czynniki powodowały, że rada będzie przechodzić transformację, będzie rozszerzać swój skład o przedstawicieli politycznych stanów?

Wynika z tego wniosek, że parlament nie mógł się wcześniej ukonstytuować, zanim nie doszło do wykształcenia stanów i uzyskania przez nich określonych uprawnień o charakterze publicznym, czy politycznym. To lokuje powstanie parlamentu w pierwszych okresach istnienia monarchii stanowej.

Dlaczego doszło do transformacji:

- świadoma polityka władców, która zmierzała do tego, aby rozbudowywać skład swojego doradczego gremium o ludzi często fachowych wykształconych użytecznych niemogących się poszczycić pochodzeniem z rodu bezpośrednich wasali albo nie piastowali odpowiednich stanowisk.

- monarcha często bezradnie stawał wobec swej rady, która była często wewnętrznie ze sobą bardzo mocno skoncentrowana wspólnym interesem i to w stosunkach z królem mogło powodować kłopoty, jeżeli jego polityka była przeciwna z interesem tej wąskiej elity społeczeństwa feudalnego, w związku z tym dopuszczenie osób spoza tej elitarnej kasty, pozwalało wygrywać królowi niekiedy interesy różnych reprezentacji, a skoro tak, to pozwalało przyjmować mu rolę arbitra, który te konflikty miedzy grupami rozwiązywał, co niewątpliwie służyło wzmacnianiu jego pozycji w tym całym kolegium

- względy niezależne od monarchy. Zdarzało się tak, już przy ukształtowanych stanach społecznych, ogromne problemy polityczne władców, którzy w związku z tym zdecydują się na pierwsze zwołanie tych reprezentacji stanowych, aby uzyskać poparcie tych stanów w jakimś konflikcie o charakterze wewnętrznym czy konflikcie ważnym istotnym dla państwa w sferze stosunków międzynarodowych. W genezie parlamentu angielskiego, po pierwsze jest najstarszym parlamentem w świecie (pierwsze zwołanie w roku 1266, jest to okres wojny domowej w Anglii, monarcha szuka poparcia społeczeństwa w tej wojnie). Rok 1302 to data, która zapoczątkuje dzieje Stanów Generalnych we Francji - ówczesny król Ludwik IV Piękny, decyduje się na zwołanie reprezentacji poszczególnych stanów, aby uzyskać poparcie w głębokim konflikcie między Francją a stolicą apostolską. To są przyczyny sprawcze - konkretne wydarzenia polityczne, które zadecydują o tym, że dojdzie do powstania parlamentów w Europie. Potrzebna była tkanka stanowa, która umożliwia królowi zwołanie takiego przedstawicielstwa.

- Inny ważny wzgląd w genezie parlamentów europejskich to konsekwencje wynikające z uzyskanych przez poszczególne stany przywilejów, a wśród nich szczególnie sprawy podatkowe, stanowiły koło napędzające. Stany polityczne były całkowicie zwolnione z podatków (duchowieństwo), lub częściowo (szlachta i mieszczaństwo płaciło z reguły podatek do jakiejś określonej zwyczajowo wysokości), kiedy monarcha chciał otrzymać dodatkowe podatki to zgodnie z prawem stanowym musiały na to wyrazić zgodę stany. Trzeba było wiec budować jakiś mechanizm przedstawicielski, który umożliwiłby wyrażanie zgody przez reprezentantów w imieniu tych uprawnionych, kiedy król zwracał się z wnioskiem o ustanowienie podatków nadzwyczajnych. Ta sprawa podatkowa w wielu krajach europejskich była istotnym elementem w genezie parlamentów.

W polskim przypadku nie jest tak istotna, sprawy podatkowe pojawiły się dopiero w 2 połowie XV wieku.

W genezie polskiego parlamentaryzmu elementem sprzyjającym tworzenie parlamentu i przyspieszającym jego powołanie do życia był system następstwa tronu, czyli system mieszany, w którym elementem ważnym i koniecznym była elekcja, a elekcji dokonywano na ogólnopaństwowych zjazdach, z udziałem wszystkich uprawnionych przedstawicieli stanów.

Skład, wybory, uprawnienia parlamentów średniowiecznych - stanowych.

W tym parlamentaryzmie można wyróżnić dwa podstawowe modele: model kontynentalny europejski, stanowy, przykładem takiego klasycznego parlamentu będą dla nas francuskie Stany Generalne; inny model będzie budowany w Anglii (model niezwykle oryginalny, będzie później bardzo upowszechniać się w Europie, ale to dopiero w państwie konstytucyjnym, pewne ciekawe instytucje, charakteryzują do dzisiaj działalność każdego parlamentu w demokratycznym państwie.

Stany Generalne - są we Francji typowym przykładem parlamentu stanowego, co oznacza, że jego zarówno skład jak i system wyborczy oparty jest wyłącznie na cenzusie stanowym, to buduje strukturę wewnętrzną parlamentu, nie były parlamentem jedno-, czy dwu-izbowym.

→ Składały się z 3 kolegiów, każde było reprezentacją określonego stanu: szlachta, duchowieństwo i kolegium stanu trzeciego, czyli mieszczaństwo. Wybory do nich przebiegały według reguł określonego dla każdej grupy prawa stanowego. Przy czym wymowa o reprezentacji miast to wspólna zasada dla całej ówczesnej Europy jest to, że prawo do wysyłania przedstawicieli do parlamentu miały tylko takie miasta, które uzyskały na to szczególny przywilej monarchy.

→ Każdy stan obradował oddzielnie, nad swoimi stanowymi sprawami, które przedkładał im król, czyli monarcha, decyzje również podejmowano oddzielnie. Były oczywiście sprawy wspólne, które dotyczyły wszystkich stanów, jak np. podatki, wtedy głosowano kolegiami, decydowała większość głosów, czyli możliwy był wariant 2 do 1, a najczęściej tak bywało przy wspólnym interesie szlachty i duchowieństwa, mieszczaństwo przy różnicy interesów było zawsze przegłosowane.

Uprawnienia - rzeczą najbardziej charakterystyczną jest, że Stany Generalne nigdy nie zdobyły równorzędnej pozycji w stosunku do monarchy, więc w niewielkim stopniu ograniczały króla. Ich role ograniczają się tylko do przedstawiania pod adresem monarchy, różnych postulatów, czy petycji, którymi król nie był związany. Stany Generalne same sobie były winne, kiedy to w 1439 uchwaliły, czyli wyraziły zgodę na stały podatek na rzecz armii. Od tej pory królowie francuscy mieli rozwiązane ręce, nie musieli uzyskiwać specjalnej zgody na podatek nadzwyczajny. Stany same pozbawiły się bardzo ważnego instrumentu, z którego nie zrezygnował nigdy parlament w Anglii, mianowicie zachowanie prerogatywy na wyrażanie zgody na nadzwyczajne podatki, co stanowiło ważny instrument w dyskusjach z królem, kiedy na zasadzie przetargu czy swoistego kompromisu, król, aby tę zgodę uzyskać musiał realizować na zasadzie ustępstwa ich potrzeby czy postulaty, które były warunkiem udzielenia zgody. W procesie kreowania stosunków z monarchą był to, więc istotny instrument. Królowie Francji mogli faktycznie rządzić bez Stanów Generalnych.

W XV wieku Stany zostały jeszcze raz zwołane w 1484, następnie jeszcze trzykrotnie w 2 połowie XVI, w okresie krwawych wydarzeń kontrreformacji, później tylko jeszcze raz w roku 1614, a potem zamilkły na ponad 170 lat, aż do roku 1789, kiedy na ich zwołanie zdecydował się Ludwik XVI, co będzie oznaczało początek Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Słaba pozycja Stanów G. ułatwi we Francji zbudowanie klasycznego modelu monarchii absolutnej, gdyż brak efektywnie działającej instytucji ograniczającej króla.

Parlament angielski: najstarszy w świecie, nie tylko z racji na architekturę zasługuje na baczną uwagę - będzie tworzył różne ciekawe rozwiązania instytucjonalne i to już w okresie średniowiecza, które później będą bardzo upowszechniać się w Europie i będą wykorzystywane wraz z dostosowaniem do wymogów danego okresu do budowania parlamentów w państwie konstytucyjnym.

→ Budowa - w wieku XV (w miarę już wykrystalizowany), przyjmie już współczesną budowę parlamentu brytyjskiego, 2-izbowy: Izba wyższa (House of Lords) i Izba Niższa Gmin (House of Common). Typowy przykład parlamentu bikameralnego.

→ Izba Lordów jako kontynuacja z poprzedniego okresu kurii królewskiej, tam zamknie się dotychczasowa rada królewska, ją będą tworzyć byli bezpośredni wasalowie króla Anglii, a później będą to osoby zapraszane przez monarchę do tej izby, zaproszenie było konsekwencją nadania tytułu arystokratycznego/ /lordowskiego, czy tytułu para jak we Francji. Parostwo jest tytułem dziedzicznym, dającym prawo zasiadania w Izbie Wyższej. W roku 1958 wprowadzono instytucję lordostwa dożywotniego, nie musi być ono tylko dziedziczne, od tego roku dopuszczono również do izby kobiety. Izba ta obecnie liczy, jeśli idzie o uprawnionych 1200 osób, ale aktywny udział w życiu izby bierze 10% maksymalnie. Poza lordami świeckimi w skład izby wchodzili hierarchowie początkowo kościoła katolickiego, po reformacji angielskiej kościoła anglikańskiego (biskupi z urzędu niejako stawali się członkami izby wyższej). Izba lordów nigdy nie była izbą wybieralną.

→ Izba Gmin jest izbą pochodzącą z wyborów. Rok 1429, kiedy to zostaje uchwalona pierwsza w świecie ustawa wyborcza - ordynacja wyborcza do Izby Gmin, określająca zasady wyłaniania członków tej izby, obowiązywała aż do 1832. Jest to swoisty fenomen, ale też i dowód, jak Anglicy są mocno przywiązani do swojej tradycji. Ta ustawa jawi nam się już jako przedświt parlamentu, który wyłaniany jest nie tylko wyłącznie według klasycznych reguł stanowych, ustawa wprowadza zasadę, że nie tylko pochodzenie stanowe decyduje, dodaje cenzus majątkowy, (który później stanie się tak charakterystyczny, gdy zniknie społeczeństwo stanowe), uzależniający prawa wyborcze od legitymowania się odpowiednim, stosownym majątkiem, tym będzie charakteryzował się już parlament nowożytny, nawet XX-wieczny. Doświadczenie amerykańskie, gdzie cenzus majątkowy zostanie zniesiony dopiero w roku 1964 w różnych stanach.

Ustawa angielska, jeśli idzie o konstrukcję prawa wyborczego - nie jest ono prawem podmiotowym członków określonego stanu, jest to, bowiem prawo, które przyznaje się określonym korporacjom terytorialnym: pierwszą z nich są hrabstwa (jednostki podziału terytorialnego występujące do dnia dzisiejszego), a drugą są miasta posiadające przywilej króla.

W tych jednostkach wyłania się członków tej izby, każde hrabstwo i miasto wyłaniało dwóch swoich przedstawicieli, co przynosi wynik niespotykany, taki mianowicie, że gdyby zastosować arytmetykę, to w Izbie Gmin dominowała reprezentacja miast w stosunku do szlachty. W hrabstwach wybierano reprezentantów stanu szlacheckiego, u schyłku XV wieku było 37 hrabstw, więc razy 2 to wyjdzie 74 szlachciców w Izbie Gmin. Natomiast uprzywilejowanych miast było aż 112, to razy 2 daje 224 członków tego stanu, a więc trzykrotnie większa reprezentacja. W kontynentalnej Europie było to zjawiskiem nigdzie indziej niespotykanym.

W jednej izbie zasiadali przedstawiciele różnych stanów, to również było rzadkością, ale jednocześnie będzie to pociągać za sobą ważne konsekwencje. Udział w jednej izbie będzie budował współpracę i sojusz interesów między obiema grupami, co w Europie środkowowschodniej było nie do pomyślenia (tam zawsze szlachta była w głębokim konflikcie ze stanem mieszczańskim).

Uprawnienia - 3 zasadnicze grupy uprawnień będą również ten parlament wyróżniać.

→ Pierwsza dziedzina poza sprawami podatkowymi (nigdy się tego uprawnienia nie pozbędzie, gdyż wzmacniało to pozycję w stosunku od monarchy), to uprawnienia ustawodawcze - efekt długiej ewolucji, owoc tej ewolucji zauważalny jest już w XV wieku, kiedy to parlament stanie się współ-suwerennym organem ustawodawczym w państwie, „nie ma w państwie ustawy, na której nie wyraża zgody parlament” - król nie jest już jedynym i wyłącznym ustawodawcą. Zmieniają się istotne role w tych relacjach - parlament będzie inicjatorem, będzie uchwalał projekty, ona będą trafiać do króla, konieczna jest jego zgoda, ale to wszystko będzie budować inną zasadniczo rolę króla - z czasem sprowadzi się ja wyłącznie do prawa sankcji, czyli zatwierdzania przez podpis projektów uchwalonych przez obie izby parlamentu. Początkowo przecież głównym ustawodawcą był monarcha, później parlament jako organ niezbędny, bo przyzwalający na królewskie ustawy (w Anglii statuty), a w Anglii w tym okresie parlament uzyska pozycję głównego ustawodawcy, a król zachowa prerogatywę polegająca na sankcjonowaniu ustaw uchwalonych przez parlament. Taki stan tworzy ustawa z 1689, jako konsekwencja długiej rewolucji angielskiej XVII wieku - budowanie monarchii konstytucyjnej.

→ W dziedzinie ustawodawczej obie izby były przez wiele wieków równouprawnione, a więc, aby projekt stał się ustawą parlamentarną potrzebowano zgody dwóch izb. W roku 1911 (Parliament act) ograniczy się Izbę Lordów, tylko do możliwości korzystania z prawa veta zawieszającego, od tego roku Izba Gmin staje się główną Izbą ustawodawczą.

→ Kolejną grupą uprawnień - są uprawnienia sądownicze. One były przede wszystkim zlokalizowane w izbie wyższej: funkcje sądowe tej izby - sąd równych (sąd parów), jako sąd właściwy we wszelkich sprawach dla członków tej izby, tak jak w prawie lennym, każdy wasal miał prawo do rozstrzygania swoich spraw przed sądem równych, czyli przed wasalami równego stopnia bezpośrednio podlegającymi królowi. Ten stan trwał aż do wieku XX.

→ Inną prerogatywą Izby Lordów aż do dnia dzisiejszego - Izba była najwyższym sądem apelacyjnym, na orzeczenia niższych sądów królewskich. Dzisiaj tych uprawnień nie wykonuje izba w całym składzie, tylko pewna wyspecjalizowana „Lords of Law”, komórka składająca się z 21 osób, komórka powoływana przez króla, dożywotnia, wyłoniona wyłącznie do zajmowania się tymi sprawami, spośród najwybitniejszych prawników brytyjskich, a najczęściej sędziów sądów królewskich.

→ Trzecia kompetencja sądownicza wiąże się z uprawnieniami kontrolnymi w stosunku do władzy wykonawczej, chodzi o słynną instytucję zwaną od szczególnego rodzaju uchwały podejmowanej przez parlament - impeachment, po raz pierwszy jeszcze w 1377 roku, a w instytucji tej doszukujemy się z pewnym uzasadnieniem współczesnej instytucji, w przypadku pociągnięcia ministra albo wysokiego urzędnika państwowego do odpowiedzialności, którą nazywamy odpowiedzialnością konstytucyjną, czyli prawną. Kiedy dojdzie do popełnienia deliktu konstytucyjnego, do złamania obowiązującego prawa w związku z wykonywaniem czynności urzędowych. Była to forma kontroli parlamentu w tamtym okresie w stosunku do najbliższych doradców monarchy, dzisiaj nazywamy ich ministrami, w przypadku jej zastosowania karano „na gardle”, dzisiaj kary ucywilizowano. W tamtej epoce polegała na tym, że Izba niższa mogła przegłosować taka uchwałę, natomiast rozstrzygnięcie o winie i karze należało do drugiej izby - to jest ta trzecia kompetencja tej izby. Taka zasada funkcjonuje również w parlamencie amerykańskim (słynna „afera rozporkowa”, niewiele zabrakło, aby uznać Clintona winnego krzywoprzysięstwa).

→ Uprawnienia kontrolne - Instytucja od schyłku XV - związana z przyjęciem specyficznej uchwały act of attainder, na mocy, której parlament żądał usunięcia określonego urzędnika, doradcy, nie ze względów na złamanie prawa, tylko z przyczyn politycznych. Ta instytucja zbuduje nam drugi model odpowiedzialności - mianowicie odpowiedzialność polityczną, czyli parlamentarną. Współczesnie przyjmuje ona formę wniosku o votum nieufności, czy zaufania (forma bardziej pozytywna), po przegłosowaniu takiego wniosku musi nastąpić dymisja takiego ministra albo całego rządu (odpowiedzialność gabinetowa). W Polsce sporo było takich wniosków.

Charakter mandatu poselskiego - mógł się różnie kształtować, możemy wymienić dwie różne formy mandatu:

- mandat imperatywny, czyli związany;

- bądź tez mandat wolny.

→ W tamtym okresie mandat poselski był związany - imperatywny, charakteryzuje się tym, że poseł w parlamencie związany jest instrukcjami ustalanymi przez jego wyborców. Jak wybierano posła w jakimś kolegium to jednocześnie ustalono dla niego instrukcje, jak ma się odnosić do poszczególnych spraw podczas obrad. Gdyby tego nie uczynił, jego polityczna przyszłość byłaby skończona (złamanie zaufania wyborców).

→ Od XVI wieku pojawiła się inna konstrukcja mandatu - mandat wolny, cechuje też współczesny parlament. Mandat wolny pozwala posłowi postępować w zgodzie z własnym sumieniem, nie jest związany stanowiskiem swoich wyborców, ale trudno powiedzieć, że jest zupełnie wolny, bo glosuje się tak, jak liderzy partii (dyscyplina klubowa). Poseł nie reprezentuje interesów partykularnych jakiejś grupy, ale powinien postępować według zasady interesu państwowego.

Immunitet poselski - zanim powstał i został zaakceptowany przez władzę państwową, stosowano formę nacisków, czy szantaży, aby wywierać presję na krnąbrnych posłów (albo kary więzienia dla przeciwników politycznych). Wiek XVI - ochrona osobista dla posła w okresie piastowania mandatu - wola i swoboda w podejmowaniu suwerennych decyzji.

Parlamenty europejskie:

Relacje między królem, a parlamentem - dla okresu monarchii stanowej w Anglii i we Francji, podobnie jak w Polsce w wieku XIV i XV:

→ po pierwsze mamy do czynienia z pewnym równoważeniem się uprawnień tych politycznych stanów, w momencie, kiedy ta równowaga zostanie zachwiana trudno mówić o klasycznej monarchii stanowej - tyle w relacjach międzystanowych.

→ Natomiast w relacji między królem, a reprezentacjami, czyli parlamentami możemy mówić także, iż takim charakterystycznym elementem tego okresu jest zachowywanie względnej równowagi między monarchą a reprezentacjami stanowymi, w momencie zachwiania równowagi, to już nie będzie monarchia stanowa, tylko dążenie do monarchii absolutnej.

W Anglii równowagę miedzy królem a parlamentem wyrażało sformułowanie „king in parlament”, król w parlamencie, oznaczało to, iż król jest nieodzownym elementem parlamentu, król wchodzi w skład parlamentu, a konkretnie przewodniczył Izbie Lordów, dzisiaj udział króla w pracach parlamentu jest symboliczny, królowa pojawia się na pierwszym posiedzeniu Izby Gmin (mowa tronowa, napisana przez premiera rządu), czyniło to z niego 3 stan sejmujący i ten element niewątpliwie miał znaczenie dla ustalenia się relacji między królem a parlamentem, gdyż jako trwały jego element musiał wchodzić w układy z członkami parlamentu, zawierając różne kompromisy, co prowadziło do uszczuplenia jego kompetencji.

We Francji - król stojący „nad Stanami Generalnymi”, zawsze pozostawał na zewnątrz, co pozwoliło mu uniknąć następstw króla będącego członkiem parlamentu. Służyło to królom francuskim, aby zachować polityczny dystans od konfliktów parlamentarnych - pozycja swoistego arbitra - i służyło do szybkiego budowania monarchii absolutnej.

POLSKA

Geneza polskiego sejmu: demistyfikacja - data 1493 jako symboliczna data - nie jest datą zasadną, absurdalny wniosek, iż w Polsce dopiero schyłek XV wieku przynosi monarchię stanową, gdyż parlament jest niezbędnym elementem ustrojowym dla tej epoki, a przecież Polska monarchia stanowa zaczyna odchodzi już w połowie XV do historii. Ta data jest pokłosiem instytucjalnego podejścia do genezy polskiego sejmu, bowiem jako argument wysuwano, że w tym roku pojawia się w Polsce sejm, który jest już wewnętrznie zorganizowany i że od tego roku mówi się o sejmie dwu-izbowym, kiedy przyjmuje on już na stałe swoją wewnętrzną budowę, od tego czasu będzie funkcjonował jako izba senatorska i druga izba zwana izbą poselską. To stwierdzenie na pewno jest zgodne z prawdą o, tyle, że faktycznie od tego roku już na stałe obserwujemy jego bikameralność, choć to stwierdzenie jest o tyle nieprawdziwe, że już wcześniej można zauważyć proces wykrystalizowania się dwóch izb w zarodku. Taki dwuizbowy sejm w Polsce został zwołany kilkanaście lat wcześniej w 1478.

Natomiast istotniejsze jest to, że przyjęcie tego założenia, iż o jego powstaniu można mówić z chwilą, kiedy on się wewnętrznie ukształtuje pomija prawie całe stulecie, w którym to mamy już do czynienia z taką instytucją, wewnętrznie jeszcze nie zorganizowaną, później dopiero intensywnie pączkująca, co jednak nie umniejsza/ nie rodzi żadnych wątpliwości, co do faktu, że podobnie jak w całej Europie również w Polsce parlament powstaje w wieku XIV, o wiele wcześniej niż wg tezy instytucjonalnej, poprawnie jest podejść do genezy w sposób genetyczny, szukać początków parlamentu jeszcze niewykształconego.

Wariant reprezentywności - narodziny polskiego sejmu walnego w tamtym okresie - to też instytucja, która wywodzi się z rady królewskiej, rady, która ma urzędniczy, a nie lenny charakter i że zastosowanie tego kryterium reprezentatywności pozwala nam stwierdzić, że z takim parlamentem mamy już do czynienia w roku 1386, bowiem w tym roku w kwietniu dojdzie do ogólnopaństwowego zjazdu w Lublinie, na którym to zjeździe podejmie się ważkie decyzje: zatwierdzi się postanowienia umowy krewskiej (umowa krewska z 1385 między Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim) po drugie dokona się tam elekcji, Władysława Jagiełły formalnie na stanowisko męża króla Polski (od 1382 królem Polski była Jadwiga Andegaweńska). Ten zjazd ma właśnie wszelkie cechy parlamentu, bo obserwujemy tutaj radę królewską w pełnym jej składzie, ponadto występują również przedstawiciele stanu duchownego, przedstawiciele miast a także tej szlachty, która nie wchodziła do rady królewskiej. Parlament, który przez następne kilkadziesiąt lat będzie się żywiołowo rozwijać.

Jak to było na początku ze składem sejmu walnego i z jego funkcjonowaniem?

Do schyłku XV wieku wyodrębniają się nam dwie zasadnicze grupy w tym parlamencie, jest to parlament jedno-izbowy:

→ Pierwsze gremium stanowi rada królewska: w XV przewodniczył jej król, obok niego wchodzili najbliżsi urzędnicy nadworni/ centralni państwa, urzędnicy terytorialni - dygnitarze ziemscy, oni tworzą grupę świeckich członków rady, druga grupa w radzie to przedstawiciele polskiego episkopatu: biskupi diecezjalni, ordynariusze i 2 arcybiskupów: gnieźnieński i po 1418 arcybiskup z Lwowa.

Urzędnicy świeccy: skład z XV wieku przetrwa do 3 rozbioru Polski. Król jest członkiem rady - zasada jak w Anglii - instytucja króla w parlamencie. Spośród urzędników centralnych: pierwszy i najwyższy po królu kanclerz, jego zastępca podkanclerz, dalej marszałek wielki koronny i marszałek nadworny i urzędnik nazywany podskarbim - hierarchia centralnych urzędników królewskich. Dwóch urzędników /dygnitarzy ziemskich - pierwszym z nich jest wojewoda, drugim kasztelan. Rada królewska ma charakter urzędniczy a nie dziedziczny, i że w efekcie w skład rady wchodziło się w wyniku nominacji monarchy na określony urząd. Podobnie jak w Anglii, kiedy się ukształtuje sejm dwuizbowy to ta rada królewska zamknie się w senacie, w izbie wyższej polskiego parlamentu.

→ Reprezentacja politycznych stanów: szlachta, duchowieństwa i mieszczanie. Reguły kompletowania tej reprezentacji w pierwszym okresie do ukształtowania się sejmu dwuizbowego- różne - konstrukcja podziału najbardziej oryginalna w polskim systemie wyborczym: udział w zjeździe był podmiotowym prawem każdego członka stanu szlacheckiego. Każdy szlachcic mógł przybyć na zjazd ogólnopaństwowy - oznacza, iż w przypadku tego stanu mamy do czynienia z demokracją bezpośrednią - podmiotowe uprawnienie stanu szlacheckiego.

Pozostałe dwa stany: od początku wprowadzono zasadę demokracji reprezentacyjnej - dokonywano wyborów przedstawicieli tych stanów. Wśród duchowieństwa wybierały instytucje do dziś funkcjonujące - kapituły diecezjalne (organy kolegialne wspierające biskupa w wykonywaniu jego obowiązków) i każda kapituła w diecezji wybierała swoich przedstawicieli.

W miastach zasada jak w Anglii o reprezentacjach miast decydował król - on zapraszał przedstawicieli na mocy swoistego przywileju.

Jak funkcjonuje sejm jeszcze niepodzielony na izby?

Centrum podejmowania decyzji jest rada królewska. Jak zwoływano sejm pod gołym niebem w polu (sejmy obozowe w wyniku rozpoczynającej się wojny, sejm zbudowany z pospolitego szlacheckiego ruszenia), rada z królem zasiadała w kole, w centrum namiotu, tutaj w zasadzie podejmowano rozstrzygające decyzje. Poza kołem, w otoczeniu namiotu przebywało całe „zgromadzone pospólstwo”, czyli reprezentacja wszystkich poszczególnych stanów, często do koła dopraszano, co bardziej znamienitych cieszących się autorytetem innych posłów. Podjęte decyzje były oznajmiane wszystkim zgromadzonym, aby uzyskać dla nich akceptację. Istota decyzji mieści się w radzie królewskiej, z niewielkim faktycznym udziałem zgromadzonego pospólstwa. Później wykształci się w formie dwóch izb.

Kwestia udziału szlachty w obradach tego sejmu, od początku będzie to system, w którym każdy szlachcic mógł brać w nim udział. Jak dojdzie do wykształcenie dwóch izb, ta idea reprezentacji istotnie się zmieni, to nie będzie już demokracja bezpośrednia, izba utworzy się z wybranych przedstawicieli / posłów. Szlachta zacznie wysyłać swoich przedstawicieli.

Aby zrozumieć tę jakościową zmianę trzeba cofnąć się wstecz i zrozumieć genezę innej instytucji - sejmików ziemskich, a obok nich będą występować w XV także takie zjazdy, które nazywano sejmami prowincjonalnymi, a więc niewątpliwie innymi jakościowo od sejmu walnego. Sejm prowincjonalny był ograniczony terytorialnie.

Sejmik ziemski - jak się już ostatecznie wykształcił to był typowym klasycznym organem szlacheckiego samorządu terytorialnego. Szlachta budowała sobie kolegialne organy działające w poszczególnych ziemiach (jednostkach podziału terytorialnego w państwie) i województwach. Jak Polska się zjednoczyła, to nie w każdej ziemi funkcjonował wojewoda, tam gdzie urząd wojewody się nie zachował to jednostki nazywały się ziemiami. Później w XV doszły do tego powiaty (jako jednostki sądowe, dla jurysdykcji głównych sądów szlacheckich, czyli rządów ziemskich).

Z czasem uzyskiwały one różne ważne uprawnienia dające szlachcie bezpośredni wpływ w podejmowaniu decyzji nie tylko o wymiarze lokalnym, ale również w sprawach o wymiarze ogólnopaństwowym.

Geneza tej instytucji:

→ sejmik ziemski wykształci się nam jeszcze z instytucji działającej w okresie rozbicia dzielnicowego - z instytucji wiecu feudalnego, rozdrobniony działał w każdej dzielnicy, w każdym księstwie. Gdy państwo się zjednoczyło, to organy o charakterze centralnym w każdej dzielnicy przekształciły się w urzędy lokalne siłą rzeczy, często nazywane, dlatego urzędami ziemskimi. Wiec feudalny po zjednoczeniu państwa nie mógł mieć cech wiecu ogólnopaństwowego, przestaje istnieć.

→ Z niego wykształcą się dwie instytucje w monarchii zjednoczonej: sąd wiecowy i rada panów ziemi, która będzie funkcjonować w każdym województwie i w każdej ziemi. Składała się z dygnitarzy ziemskich- z terytorialnych urzędników: wojewoda, kasztelan, do tego dojdą: sędzia ziemski (przewodniczący składu sądu ziemskiego odpowiedniego dla spraw szlacheckich) i podkomorzy, który przewodniczył szczególnym sądom - sądom podkomorskim - zajmowały się rozstrzyganiem sporów o miedze, spory własnościowe, nieruchomości szlacheckich. Ta rada panów ziemi w XIV jest najważniejszym kolegialnym organem terenowym. Podejmuje istotne decyzje w sprawach lokalnych. Od drugiej połowy XIV wieku, wobec stopniowego wzrostu uprawnień stanu szlacheckiego, w ramach wewnętrznej stanowej demokracji, podejmowane przez radę panów ziemi decyzje musiały spotykać się z akceptacją lokalnej szlachty.

Aby uzyskać akceptację rada panów, będzie rozszerzać swój skład po miejscową szlachtę, aż właściwie do etapu, że szlachta wchłonęła radę panów ziemi. Wykształci nam się organ lokalny gdzie nie ma podziału na radę i resztę szlachty - powstanie sejmiku ziemskiego, terytorialny organ samorządu szlacheckiego. Udział jest prawem każdego szlachcica, każdy szlachcic danej ziemi czy województwa. Po unii lubelskiej liczba sejmików przekroczyła 70 - gęsta sieć organów terytorialnego samorządu, ogromne znaczenie dla funkcjonowania całego sejmu walnego.

Proces - związanie dwóch różnych genetycznie instytucji: sejmików ziemskich z sejmem walnym:

→ Wiek XV przyniesie stopniowe wzmacnianie i rozszerzanie uprawnień sejmików, które nie mają tylko zakresu lokalnego. Będą uzyskiwać od króla uprawnienia o zakresie ogólnopaństwowym.

→ Przełomem jest wspomniany przywilej nieszawski, z 1454, zunifikowany przywilej wydany w dwóch odmianach, jeden dla Wielkopolski w Cerekwicy, a drugi dla Małopolski tuż przed rozpoczęciem wojny trzynastoletniej w wyniku presji szlachty zgromadzonej na pospolitym ruszeniu.

3 postanowienia:

1) Przyznaje sejmikom ziemskim prawa do wyrażania zgody na zwołanie przez króla pospolitego szlacheckiego ruszenia= decyzja o wojnie oddana w ręce sejmików

2) Sejmikom zostaje zagwarantowane prawo do wyrażania zgody na wprowadzanie nadzwyczajnych podatków (uprawnienie sejmików, a nie ogólnopaństwowego zjazdu)

3) Szlachta zapewniła sobie, że odtąd król nie może tworzyć nowego prawa w państwie           bez zgody sejmików ziemskich - król traci suwerenne ustawodawcze uprawnienia.

→ Temu przywilejowi przypisuje się ogromne znaczenie, z tego powodu, że ten przywilej buduje podstawy dla uzyskania w przyszłości monopolu na władzę polityczną w państwie tylko przez jeden stan - polską szlachtę. Zaczyna się epoka, w której trudno mówić o równoważeniu się uprawnień wszystkich stanów. Zamyka się okres polskiej monarchii stanowej. Są to początki I Rzeczypospolitej Szlacheckiej.

→ Po uzyskaniu tych ogromnych uprawnień przez sejmiki pojawi się nowa instytucja w Polsce - próba ustalania decyzji podejmowanych przez sejmiki w obrębie już większego terytorialnego zjazdu, czyli prowincji, Wielkopolski i Małopolski - sejm prowincjonalny, który zwoływany był odrębnie dla Wielkopolski (w Kole, sama nazwa może pochodzić od tradycji zgromadzeń w kole, w centrum) i dla Małopolski (w Nowym Mieście Kończynie).

Na sejmach prowincjonalnych uczestniczy przedstawicielstwo poszczególnych sejmików danej prowincji, na tych sejmach pojawia się król z radą królewską i w jednej i w drugiej prowincji. Faktycznie to od króla zależało, jakie decyzje i jakie rozstrzygnięcia zapadały na tych sejmikach w poszczególnych ziemiach, a jakie na sejmach prowincjonalnych, czy też na sejmie ogólnopaństwowym.

Procedura: Na początku zwoływano sejmiki ziemskie, król mógł je tylko zwoływać - on uruchamiał całą tę parlamentarną pracę. Potem te sejmiki będą wysyłały swoich przedstawicieli na sejmy prowincjonalne (w ramach prowincji będzie się ucierać stanowisko szlachty) i potem z tychże sejmów prowincjonalnych ci przedstawiciele sejmików już z uzgodnionym stanowiskiem pojadą na sejm ogólnopaństwowy.

Nie było bowiem tak do końca rozdzielenia kompetencji w XV pomiędzy poszczególne sejmy. Pozwalało to królowi dosyć swobodnie manewrować, połowa XV to panowanie Kazimierza Jagiellończyka - w swej polityce opierał się na średniej szlachcie i prowadził rządy osobiste, umiejętnie rozgrywał sprawy - jeżeli obawiał się oporu rady królewskiej, która dominowała na sejmie walnym, to odwoływał się do sejmików, gdzie z poparciem średniej szlachty, łatwiej mu było cokolwiek przeprowadzić niż na sejmie walnym.

W drugiej połowie XV zacznie się proces ewolucyjnego łączenia instytucjalnego pomiędzy sejmikami a sejmem walnym.

→ Zaczyn do takiej ewolucji przyniesie przywilej nieszawski. Szlachta będzie rozumować następująco: skoro wszystkie najważniejsze decyzje państwowe można podejmować na sejmiku ziemskim, to można również wybrać swoich przedstawicieli, napisać im instrukcje, którą oni zaprzysięgną i oni z tą instrukcją pojadą na sejm walny, i tam będą zgodnie z wolą sejmikującej braci szlacheckiej uczestniczyć w podejmowaniu decyzji. Także w związku z tym chyba tylko szlachcic- utracjusz wolał sam wybrać się na 6 czy 8 tygodni na sejm walny aniżeli wybierać swojego reprezentanta.

→ Prawidłowość polegała na tym, że zacznie się wybierać swoich delegatów - sejmik zostanie powiązany instytucjonalnie z sejmem walnym. W momencie, kiedy ukształtuje się druga izba obok rady królewskiej - izba poselska, finalnym efektem całej ewolucji będzie ukształtowanie się sejmu walnego, w którym mamy do czynienia z 3 stanami sejmującymi w dwóch izbach: król w senacie, senat (rada królewska) i izba poselska, (która składała się z przedstawicieli szlachty wybranej na sejmikach ziemiach - sejmiki przedsejmowe, duchowieństwo przez kapituły i mieszczanie wybrani przez miasta posiadające przywileje królewskie).

→ Pod kątem budowy i składu parlament polski u schyłku XV przypomina bliźniaczo parlament angielski: mamy 2 izby, króla w izbie wyższej (z wszystkimi tego konsekwencjami), a także mamy w jednej izbie przedstawicieli wszystkich uprzywilejowanych jeszcze tym okresie stanów, tworzących polityczny naród.

WYKŁAD 5 - Polska w okresie I Rzeczpospolitej szlacheckiej

Ponad 300 lat dziejów państwa - wstępnie podana periodyzacja - ukazująca pewną ewolucję ustrojową: trzy okresy dziejów ustroju I Rzeczypospolitej.

Połowa XV wieku - przywilej nieszawski z 1454:

1. etap - okres demokracji szlacheckiej (połowa XVII wieku)

2. etap - okres oligarchii magnackiej (koniec wraz z upływem rządów dynastii saskiej Wettynów w 1763

3. 1764 - ostatnia faza - wybór Stanisława Augusta Poniatowskiego na ostatniego króla Polski - początek budowy monarchii konstytucyjnej - czas przemian ustrojowych, najbardziej spektakularnym wydarzeniem tego kresu będzie dorobek Sejmu Wielkiego czteroletniego, a w tym Konstytucja 3 Maja.

I faza - demokracja szlachecka

Dlaczego połowa XV wieku została powszechnie przyjęta jako zamykająca dzieje polskiej monarchii stanowej i otwierająca dzieje I Rzeczpospolitej szlacheckiej?

→ U źródeł znamiennej ewolucji niewątpliwie znajdują się ostatnie generalne przywileje wydane przez króla na rzecz polskiej szlachty w 1454 - to jest jednocześnie początek wojny trzynastoletniej, gdzie szlachta zebrana w dwóch miejscach w Polsce na pospolitym ruszeniu: w Cerekwicy w Wielkopolsce i w Opokach na Mazowszu wymusi na ówczesnym królu Kazimierzu Jagiellończyku przywileje, które stworzą podstawy do budowania monopolu politycznego w państwie dla tylko jednego stanu - polskiej szlachty.

→ To, co było charakterystyczne dla monarchii stanowej przejdzie do historii (równowaga pomiędzy politycznymi stanami). Ewolucja zmierzająca do przekształceń klasycznej monarchii stanowej w monarchię jednostanową, a więc ograniczająca w istocie, gdy idzie o podstawową bazę rządzenia w państwie tylko do stanu szlacheckiego.

Postanowienia przywileju nieszawskiego:

→ Po pierwsze prawo wyłączności szlachty do wyrażania zgody na zwołanie przez króla pospolitego ruszenia, co oznaczało również zgodę szlachty na prowadzenie wojny, jest to ważny element w sferze polityki zagranicznej.

→ Potwierdzono już wcześniej zagwarantowaną wolność podatkową, nadzwyczajne podatki wymagają zgody szlachty.

→ Po trzecie, postanowienie najbardziej podniosłe w skutkach - bez zgody szlachty nie może być nowego prawa w państwie, co oznacza jakościowo nową formułę, polegającą na tym, że szlachta na mocy tego przepisu uzyskała szeroki wpływ na ustawodawstwo, co oznacza znaczne ograniczenie monarchy.

Zaznaczyć trzeba, że te wszystkie kompetencje w przywileju nieszawskim zostaną ulokowane nie w kształtującym się Sejmie Walnym, uprawnienia te zostaną oddane w ręce sejmików ziemskich, co znaczy swoiste wyeksponowanie tych sejmików, nawet i kosztem sejmu walnego = wzrost znaczenia w obrębie całego stanu szlacheckiego szlachty średniej (najbardziej aktywnie politycznie grupa).

Relacje wewnątrz-stanowe wydają się ważne dla zrozumienia całej logiki ewolucji ustrojowej po 1454 roku.

Gdyby porównać ewolucję ustrojową Rzeczpospolitej w stosunku do innych krajów europejskich tamtego okresu - można tutaj podkreślić jeden ważny fakt, iż Polska nie wpisuje się w ogólnoeuropejską prawidłowość, regułą było, że kraje europejskie po okresie monarchii stanowej przekształcały swój ustrój w formułę monarchii absolutnej - najbardziej klasyczny wzór spotykamy we Francji. Tymczasem w Polsce nigdy nie doszło do uformowania się monarchii absolutnej, co później przez wielu historyków będzie oceniane jako główną przyczynę upadku państwa polskiego.

Polska ewolucja ustrojowa będzie zmierzać w innym kierunku niż cała Europa. W każdym bądź razie warto się głębiej zastanowić nad tym swoistym fenomenem. Ta formuła, która powstanie w Polsce będzie dla wielu badaczy niezwykle nowoczesną i oryginalną, przypominającą niektóre później wprowadzane w Europie modele rządów demokratycznych, można by w XVI-wiecznych regulacjach polskich widzieć idee zasady suwerenności narodu, jeszcze nie pojmowanego demokratycznie, tylko ograniczającego się do jednego stanu, czy zasadę państwa prawa, a w tamtym okresie było to rzeczą zupełnie niespotykaną.

Analiza ustroju biorąc pod uwagę relacje, jakie będą występować w obrębie stanu szlacheckiego. Gdyby patrzeć na tę ewolucję przez pryzmat monarchii stanowej, demokracji szlacheckiej i oligarchii magnackiej - to swoisty proces stopniowego zawężania się w Polsce tego, co można nazwać bazą społecznego rządzenia. W monarchii stanowej mamy do czynienia w politycznym narodowym obozie z trzema faktycznymi stanami: duchowieństwo, szlachta i mieszczaństwo. Okres demokracji szlacheckiej zamknie nam ten namiot polityczny w obrębie jednego stanu szlacheckiego, a okres oligarchii magnackiej - faktyczny udział w rządzeniu w państwie nie będzie miał cały stan szlachecki, tylko jego elita, czyli magnateria.

Relacje w obrębie stanu szlacheckiego do okresu oligarchii magnackiej?

Widoczny już od połowy XV wieku stały polityczny konflikt w obrębie stanu szlacheckiego pomiędzy dwoma jego zasadniczymi grupami:

- polska magnateria, która swoje polityczne wpływy mogła i zabezpieczała przez swoiste zdominowanie rady królewskiej, a następnie senatu

- drugi obóz polityczny to będzie obóz średniej szlachty, który w XVI wieku wystąpi z niezwykle oryginalnym programem reform państwa, dosyć doktrynalnie ideowo złożonym zwanym ruchem egzekucji dóbr i praw.

Jeszcze w II połowie XV wieku mamy do czynienia ze swoistą równowagą tych obozów, z zaznaczającą się wyraźnie polityczną aktywnością średniej szlachty.

Sprzyjać temu będzie polityka króla Kazimierza Jagiellończyka (jeden z najwybitniejszych w polskiej historii), który w swojej polityce będzie się opierać głównie na obozie średniej szlachty, co służyło wzmacnianiu roli króla; prowadzenie polityki rządów osobistych - tę politykę będzie realizował głównie na sejmikach ziemskich, a nie na sejmie walnym. Na sejmie walnym dominowała Rada Królewska - dominacja interesów polskiej magnaterii, na sejmikach ziemskich więcej do powiedzenia miała średnia szlachta. Król będzie częściej zwoływał sejmiki i na nich przeprowadzał główne cele polityki państwa niż przez zjazd ogólnopaństwowy czy sejm walny.

Schyłek XV wieku przyniesie swoiste przegrupowania w tych politycznych relacjach.

W jakimś sensie wypełniała to polityka Jana Olbrachta, a później szczególnie krótkie, ale znamienne panowanie kolejnego władcy Aleksandra Jagiellończyka - to z chwilą jego elekcji na tron Polski w 1501 roku, zostanie przyjęty statut mielnicki - forma swoistej konstytucji, wyraźnie w swej treści potwierdza znaczenie tylko jednej grupy, a w tym tylko jednej izby w ukształtowanym już parlamencie dwuizbowym - izbie senackiej.

Statut mielnicki faktycznie oddaje główny ster rządów w państwie polskiej magnaterii, uzależniając politykę zagraniczną od zgody senatu, umożliwił senatowi kosztem drugiej izby faktyczne akceptowanie najważniejszych decyzji państwowych podejmowanych przez monarchę.

→ Było to swoistą płachtą na byka dla obozu średniej polskiej szlachty. Zrodzi w efekcie przeciwdziałanie zgodnie z głównym celem, jaki będzie stawiał sobie obóz średnioszlachecki - niedopuszczenia do swoistej alienacji polskiej magnaterii jako tej najbardziej elitarnej grupy w obrębie tego stanu i utworzenie z tej magnaterii zamkniętej uprzywilejowanej kasty na wzór wielu krajów zachodnioeuropejskich, a więc wbrew zasadzie dotychczas przestrzeganej - zasady równości szlacheckiej.

Nazwa demokracji szlacheckiej jest egzemplifikacją podstawowego postulatu średniej szlachty - zachowania wewnątrz-stanowej równowagi, gdy idzie o posiadane prawa polityczne, zgodne z zawołaniem: „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie” - sam fakt urodzenia daje takie same prawa.

Kontrakcja średniej szlachty: to wywoła nam decyzje dwóch kolejnych sejmów walnych, 1504 w Radomiu (podjęcie akcji „ruch egzekucji praw i dóbr”), a 1505 - konstytucji nihil novi.

→ Program ruchu egzekucjonistów:

- Po pierwsze, gdy idzie o egzekucję dóbr - chodziło o tzw. królewszczyzny, czyli nieruchomości należące do majątku państwa, które jeszcze w poprzednim stuleciu dość swobodnie były oddawane w użytkowanie przez króla, (często majątki o wielkim areale) różnym członkom stanu szlacheckiego, przede wszystkim magnatom, które były nadaniami szlacheckimi. Użytkowanie tylko dożywotnie, po śmierci obdarowanego taki majątek miał wracać z powrotem do kompleksu dóbr koronnych. Powszechna praktyka polegała na tym, że po śmierci obdarowanego były zawłaszczane przez spadkobierców. W tym postulacie, szlachta domagała się zwrotu bezprawnie zawłaszczonych królewszczyzn przez polskich magnatów. Postulat uderzający w magnaterię - szlachta „chciała upiec dwie pieczenie na jednym ogniu” - osłabić pozycję magnaterii, ale wraz z powrotem królewszczyzn wzrosłyby dochody państwa, wtedy król rzadziej występowałby z postulatem uchwalenia nadzwyczajnych podatków - interes osobisty średniej szlachty.

- Drugie hasło - egzekucja praw - szyld dosyć konserwatywny, nie chodzi tutaj o tworzenie nowego prawa, tylko o egzekwowanie prawa dotychczasowego, ale według nich nieprzestrzeganego, chodziło o prawo ziemskie - prawo stanu szlacheckiego, zawarte już w pierwszych przywilejach z XIV wieku wydawanych dla polskiej szlachty. Hasło to pojawi się jako postulat, który miał zagwarantować najważniejszy cel średniej szlachty - zagwarantowanie wewnętrznej równowagi w obrębie tego stanu. Prawo szlacheckie taką gwarancję dawało, ale zdaniem tej szlachty nie było przestrzegane, w czym tendencje emancypacyjne magnaterii znajdowały sprzyjający klimat.

Konkluzja jest taka, iż początki ruchu egzekucyjnego (później wielkiego ruchu politycznego, będący współautorem oryginalnej koncepcji ustrojowej, a także największego konfliktu ideowego)- ten program w politycznym wyrazie nie był uderzeniem w króla, początkowo nikt w nim nie domagał się ograniczenia kompetencji króla. Jest to program wyraźnie wymierzony w magnaterię.

→ później w 1505 konstytucja nihil novi:

- na pewno ta data nie otwiera nam dzieła polskiego parlamentaryzmu, natomiast jej szczególne znaczenie polega na tym, iż ona formalnie uchyla statut mielnicki, wyraźnie zablokuje w tym okresie prawne możliwości emancypacji polskiej magnaterii, utworzenie z niej szczególnie uprzywilejowanej grupy - ta konstytucja ostatecznie umocni taki, a nie inny charakter i wewnętrzną budowę polskiego parlamentu. Doprowadzi do zagwarantowania pełnej równorzędności obu jego izb. Obie maja równorzędnie współdziałać ze sobą (senat nie jest izbą nadrzędną; izba poselska jako reprezentacja średniej szlachty, w tym okresie reprezentacji obozu egzekucjonistów).

Początek XVI przyniesie sukces średniej szlachcie, w wyniku przyjętych regulacji nastąpi zahamowanie koncepcji zmierzających do wyalienowania się polskiej magnaterii jako odrębnej grupy.

Jakie to miało konsekwencje w relacjach pomiędzy szlachtą, magnaterią a polskim monarchą?

Europa zachodnia będzie wyraźnie ewoluować w kierunku budowania państwa o ustroju, który przejdzie do historii pod nazwą monarchii absolutnej. Wiek XVI nigdzie jeszcze w Europie nie przyniósł w pełni wykształconej monarchii absolutnej, to przyniesie dopiero wiek XVII. Wiek XVI możemy w Europie określić mianem europejskiej monarchii ograniczonej, a więc z takim ustrojem, w którym król nie jest już tak skrępowany przez stany, jak to miało miejsce w monarchii stanowej, ale nie jest jeszcze władcą omnipotentnym, nie jest jeszcze jedynym suwerenem w państwie, nie jest wszechwładny. Dopiero XVII wiek przyniesie wykształcenie się takiego sytemu, w którym znikną wszelkie instytucje ustrojowe w tych państwach, które miałyby możliwość ograniczania wszechwładzy monarchy, jak np. we Francji dopiero od połowy XVII wieku. Nie można „absolutyzować absolutyzmu europejskiego”. Absolutyzm to tak naprawdę dopiero XVII-stulecie.

Polska do połowy XVI. Polska jeszcze w tym okresie niczym szczególnie nie odbiega od obrazu europejskiego, można tutaj obserwować podobną sytuację, jak w innych krajach - żmudna budowa swoistej monarchii ograniczonej, w której to, co najmniej do lat 20. XVI wieku obserwujemy proces polegający na umacnianiu pozycji króla, a dzieje się to głównie poprzez szukanie przez niego poparcia w obozie średniej szlachty, która nie była przeciwnikiem silnej pozycji monarchy w państwie. To jest sojusznik, z którym król mógł budować ustrój, w którym to monarcha pozostawałby suwerenem w państwie. Widzimy początkowo podobną ewolucję jak w innych krajach Europy, przecież monarchie absolutne europejskie nie budowano tylko w oparciu o mieszczaństwo jak było to na Zachodzie Europy, ale także tu w Europie Wschodniej, gdzie mieszczaństwo z reguły było słabe, budowano w oparciu o pewną szczególną grupę w obrębie stanu szlacheckiego, np. Rosja, Prusy i Austria.

Niewątpliwie można zaryzykować takie twierdzenie, że wybierając odpowiednie przymierze w relacjach między monarchą, a wybierając pomiędzy dwoma obozami w obrębie polskiej szlachty, królowi było po drodze budowanie monarchii ograniczonej w sojuszu ze średnią szlachtą, nie było mu po drodze z polską magnaterią, która od początku konfliktu jeszcze w połowie XV nigdy nie będzie w swoich celach politycznych stawiać na pierwszym planie silnego państwa z silnym królem na czele (siedlisko dążeń decentralistycznych, łatwiej przechwytywać władzę w terenie niż w centrali, polityka silnego króla nigdy nie będzie spotykać się z aplauzem, czy z poparciem polskiej magnaterii).

Do lat 20. XVI stulecia Polska idzie tą samą drogą, co Europa. Nagle coś się w tym sojuszu załamie, początkowo tylko pękniecie, ale potem utworzy się głęboka przepaść pomiędzy sojusznikami, odtworzenie sojuszu stanie się rzeczą już niemożliwą.

Najpierw trzeba odtworzyć ustrojową pozycję króla w Polsce w okresie budowania polskiej monarchii ograniczonej - jako zamykająca ten etap budowy - data ostatnich lat panowania Zygmunta Augusta: 1569 (unia realna z Wielkim Księstwem Litewskim), wydarzenia roku 1572, śmierć, bezpotomna Zygmunta Augusta; rok 1573, który otwiera wyraźnie zupełnie inny kierunek ewolucji ustrojowej Rzeczpospolitej.

Pozycja króla w tym czasie:

→ Po pierwsze król na pewno w Polsce do końca panowania Jagiellonów uchodzi za suwerena w tym państwie; organ najwyższy w państwie, nikt jego suwerenności nie podważa. Można mówić tylko o pewnych ograniczeniach tego monarchy, co jest charakterystyczne dla swoistej monarchii ograniczonej.

→ 3 dziedziny działalności państwowej: ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Król - jeśli chodzi o władzę wykonawczą jest najwyższym, niepodważalnym urzędnikiem w państwie. Z tego są mu przypisane kompetencje jak: obsadzanie wszystkich urzędów królewskich w państwie - bardzo ważna prerogatywa - król otrzymywał wpływ na skład senatu. Były wprawdzie pewne ograniczenia w tym względzie, ale można tylko mówić, iż król nie mógł jednej osobie powierzyć kilku urzędów (zakaz łączenia pewnych stanowisk), król mógł powoływać na jakiś urząd, ale tylko spośród kandydatów przedstawianych mu w podwójnej liczbie przez szlachtę (sejmiki ziemskie wybierały kandydatów na sędziego ziemskiego), króla ograniczało również to, iż te urzędy nie były urzędami kadencyjnymi, łatwo odwoływalnymi, będą ewoluować w kierunku urzędów dożywotnich, usunięcie raz mianowanego urzędnika było trudne, tylko w razie przestępstwa przeciwko państwu było wystarczającym powodem pozbawienia urzędu.

→ Król jest głową państwa - wszelkie funkcje związane z reprezentacją państwa, król prowadzi politykę zagraniczną, jest najwyższym wodzem, dopiero z czasem ograniczany przez hetmanów w II połowie XVI.

→ Dziedzina sądownictwa do roku 1578 król jest najwyższym sędzią w państwie, nie jest niczym ograniczony. Jego suwerenność sądowa polegała na tym, że król był najwyższą instancją apelacyjną w państwie. Po drugie miał prawo ewokacji - mógł przed swoim obliczem rozsądzić każdą sprawę bez względu na pominięcie innych sądów. Król jako najwyższy sędzia w państwie jest rzeczywistym suwerenem w tej dziedzinie. Potrwa tak do roku 1578, wtedy zostanie utworzony Trybunał Koronny - najwyższy sąd apelacyjny dla szlachty, który przejmie funkcje zwierzchnie z rąk samego monarchy - czasy Stefana Batorego.

→ Dziedzina ustawodawcza - prerogatywy króla w tej dziedzinie: rzeczą oczywistą jest, że funkcjonowanie sejmu niewątpliwie już w okresie monarchii stanowej ograniczało króla, w tym zakresie władza króla ulega ograniczeniu na rzecz parlamentu. Obraz relacji między królem a parlamentem: wyraźnie rysuje się przewaga króla nad parlamentem - model jeszcze nie-brytyjski, a późniejszy model francuski - króla stojącego ponad parlamentem. Po pierwsze nie ma aż po rok 1573 zasady, która ustalałaby konieczność zwoływania przez króla parlamentu; nie ma żadnych terminów ustawowych, w których ten sejm musiał być zwoływany - to jest wyłącznym uprawnieniem monarchy. Teoretycznie król mógł w ogóle rządzić bez parlamentu, bo uruchomienie całej parlamentarnej machiny mogło nastąpić tylko w wyniku decyzji samego monarchy. Jeżeli król zdecydował się na zwołanie sejmu: to do niego należało ustalenie porządków obrad (wysyłał do sejmików swoich legatów, oni odbywali spotkanie ze szlachtą, tam przedstawiali program obrad sejmu i szlachta dyskutowała i podejmowała decyzje zgodne z jej stanowiskiem)- to w efekcie pozwala stwierdzić, że inicjatywa ustawodawcza jest też właściwie uprawnieniem monarchy. To monarcha ustalając porządek obrad parlamentu, jednocześnie przygotowuje jakby decyzje przyszłego sejmu, a skoro decyzje to także projekty aktów normatywnych później uchwalanych, które nazywają się konstytucjami. Pełna inicjatywa w rękach króla. W XVI praktyka obrad parlamentu pokazuje, że posłowie również mogli występować z taką inicjatywą, ale zawsze wymagało to ostatecznej zgody króla - była nad tym swoista kontrola (projekt trzeba było zgłosić do kancelarii królewskiej, król ją później rozpatrywał i również dodawał, gdy się na nią zgadzał do obrad parlamentu).

Konsekwencje w relacjach pomiędzy królem a poszczególnymi izbami:

→ Jeszcze w XVI wieku senat jest nie tylko, co do swojego składu, ale także roli i uprawnień wyłącznie Radą Królewską. Oznaczało to, że był właściwie dla króla, który zasiadał w tej izbie i był jej przewodniczącym, faktycznie organem doradczym. To nie jest po 1505 roku izba ustawodawcza w pełni tego słowa znaczeniu.

Przebieg obrad w senacie: rozważanie jakiegoś projektu - po kolei według starszeństwa zabierali głos kolejni senatorowie, natomiast konkluzja należała do króla. Konkluzja króla mogła być różna nawet od stanowiska większości senatorów; nie był związany z większością. W zależności od konkretnej sprawy musiał jednak się z ich zdaniem liczyć, ale zasady prawnej do tego zobowiązującej nie było. W jego rękach była również polityka personalna kształtująca skład rady, gdyż składała się z urzędników wybieranych przez króla na najważniejsze stanowiska w państwie.

→ W izbie poselskiej wpływ króla nie był już tak duży. Posłowie byli wybierani na sejmikach ziemskich - bezpośrednie oddziaływanie na posłów szlacheckich nie było możliwe. W wielu przypadkach w sprawach bardzo kontrowersyjnych, kiedy dochodziło do iskrzenia między królem a posłami, szczególnie Zygmunt August nie wahał się zwrócić wprost do tej izby na jej obradach i próbować przeforsować swoje stanowisko z bracią szlachecką. Takie osobiste bezpośrednie zaangażowanie monarchy przynosiło dobre efekty, królowi pomagało to przekonać do swoich postulatów.

→ Biorąc pod uwagę treść konstytucji uchwalanych w tym okresie przez polski parlament - formuły promulgacyjne, te, które określały we wstępie każdy akt normatywny, wszędzie używa się zawsze jednego zwrotu - „zostały one wydane przez króla za zgodą sejmu”, jest to zwrot, który zawsze się w tym okresie powtarza. Z takiej stylistyki wstępów do poszczególnych konstytucji wynika, że głównym ustawodawcą w państwie jest król, on jest źródłem prawa, nie jest omnipotentnym twórcą ustawodawstwa, bo wszakże wymagają one zgody reprezentacji stanowej, król nie stoi także ponad prawem. Jest to inna relacja niż ta, którą obserwujemy w parlamencie angielskim, gdzie król zachowuje tylko prawo sankcji. W Polsce za Jagiellonów mamy jeszcze do czynienia z silną pozycją ustawodawczą króla.

Argument dla tezy polskiej monarchii ograniczonej, - które to ograniczenia przejawiają się w trybie postępowania legislacyjnego w parlamencie i w zakresie kompetencji króla jako ustawodawcy.

Co w takim razie z mieszczaństwem i z duchowieństwem?

Również wchodzili w skład izby poselskiej. Nagle ich zabrakło - w izbie znalazła się tylko średnia szlachta = będzie to parlament reprezentujący tylko jeden stan - podstawą jednostanowej monarchii.

Swoisty fenomen - jak doszło, do tego, że izba poselska przyjmie jednostanowy charakter?

Przyjmie go orientacyjnie około połowy XVI wieku, nie można podać konkretnej daty rocznej, gdyż jest to pewien proces, który można nazwać stopniową erozją reprezentantów dwóch pozostałych stanów, reprezentacja ta będzie stopniowo zanikać, aż do momentu, gdy w izbie zostaną przedstawiciele tylko średniej szlachty.

→ Zanik przedstawicieli stanu duchownego - można tutaj wywodzić istotną wspólnotę celów pomiędzy stanem szlacheckim a duchownym; można mówić o swoistej symbiozie - zasada przyjęta w 1496, włączona do uchwalonej konstytucji sejmu piotrkowskiego (obejmowanie urzędów hierarchicznych w kościele katolickim było uzasadnione od cenzusu majątkowego, który osiągali tylko duchowni wywodzący się ze szlachty). To jest podstawą budowy wspólnoty interesów między szlachtą a duchowieństwem. Szlachta i tak będzie godnie dbać o nasze interesy. Po pierwsze trzeba uwzględnić swoisty klimat tamtego okresu: wiele postulatów wspomnianych z ruchem egzekucyjnym było z tym związanych - ruch szlachecki zawierał również kilka postulatów, które mogły być odbierane jako wymierzone w interesy kościoła, a spośród nich postulat opodatkowania kościoła i duchowieństwa wysuwany przez szlachtę (byli z nich na mocy przywilejów zwolnieni); skład najbardziej aktywnych członków ruchu tworzyła szlachta reformowana - kalwini - będą dążyli do utworzenia kościoła narodowego, czyli zreformowanego - największy strzał w interesy kościoła katolickiego. Niewiele brakowało, aby w roku 1559 na sejmie przeprowadzono reformację w polskim kościele - cały polski sejm był już do tego przekonany i zdecydowany, zabrakło do tego stanowczej decyzji samego monarchy, naciski nuncjusza i samej stolicy apostolskiej - reformacja jednak nie zwyciężyła.

Ważne jest, że konstruując takie postulaty w tymże sejmie, w ocenie polskiego episkopatu - najwyżsi zwierzchnicy, którzy zasiadali w senacie - udział niższych duchownych w izbie poselskiej stawał się dla nich niewygodny i mógł grozić interesom kościoła. Swoiste przenoszenie haseł reformacyjnych - przenoszone przez nich do parafii i diecezji - zwiększenie programu reformacyjnego w samym polskim kościele - to zadecyduje, że decyzją polskich biskupów duchowni przestaną być wybierani na posłów w izbie poselskiej, a to wszystko pod hasłem, że udział episkopatu w senacie najpełniej i najlepiej zabezpieczy interesy polskiego kościoła i niepotrzebny jest udział niższego polskiego duchowieństwa. W połowie XVI wieku nie ma już duchownych w izbie poselskiej.

→ Reprezentacja stanu mieszczańskiego: teza, iż brak mieszczaństwa w izbie poselskiej jest efektem świadomej polityki polskiej szlachty - ona się przyczyniła do tego, że mieszczanie stracili swoją reprezentację w izbie poselskiej. To jest wywiedzenie pewnego skutku ze swoistego antagonizmu, który występował nie tylko w obrębie samego stanu szlacheckiego, ale również istniały antagonizmy między szlachtą a mieszczaństwem. Dualizm gospodarczy Europy - w Europie kapitalizm, a na wschodzie re-feudalizm - budowa monopolu ekonomicznego polskiej szlachty i powstawanie takich formuł przedsiębiorstw rolniczych, jakim był folwark pańszczyźniany, a charakteryzujący się gospodarką autarkiczną - „samowystarczalność”, w folwarku produkowano wszystkie niezbędne rzeczy do funkcjonowania gospodarstwa - to odcinało rynki zbytu dla produktów miast, gospodarki rzemieślniczej i cechowej a w konsekwencji dla handlu miejskiego - kryzysy polskich miast w XVII, gospodarczy regres miast w Polsce. Rywalizacja szlachty z mieszczaństwem i anty-miejskie nastawienie polskiej szlachty, wręcz nienawiść do mieszczaństwa, - co jest antycypowaniem późniejszych wydarzeń, czy faktów, ale niemających jeszcze miejsca w omawianej epoce, gdzie waży się reprezentacja mieszczan w polskim parlamencie.

Nie ma żadnych przesłanek, brak źródeł wskazujących na to, iż w I połowie XVI trwa jakiś dramatyczny konflikt między szlachtą a reprezentantami miast, - że szlachta siłą wyrzuca mieszczan z tej izby, a mieszczanie kurczowo trzymają się swoich foteli. Brak dowodów na taki konflikt. Skoro nie jest to efekt anty-mieszczańskiej polityki średniej szlachty, czy ich negatywnego nastawienia, należałoby powiedzieć, że mieszczanie sami byli sobie winni, że nie wykazywali żadnego zainteresowania tym, żeby swój udział w parlamencie umocnić i zachować. To jest właśnie punktem wyjścia.

Taką przesłankę stanowi, że ten stan w różnych względów nie wykazywał zdolności do wykształcenia stabilnej zintegrowanej wspólnymi interesami politycznymi i gospodarczymi politycznej reprezentacji. Przesądzało o tym, to, iż mieszczanie aż do Konstytucji 3 Maja nie doczekali się unifikacji swojego statusu prawnego w przeciwieństwie do szlachty, która swój status unifikowała dzięki nadawanym przywilejom generalnym. Co miasto to inny status prawny, ogromne różnice w poszczególnych miastach, były miasta bardziej i mniej uprzywilejowane, te uprzywilejowane strzegły swojego statusu - to wszystko nie budowało żadnej wspólnoty interesów. Mieszczaństwo nie potrafiło wykształcić solidarnej reprezentacji politycznej, co była w stanie uczynić polska szlachta.

Stanowisko polityczne polskich miast królewskich (największe znaczenie dla stanowiska politycznego mieszczan), jego elity patrycjuszowskiej wobec ideowego konfliktu XVI wieku i ruch egzekucjonistyczny - miasto w większości stanęło po stronie senatorskiej, nie były politycznym podmiotem wspierającym postulaty średniej szlachty, wiec i ona nie była zainteresowana, aby reprezentacje miast w tej izbie zachować - nie chciała wspierać politycznego przeciwnika.

Puentą dla tej postawy polskich miast będzie jeden ważny element, który był czynnikiem bezpośrednio sprawczym - uzasadnienie dla krótkowzroczności polskich miast - kompetencje do regulowania statusu prawnego miast królewskich w Polsce i ich obywateli były wyłączną prerogatywą króla, oznaczało to, więc w efekcie, że sejm polski nie miał kompetencji do tego, aby wkraczać i regulować ten status - to budowało postawy nastawienia patrycjatu, które można sformułować w sposób następujący: o wiele łatwiej dbać o interesy miast w bezpośrednich kontaktach z królem poprzez kancelarię królewską - korupcja polityczna - niż oddawać sprawy miast w ręce niepewnego sejmu.

Gdyby mieszczanie zachowali swój trwały udział w pracach parlamentu to z czasem sejm zacząłby domagać się kompetencji do regulowania statusu prawnego mieszczan i miast królewskich, - jeżeli sejm regulował status szlachty to powinien również regulować status miast królewskich - wtedy te rozstrzygnięcia korzystne dla miast byłyby skierowane na trudniejszą drogę parlamentarną niż w bezpośrednich kontaktach z monarchą.

Mieszczanie przestają brać udział w pracach izby poselskiej, po 1572, po Jagiellonach, pozostanie w tej izbie tylko niewielka grupka „delegatów od miast”, ta grup to tzw. ablegaci (przypominają plenipotentów miast w Konstytucji 3 Maja), wysłannicy niektórych miast Korony, które uzyskały prawa szlacheckie. Oznacza to, że nobilitacja mogła być nadawana nie tylko w stosunku do osoby fizycznej, ale także nietypowa kategoria uszlachcenia - nadanie niektórym miastom praw szlacheckich - obywatele tych miast mogli korzystać z części praw szlacheckich. 5 miast polskich otrzymało takie prawa: Kraków, Wilno, Lublin, Lwów i Kamieniec Podolski. Te miasta mogły wysyłać ablegatów, ale status tych wysłanników nie był równoprawny statusowi posłów izby poselskiej. Mogli oni zabierać tylko głos w sprawach miast, w sprawach gospodarki i handlu, tylko przez zgłaszanie postulatów, bez prawa głosu w podejmowaniu decyzji. Jako reprezentanci, ale faktycznie tylko obserwatorzy.

→ Efektem będzie to, iż II połowa XVI przyniesie sejm jednowymiarowy, gdy idzie o jego status stanowy - zwieńczenie ewolucji zmierzającej do przekształcania państwa w państwo polskiej szlachty.

KONIEC I ETAPU DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ - PRZEŁOM LAT 60/70 XVI STULECIA,

KONIEC wraZ z BEZPOTOMNĄ ŚMIERCIĄ Zygmunta Augusta - OSTATNIEGO JAGIELLONA.

II Etap demokracji szlacheckiej

Istotne konsekwencje tych wydarzeń dla dalszej ewolucji ustroju państwa polskiego. Rzeczpospolita zejdzie z toru prowadzącego do ustroju monarchii ograniczonej, a następnie absolutnej, a zacznie się budowanie formuły zupełnie odmiennej i niezwykle oryginalnej w swojej istocie.

1569 - w tym roku zostaje zawarta słynna Unia Lubelska - przekształca związek państw - konfederację polsko-litewską w państwo federacyjne  państwo Polsko-litewskie. Będą je tworzyć Polacy, Litwini i Rusini. Nie ten federacyjny charakter (odtąd Polski), który miał wpływ na utrzymanie pewnych partykularyzmów, co następnie będzie utrudniać drogę do centralizacji w państwie, co konsekwencja tego aktu w różnych płaszczyznach miała ogromne znaczenie dla dalszych losów państwa polskiego.

Skutki decyzji Zygmunta Augusta, który aby skłonić szlachtę litewską, przeciwną temu związkowi, zmusza ją do zgody przez akt inkorporacyjny, na mocy, którego ogromne tereny Księstwa Litewskiego zostaną przyłączone do Korony - po raz pierwszy w dziejach Polska będzie miała wspólną bezpośrednią granicę z państwem moskiewskim. Zygmunt August był bowiem świadomy faktu, że Litwa nie będzie w stanie wytrzymać sama uderzenia Moskwy, która już w tym okresie była na etapie zbierania wszystkich ziem ruskich, sięgając tradycją do państwa kijowskiego. Cały ciężar obrony kresów spadnie na Koronę i wiek XVII tylko to potwierdzi - będzie to źródłem wojen ze wschodnim sąsiadem.

Wymiar ekonomiczny unii - przyłączenie ogromnych bezkresnych obszarów, niezaludnionych i niezagospodarowanych otworzy ogromne perspektywy dla ekspansji gospodarczej przed polską magnaterią - będzie ona tworzyć przy wszystkich możliwych udogodnieniach gospodarczych (zniesienie ceł międzypaństwowych) wielkie latyfundia magnackie, które będą z czasem przyjmować kształt prywatnych państw - zorganizowanych jak samodzielne państwo, z systemem wewnętrznej administracji, skarbu i z wojskiem, nawet własną polityką zagraniczną, np. początek XVII „dymitriady” rozpoczęte przez polskich magnatów, później Radziwiłłowie w okresie „potopu szwedzkiego”, następnie w okresie wojny północnej Potoccy, którzy w Galicji wschodniej będą chcieli budować niezależne księstwo stanisławowskie. Budowanie silnej podstawy ekonomicznej magnaterii - w Koronie zakres ziem już się wyczerpał, ale po połączeniu ogromna szansa na nowe, dostępne dla nich teraz tereny litewskie.

1572 - śmierć Zygmunta Augusta - konsekwencje, które będą bardzo widoczne w pierwszych latach Rzeczpospolitej, kiedy zostaną zerwane wieloletnie tradycje systemu sukcesji tronu opartego na systemie mieszanym, a kiedy to wobec braku przygotowania na to - państwo polskie, choć zdając sobie sprawę z tego, co się miało zdarzyć, nie było tak naprawdę przygotowane na zorganizowanie ustroju (jak go zorganizować do czasu wyboru nowego króla bądź dynastii?) nawet na te czasy przejściowe. Przy wielkim tempie szukania tymczasowych rozwiązań dopuści się wielu nieodwracalnych już w skutkach błędów.

Organizacja państwa przy braku króla i legalnego następcy - potrzeba wprowadzenia zasady swoistej tymczasowości funkcjonowania państwa, aż do wyboru nowego króla  1573 przyjęto zasady w czasie bezkrólewia (niewiele się zmienią później):

→ Na szczeblu centralnym króla zastępuje organ wykonujący jego kompetencje w zakresie zarządu państwem bez podejmowania decyzji obciążających kraj na przyszłość - tzw. interrex / międzykról - tradycja sięgająca jeszcze początków dziejów monarchii rzymskiej. W Polsce przyjmie się, że interrexem z urzędu będzie zawsze prymas, czyli arcybiskup metropolii gnieźnieńskiej (od soboru w Konstancji w 1418 stanowisko to zostanie związane z godnością prymasa). W terenie zarząd w poszczególnych województwach i ziemiach będzie spoczywał w rękach sejmiku ziemskiego (będzie działał w permanencji) - w tym czasie będzie nosił on nazwę sejmiku kapturowego - kaptur jako symbol żałoby noszonej po zmarłym królu.

→ Sejm konwokacyjny - zaczyna działania zmierzające do wyboru nowego monarchy, na którym ukonstytuowano decyzje sejmików kapturowych, na których to wyznaczano termin elekcji króla. Drugim sejmem był sejm elekcyjny, gdzie przedstawiano kandydatów przez ich przedstawicieli i ich wysłuchiwano, następnie rozstrzygano o jego wyborze. Trzeci sejm był sejmem koronacyjnym, na którym wybrany elekt składał przysięgę i na którym to prymas nakładał mu koronę Rzeczpospolitej.

Konsekwencją pierwszego bezkrólewia będzie sformułowanie zasad tej elekcji, co będzie tyle złego przynosić państwu, choć dla ówczesnych wydawała się niezwykle demokratyczną - zasady elekcji wolnej (pierwsza wolna elekcja, wyraz „pierwsza” odnosi się nie do elekcji jako pierwszej w ogóle, ale do tej elekcji wolnej), nie mamy już ograniczeń, co, do kandydatów, każdy szlachcic mógł się ubiegać o koronę, prawo podmiotowe niespotykane nigdzie w Europie. Określono również krąg wyborców - zasada elekcji viritim - przyznawała podmiotowe prawo każdemu szlachcicowi bezpośredniego udziału w wyborze króla - zasada demokracji bezpośredniej, każdy szlachcic mógł przybyć na sejm elekcyjny i uczestniczyć w wyborze monarchy.

Ta idea była realizacją jednego z postulatu ruchu średnioszlacheckiego -przez przeprowadzenie tej zasady zakładał aktywizację średniej szlachty i miejsca odbywania się elekcji - na sejmie organizowanym w miejscowości Kanin pod Warszawą (dzisiaj Wola dzielnica Warszawy), czyli w centrum Mazowsza, w relacjach do innych prowincji Korony - największe skupisko szlachty w skali całego państwa - 20 % ludności należało do szlachty. W innych krajach europejskich np. we Francji szlachta nigdy nie przekraczała 0,5 % społeczeństwa. Tylko Węgry mogły nam w tym czasie pod tym względem dorównać. Ta idea była dla egzekucjonistów bardzo sprzyjająca - budowanie rzeszy elektorów dla poparcia wspólnej określonej kandydatury na króla. Później ta idea zostanie wykoślawiona - ten system dopuści do ingerencji w polskie sprawy innych dworów europejskich, co nie wychodziło na dobre państwu polskiemu.

→ Z pierwszą wolną elekcją związane są także dwa o niezwykłej wadze dokumenty, przetrwają one aż do sejmu wielkiego: a mianowicie artykuły henrykowskie i pacta conventa.

Charakter prawny tyh DWÓCH aktów NORMATYWNYCH:

→ Pacta conventa miały charakter indywidualnych zobowiązań elekta wobec swoich wyborców, które zaprzysięgał i które musiał realizować, one miały charakter zmienny przy każdej następnej elekcji. Nie mają aż tak istotnego znaczenie, ale są źródłem ograniczeń dla przyszłego monarchy, gdyż wybór tego kandydata na tron był uzależniony od jego wyborców (musiał iść na pewne kompromisy, jeśli chciał być wybrany).

→ Artykuły Henrykowskie (nazwa od Henryka Walezego) - niektórzy uznają je za swoistą konstytucję państwa, miały być i miały charakter niezmiennych praw kardynalnych, stanowiących fundament ustroju Rzeczpospolitej.

Spośród różnych zawartych w niej postanowień można je było podzielić na dwie zasadnicze grupy: to potwierdzenie wcześniej uzyskanych przywilejów, w tym także tych, które sięgają korzeniami do prawa rycerskiego (np. opłata dla szlachcica przy organizowaniu wyprawy poza granice kraju uiszczana przez króla), ale także nowe zasady: gwarancja dla systemu wolnej elekcji, gwarancje dla zasady tolerancji religijnej (przejaw literackiego hasła jak „Rzeczpospolita jako państwo bez stosów”), i inne daleko ograniczające króla - artykuły można potraktować jako punkt wyjścia ustrojowej ewolucji zmierzającej do uczynienia z polskiego króla dożywotniego prezydenta szlacheckiej Rzeczpospolitej bez istotnych uprawnień w sferze zarządu państwem - wprowadzają stałe terminy obrad sejmu (to jest już skrępowanie monarchy, odtąd nie mógł rządzić bez sejmu, jeżeli nie dochowałby terminów, sejm mógł się zwołać z mocy własnego prawa).

Sejmy ordynaryjne zwyczajne miały być zwoływane co 2 lata na okres 6 tygodni - istotne znaczenie dla funkcjonowania parlamentu, a także sejmy ekstraordynaryjne zwoływane w okresie tych dwóch lat, ale miały trwać tylko 2 tygodnie.

Przyznano również pewne uprawnienia senatowi (odtąd król prowadzący politykę zagraniczną dotąd bez ograniczeń, mógł czynić to tylko za radą i zgodą Senatu, oznacza to więc jakościową zmianę w relacjach między królem a członkami tej izby). Powołanie do życia instytucji tzw. senatorów rezydentów (grupa członków senatu wybierana przez sejm na okres tych dwóch lat co sejm nie obradował, początkowo w liczbie 16, każda czwórka przez pół roku miała obowiązek przebywać na dworze króla - miała rejestrować wszelkie jego decyzje i kroki, nie mając formalnie udziału i wpływu na decyzje podejmowane przez króla, ale później składali sprawozdanie z działań monarchy na rzecz sejmu  kontrola nad monarchą, gdy sejm nie obraduje).

Przepis przyznający szlachcie prawo do wypowiedzenia królowi posłuszeństwa - instytucja wracająca do tradycji prawa oporu, legalizująca wszelkie wystąpienia przeciwko monarsze, gdyby król łamał złożoną przysięgę koronacyjną, obowiązujące w państwie prawa albo nadane przywileje szlacheckie - idea odpowiedzialności króla przed szlachtą, co jest wyrazem istotnej zmiany w statusie króla w Rzeczpospolitej, z czasem opracowano szczegółową procedurę korzystania z tego przywileju - można było wypowiedzieć posłuszeństwo po 3-krotnym napomnieniu, pierwszym, który mógł to uczynić był prymas, bądź członek izby senatorskiej, gdyby to nie pomogło to sejmiki ziemskie, a na koniec nawet cały sejm walny. W przypadku niepodporządkowania się napomnieniu w grę wchodziła możliwość zorganizowania przeciwko królowi legalnej opozycji, zmierzającej do zniesienia go z tronu - konfederacje, rokosze - zbrojne wystąpienia szlachty zmierzające do detronizacji monarchy, XVII - rokosz sandomierski wojewody krakowskiego Michała Zebrzydowskiego z 1606 roku i późniejszy rokosz Jerzego Lubomirskiego z 1665.

Konkluzja - król w Rzeczpospolitej po 1573 to już nie ten władca ograniczony sprzed wydarzeń związanych z faktami lat 1569 i 1572.

Dlaczego w treści artykułów dostrzegamy radykalną zmianę stanowiska średniej szlachty, która wpływała głównie na treść tych dokumentów?

Obóz przywódców ruchu egzekucjonistów

→ Sytuacja nie była już taka jak w I połowie wieku XVI. Już za panowania Zygmunta Starego dojdzie do zmiany sojuszu. Zygmunt Stary jako „król senatorski” - sojusz między monarchą a średnią szlachtą przechodzi już do historii.

Przyczyna tego odwrotu króla od obozu średniej szlachty - najczęściej próbuje się uzasadniać zmianę polityki króla poprzez pewne fakty, czy wydarzenia mające miejsce w roku 1512, związane z próbą przeprowadzenia przez króla planów reformy polskiego skarbu. W obliczu narastającego konfliktu Wielkiego Księstwa Litewskiego z Moskwą (1513), Zygmunt Stary będzie próbował przeprowadzić na sejmie reformę skarbowo-wojskową, której celem było utworzenie stałej armii zawodowej - tzw. armii potocznej, która miała wypierać formę archaicznego pospolitego ruszenia. Na to trzeba było mieć ogromne środki - reformie towarzyszył postulat króla - ustalenia stałych podatków na cele tej armii. Skoro stałe podatki, to miała je ponosić szlachta - szlachta od Koszyc płaciła tylko symboliczne pieniądze, skoro podatek stały to już odbywałoby się to bez udziału sejmu, Król miałby jego zapłatę już na wieki zapewnioną. W jakimś sensie będą wpływać na to doświadczenia francuskie - decyzje z roku 1439, kiedy Stany wyraziły zgodę na stały podatek na cele wojskowe - skończyło się to katastrofą dla Stanów Generalnych. Poza interesem osobistym czy prywatnym nikt nie lubi płacić podatków - szlachta się sprzeciwiła, co prowadzi do tego, iż było to bezpośrednią przyczyną zerwania sojuszu króla z obozem średnioszlacheckim.

Postawa żony króla Bony Sforzy (aktywny polityk), która przywiozła ze sobą z Włoch mocno wykształcony model państwa z silną władzą panującego, która będzie wokół siebie budować stronnictwo rojalistyczne, królewskie, dworskie, opierające się na najstarszych polskich rodach magnackich, budując podstawę dla sojuszu króla z magnaterią i w efekcie w parlamencie z senatem. Kolejne decyzje króla będą pogłębiać konflikt między stronami.

Rok 1529 królowi udaje się przeprowadzić wybór swojego następcy, a wiec Zygmunta Augusta jeszcze za swojego życia - zasada elekcji vivente regae - system, który we Francji doprowadził do modelu klasycznego dziedziczenia tronu („umarł król niech żyje król”). To się potwierdzi na sejmie w roku 1530, po kilku latach obóz średniej szlachty wróci do tej sprawy obawiając się już wtedy wyraźnie konsekwencji dla swoich własnych interesów, gdzie wszystko idzie w kierunku budowania państwa z dziedziczną władzą monarchy i gdzie król przeszedł do drugiego obozu politycznego. Postulaty ruchu egzekucyjnego zaczną uderzać również i w króla. Szlachta będzie się obawiała budowania absolutium dominium - a to nie będzie już jej państwo. Wcześniejsze próby usamodzielnienia się magnaterii teraz w sojuszu z królem mogą doprowadzić do takiego stanu, który będzie zaprzeczeniem całego politycznego ruchu. Niezadowolenie szlachty ujawni się w 1537 w wojnie kokoszej (szlachta zebrana na pospolitym ruszeniu przeciwko Mołdawii przez 6 tygodni będzie strajkować w okolicach Lwowa domagając się od króla gwarancji politycznych sojuszu polskiego monarchy).

Artykuły henrykowskie są sygnałem nowej jakościowo sytuacji politycznej w tym państwie i wyraźnych obaw średniej szlachty przeciwko ewentualnemu sojuszowi króla z polską magnaterią i budowaniu monarchii absolutnej z podrzędna rolą średniej szlachty - później hasła budowania monarchii absolutnej będą się spotykać z protestem tego politycznego obozu.

Za czasów Zygmunta III Wazy, który był zwolennikiem absolutium dominium, ale nie w oparciu o sojuszników, którzy byliby do przyjęcia przez średnią szlachtę: oparte na magnaterii, o hierarchię kościoła katolickiego i jezuitów, którzy przez średnią szlachtę byli nie do przyjęcia - rokosz z 1606, - który jest militarną klęską dla egzekucjonistów, zwycięstwo militarne ale nie polityczne króla, ruch straci swoje dotychczasowe znaczenie w państwie, dojdzie do powstania politycznej próżni, do tego dojdą wojny XVII wieku - cały ciężar ich prowadzenia spoczywał na barkach średniej szlachty: „albo się wykrwawi albo ulegnie pauperyzacji”, ciągle prowadząc wojaczkę nie mogła zajmować się swoją gospodarką - w efekcie będzie rosnąć liczba szlachty - „która czepiała się klamek magnackich dworów” budując później swoistą grupę klienteli politycznej dla magnaterii, która będzie jej ułatwiać przegłosowywanie różnych ważnych decyzji na sejmie walnym i sejmikach ziemskich.

Przełom XVI/XVII - zmiany w oficjalnej doktrynie państwowej - wychodzi z użycia formuła suwerenności króla - zostaje zastąpiona formułą suwerenności prawa.

→ Formuła niezwykle oryginalna, bo już jakby przedświt dla formuły państwa prawa - wizja państwa, w którym wszystko funkcjonuje na zasadzie prawa. Wówczas pojmowano ją tak, iż faktycznie oznaczała suwerenność tego organu, który to prawo tworzył, ale w tym czasie król nie jest już głównym ustawodawcą w państwie, tylko staje się takim, jak w Anglii, ale w innym kontekście politycznym. Monarcha będzie zachowywał tylko prawo sankcji, a parlament tworzący prawo jest suwerenem w państwie.

→ Tak właściwie suwerenem jest ten, kto ten sejm tworzy - więc suwerenem w panstwie jest szlachta - prawzór dla zasady suwerenności narodu - zasada, która dziś powszechnie panuje. W tamtym okresie naród tworzy szlachta. Formuła oryginalna jak na tamten etap dziejów Europy, trudno go poszukiwać w krajach, które już głęboko wchodzą w absolutyzm. Efektem wydarzeń XVI wieku jest dojście do postępowej formuły, której w praktyce nie da się zrealizować. Ulegnie swoistemu wykoślawieniu, stanie się z czasem zamknięta w haśle wolności szlacheckiej, jako swoistej emanacji ustroju z końca XVI wieku, ale ustroju, który w realiach polski XVII przy braku zaplecza politycznego, przy braku obozu politycznego, który mógł ten pomysł realizować - ten ustrój takiemu wykoślawieniu ulec musiał.

→ Przez pryzmat instytucjonalny - niesprawność funkcjonalna tego organu, który z czasem wysuwa się jako pierwszy w państwie, najważniejszy suwerenny, ale który z czasem ulega faktycznemu paraliżowi - chodzi o sejm walny. Przyjęte w sejmie zasady obradowania i podejmowania w tym sejmie decyzji, co przy stopniowo postępującej słabości polskiej monarchii, musiało powodować w efekcie kryzys całego państwa.

Dalsza ewolucja statusu króla w panstwie po 1573.

→ Ograniczenie władzy monarchy na rzecz sejmu: ograniczenia sfery wolności osobistej samego króla - 3 przykłady:

- przyjęte przez sejm zakaz zawierania przez króla związków małżeńskich bez zgody sejmu - konflikt z okresu Zygmunta Augusta.

- Zakaz opuszczania kraju przez monarchę bez zgody sejmu, dzisiaj trudno wyobrażalne, wtedy jako konsekwencje z czasów pierwszej wolnej elekcji, kiedy Henryk Walezy uciekł bezpowrotnie do Francji, gdzie liczył na tron francuski.

- Zakaz nabywania na własność przez króla nieruchomości ziemskich - sprawa dotycząca jego majątku prywatnego - jako swoista po latach reakcja na politykę Bony, która różnymi sposobami budowała potęgę majątkową męża poprzez skupowanie królewszczyzn.

- Odebranie Tytułu najwyższego sędziego w państwie w 1578, w tym roku także sejm przejmuje na siebie prawo do nobilitacji szlacheckiej - od tego roku król formalnie dokonywał nobilitacji, ale tylko w trakcie obrad sejmu, a więc pod jego faktyczną ścisłą kontrolą.

Parlament - rozbudowanie jego uprawnień.

→ Słabości sejmu: ujawni złe dla państwa skutki - triumf na przełomie XVI/XVII zasady jednomyślności, gdy idzie o podejmowanie w sejmie decyzji np. głosowanie nad ustawami, uzasadniano ją tym, że jeżeli cokolwiek dotyczy uprawnień całego stanu szlacheckiego, to, aby dokonać zmian to potrzeba zgody całego stanu. Zasada jednomyślności zrodzi zasadę liberum veto (nie pozwalam) - jeden szlachcic mógł zerwać obrady całego sejmu. Po raz pierwszy wykorzystana 1652, potem stanie się nagminną w funkcjonowaniu parlamentu.

→ Druga słabość sejmu: dojdzie do sformułowania koncepcji mandatu poselskiego: 2 możliwości mandat związany imperatywny, albo wolny - niewiążący. W Polsce wygra zasada mandatu imperatywnego. Często w wieku XVI posłowie będą przyjeżdżać na sejm z „wielką mocą”, będą mieli, co prawda instrukcje, ale będą mogli podchodzić z nimi elastycznie do głosowania -np. głosowanie za większością sejmową. Jednak jako bezwzględna reguła zostanie wprowadzona reguła mandatu imperatywnego - poseł musiał kierować się wytycznymi swoich wyborców - gdyby tego nie uczynił oznaczało to koniec jego kariery politycznej.

→ 70 sejmików ziemskich, każdy z nich wybierał po 2 posłów, oni jadą na sejm z instrukcjami, a do tego trzeba dodać, że stanowiska sejmików były bardzo zróżnicowane. Dojście do konsensusu, wraz z wiążącym znaczeniem instrukcji, które dodatkowo były ze sobą sprzeczne i połączenie tego z zasadą jednomyślności - parlament nie był w stanie podjąć żadnej racjonalnie uzgodnionej decyzji (totalna obstrukcja funkcjonowania parlamentu).

→ Należy także pamiętać o procedurze prac sejmu. Mając podczas obrad 10 projektów ustaw, i udawało się uchwalić już 9 kolejnych projektów i przy 10 jeden ze szlachciców wygłosił liberum veto, to wszystkie 10 nie wchodziło w życie - gdyż dorobek jednego sejmu był traktowany jako całość - paraliż parlamentu, gdyż nie miał wewnętrznej mocy, aby móc coś racjonalnego w ustawodawstwie polskim zmienić. W efekcie wszystko sprowadza się do potwierdzania wcześniej przyjętych zasad, aktów i regulacji prawnych, nic od strony formalnej w ustroju nie będzie się zmieniać.

→ Mówiąc o niesprawności należy także powiedzieć o terminach wspomnianych w artykułach henrykowskich. Sejm zwyczajny trwał 6 tygodni, jeśli nie udało się wyczerpać całego porządku obrad, to była potrzebna zgoda wszystkich na prolongatę obrad sejmów, a więc na przedłużenie jego obrad, jeżeli ktoś na to nie pozwolił, to ten sejm się po prostu rozchodził. W 1652 doszło właśnie do takiej sytuacji, że poseł Siciński nie dopuścił do prolongaty obrad i sejm nie doszedł w ogóle do skutku. Od tego trzeba odróżnić późniejsze przypadki klasycznego liberum veta, kiedy jeszcze w okresie tych 6 tygodni doszło do zastosowania tego veta, jeszcze przed upływem tego terminu sejm się rozchodził nie uchwalając żadnych decyzji - określano to mianem zerwania sejmu. W roku 1669 zastosowano takie klasyczne veto.

Statystyka: w okresie od 1573 do 1763 (koniec oligarchii magnackiej) zostało zwołanych 137 Sejmów zwyczajnych, do skutku nie doszło aż 40 % tych sejmów, 53 zostały zerwane.

WYKŁAD 6: Dwie kolejne fazy I Rzeczpospolitej - okres oligarchii magnackiej i reform II połowy XVIII wieku.

Oligarchia magnacka od II połowy XVII do 1764 (ta data otwiera okres reform i budowy monarchii konstytucyjnej)

- nie obserwujemy w tym okresie istotnych zmian ustrojowych Rzeczpospolitej, które pociągałyby za sobą rzeczywiste dostosowanie praktyki do określonych aktów normatywnych. System z okresu demokracji szlacheckiej stanowi swoistą fasadę ustroju oligarchii magnackiej, a idea złotej wolności szlacheckiej stanowi podstawę tego systemu, gwarancję, filar tego ustroju.

- Nie ma mowy o zmianach w sferze regulacji ustrojowych, oczywistą zmianą jest praktyka polityczna, która charakteryzuje się faktycznym przejmowaniem władzy w swoje ręce przez elitę szlachecką - magnaterię - niepokojące dla państwa kryzysowe sytuacje, związane ze stopniowym niespójnym, niesprawnym funkcjonowaniem najwyższego organu w państwie, jakim był Sejm Rzeczpospolitej.

- Polska magnateria, która mocno ekonomicznie została podbudowana w wieku XVI - budowanie wielkich na kształt państwa prywatnych włości z własną administracją, wojskiem, własną polityką zagraniczną - żaden z wielkich rodów magnackich nie był właściwie zainteresowany przejęciem władzy na szczeblu centralnym (uzyskanie korony, - co było możliwe już w tamtym okresie) - na polski tron nie będą wybierani członkowie znaczących dynastii europejskich, tylko polscy magnaci, których autorytet i pozycja do pozostałych współbraci magnackich był niewielki: Michał Korybut Wiśniowiecki, Jan III Sobieski - podrzędny stanem, gdy idzie o pochodzenie, czy Stanisław Leszczyński - zamiast wzmacniać władzę centralną, to tendencją magnatów było wybieranie słabych króli.

- Magnaci byli bardziej zainteresowani decentralizacją państwa, osłabianiem organów najwyższych w państwie - to udawało się poprzez wpływ na sprawy publiczne przez sejmiki ziemskie (wiek XVII - okres rządów sejmikowych) - konsekwencja faktu niesprawności działania sejmu walnego w państwie. Decyzje trzeba było gdzieś jednak podejmować - podejmowano je głównie w terenie na sejmikach, gdzie ogromne wpływy miejscowej elity magnackiej, aniżeli na szczeblu centralnym na sejmie walnym.

- Konsekwencje tego faktu - biorąc pod uwagę pozycję magnaterii w tym okresie - żaden z rodów magnackich w Polsce nie był na tyle silny, aby przejąć władzę na szczeblu centralnym w państwie, natomiast każdy z tychże rodów był na tyle silny, aby uniemożliwić koncentrowanie władzy przez jeden ród.

- Król w Polsce przy słabości sejmu stanie się dożywotnim przewodniczącym/ prezydentem Szlacheckiej Rzeczpospolitej, jego kompetencje będę się jeszcze umniejszać (postanowienia sejmu niemego początku XVIII wieku - instytucja senatorów rezydentów - powołani w artykułach henrykowskich, uwagi senatorów rezydentów będą musiały być skwapliwie wykonywane przez króla, - co ograniczało znacznie jego pozycję).

- Bardzo popularnym hasłem tego okresu w doktrynie szlacheckiej wolności w Polsce wyraźnie zaznacza się, iż - „Rzeczpospolita nierządem stoi”: wyraźne podkreślenie, iż brak w Rzeczpospolitej silnego rządu. Nierządu - nie pojmowanego jako sprawnie funkcjonujący aparat wykonawczy w państwie - nie miało pejoratywnego znaczenia - nie była zawarta w nim krytyka ustroju, tylko wyrażone jako kanon wolności szlacheckiej - „my nie potrzebujemy silnego rządu, króla, bo sami potrafimy się znakomicie rządzić - idea szlacheckiego samorządu - gloryfikacja terenowych organów zarządem państwa poprzez sejmiki ziemskie.

- To wszystko będzie musiało w efekcie prowadzić do wzrostu partykularyzmów w państwie - decyzje przenoszono ze szczebla centralnego na szczebel terenowy - proces wtórnego rozdrobnienie w państwie - rozbicie na drobne prywatne państewka w państwie. Taka ewolucja ustroju będzie szczególnie niebezpieczna w perspektywie tego, co będzie dziać się w państwach ościennych - Rosja i Prusy - procesy zmierzające do budowania klasycznych monarchii absolutnych - nowoczesne zasady administrowania państwem, budowanie skarbu państwowego jako budżetu - możliwość utrzymywania ogromnych armii - zabezpieczenie suwerennej pozycji tych państw na arenie międzynarodowej.

- Od schyłku XVII Polska - drugie pod względem terytorium państwo w Europie (po Rosji), będzie się okazywać, że jest to „kolos na glinianych nogach” - pierwszym symptomem będą wydarzenia związane z wojną północną - Polska - niebędąca stroną w tej wojnie nie będzie w stanie zabezpieczyć swoich suwerennych granic - wojska szwedzkie, rosyjskie czy saskie będą przechodzić przez polskie terytorium bez żadnych konsekwencji - państwo traci jedną z podstawowych swoich funkcji - zabezpieczenia wewnętrznych granic państwowych.

Okres saski - pierwsza polowa XVIII. August II i III - nie przyczynią się do wzmocnienia prób reformowania ustroju.

Dopiero II połowa XVIII zaczyna epokę ratowania państwa - epoka charakteryzująca się próbami wprowadzania ważnych, istotnych reform ustrojowych:

• zarówno ze względu na korzystną sytuacje międzynarodową w pewnych okresach (inaczej niż przedmiot rozgrywek dworów państw ościennych - ingerencja w sprawy wewnętrzne Polski) - w II połowie XVIII bez nacisków zewnętrznych będzie można próbować przeprowadzać reformy państwa.

• Drugi ważny element to duch epoki oświeceniowej - przynosi ze sobą oryginalne doktryny państwowe (państwo konstytucyjne) - sprzyjający klimat do prób naprawy państwa.

OD 1764 - punkt otwarcia - elekcja ostatniego polskiego króla - Stanisława Augusta Poniatowskiego po rok III rozbioru - ścieranie się dwóch zasadniczych obozów politycznych.:

• obóz patriotyczny reform (familia Czartoryskich)

• drugi obóz reprezentujący tendencje konserwatywne, zachowawcze, przeciwnik daleko idących reform ustrojowych - obóz hetmański (twórca konfederacji targowickiej - Potocki, Rzewuski, Branicki).

• Konsekwencją ścieranie się głównych sił politycznych = proces reformowania państwa na zasadzie „przypływów i odpływów”. Będą wprowadzane reformy, potem reakcja - próby wycofywania się z tych reform - prawidłowość aż po faktycznie rok 1793 - ostatni polski sejm grodzieński - ostatni gwóźdź do trumny niepodległości państwa.

Charakterystyka zmian ustrojowych w państwie: okres reform (podstawy budowy monarchii konstytucyjnej:

• 1764 - 1788 (początkowy okres działalności Sejmu Wielkiego - głęboka próba reform ustroju państwa - konstytucja 3 Maja 1791)

• 1788 - 1795

1764 - rok związany z elekcją Poniatowskiego - sejm konwokacyjny i elekcyjny - pierwsza próba większych zmian ustrojowych, zmierzających do naprawy państwa.

- Pierwsza z podejmowanych prób dotyczyła naprawy samego parlamentu - przeprowadzi się nie do końca udaną próbę ograniczenia liberum veto (zasada jednomyślności) - wszelkie materie ustawowe regulowane przez parlament podzielono na dwie zasadnicze grupy - materie status (najważniejsze, co do treści konstytucje uchwalone przez parlament np. dotyczące ustroju państwa, pozycji stanu szlacheckiego, sprawy podatkowe - jak wcześniej obowiązywała dalej zasada jednomyślności. Wydzielenie materii ekonomicznych - ustaw, które nie dotykały wprost podstawowych zasad ustrojowych państwa - te miały być przyjmowane większością głosów - wyłom w dotychczasowych regułach, które nie dopuszczały żadnego odstępstwa od zasady jednomyślności.

- Druga z prób będzie dotyczyć próby budowania bardziej nowoczesnego aparatu zarządu państwem - utworzono pierwsze w historii Rzeczpospolitej centralne resortowe ministerstwa kolegialne, składające się z kilku czy kilkunastu komisarzy takiego ministerstwa - pod nazwą komisji rządowych, wielkich - Komisja Skarbu i druga Komisja Wojska - członkowie powoływani na okres 2 lat, pierwsze centralne resortowe ministerstwa dla spraw skarbowych i wojska. Działalność skuteczna i aktywna pierwszej komisji - przypisuje się jej z roku 1768 stworzenie po raz pierwszy w Europie tego, co dzisiaj nazywamy ustawą budżetową, - pomysł budżetu jest pomysłem polskim, budżetu jako ustawy, która stanowi dla finansów państwa podstawowy akt w roku kalendarzowym: zestawienie przychodów i rozchodów państwa w danym roku kalendarzowym.

- 1773 - powstanie trzeciej resortowej komisji- słynna Komisja Edukacji Narodowej - pierwsze w świecie ministerstwo oświaty, jednakże podobna instytucja powstała o kilka lat wcześniej w Austrii. Ważne jest, że ta komisja zajmie się bardzo oryginalną reformą polskiej oświaty - znaczące zasługi dla jej działalności.

- 1775 - utworzono po raz pierwszy w dziejach Rzeczpospolitej centralny kolegialny organ rządowy pod nazwą Rady Nieustającej - organ składał się z 36 członków pod przewodnictwem króla, członkowie byli powoływani przez sejm na 2-letnią kadencję, spośród kandydatów przedstawianych przez monarchę. Można go przyrównywać do takiej quasi rady ministrów: zbudowany z 5 ministerialnych departamentów - początkowo rada pomyślana jako dodatkowy organ krępujący króla to jednak niewątpliwie przez cały okres swojego istnienia do 1788 okaże się sprawnym instrumentem kierującym państwem. Później krytyka suwerenności jej decyzji, podporządkowanie się naciskom przede wszystkim ambasadora rosyjskiego w Warszawie, zwana często „zdradą nieustającą” - zostanie rozwiązana i skończy swoją działalność.

Tym reformom w pierwszym okresie będą towarzyszyć próby cofania wstecz - sprzeciw konserwatywnej części szlachty - zachowawczej magnaterii.

- Pierwsze z ich działań nastąpi w roku 1768 - spowoduje ono złożoną w swoim kształcie konfederację barską przeciw królowi. Na sejmie w rym roku zostały przyjęte słynne prawa kardynalne - swoista konstytucja magnackiej Rzeczpospolitej tego okresu - potwierdzenie artykułów henrykowskich z roku 1573 i wszystkich innych uchwalonych zasad niszczących państwo. Nieskrępowana zasada jednomyślności - odejście od reguł wprowadzonych przez sejm w roku 1764, odrzucenie próby ograniczenia w uprawnieniach politycznych części spośród szlachty - szlachty gołoty, która stanowiła swoistą klientele dla magnaterii, a postulowano, aby odsunąć tę część szlachty od udziału w sejmikach ziemskich (to się uda niestety dopiero Sejmowi Wielkiemu).

- Prawa kardynalne oznaczały cofnięcie się wstecz, dodatkowo zmiany z roku 1775 - Rada Nieustająca jako następne ograniczenie monarchy.

- Modyfikacje dla zasady elekcji tronu - ograniczono krąg kandydatów przyszłej elekcji do „króla Piasta”, czyli tylko Polak, ani syn czy wnuk króla, który odchodził już do przeszłości, nikt z linii prostej zstępnej. Zabezpieczenie interesów Rosji i Prus, - aby tron polski nie dostał się w ręce znaczącej dynastii europejskiej - mogło to ograniczyć ingerencję państw ościennych w sprawy polskie.

1768 - będzie otwierał fazę rzeczywistych zmian ustrojowych w państwie, zmianom tym będzie niewątpliwie towarzyszył fakt znacznego zainteresowania Rosji carskiej (już od wojny północnej stale przebywanie na terenach polskich wojsk rosyjskich) - od 1768 rządzenie bez „rosyjskich bagnetów” - ich zaangażowanie w wojnę turecką, po drugie skoncentrowanie wysiłku reformatorów na pozyskaniu poparcia spośród poselskiej szlachty - bez nich nie mogła być przeprowadzona żadna reforma na sejmie.

Druga faza związana z charakterystyką zasadniczych reform związanych z dziełem naprawy ustroju podjętej przez Sejm Czteroletni. Przymiotnik „wielki” - hołd dla oceny dorobku tego parlamentu, ale również Sejm był Wielki, bo działał od 1790 w podwójnym składzie swojej izby poselskiej. Sejmy obradowały, co 2 lata. 1788 - wybrano pierwszy skład izby poselskiej i później 1790 zachowano ważność mandatów i dodatkowo wybrano kolejny skład izby poselskiej, - aby zwiększyć liczbę zwolenników dla proponowanego programu reform przez obóz patriotyczny.

Ocena okresu nie będzie dotyczyć tła politycznego, tylko wniosków wynikających z interpretacji najważniejszych aktów normatywnych tego sejmu.

Najbardziej płodnym okresem w dziejach sejmu będzie rok 1791 - zaowocuje wszystkie wcześniejsze próby, prace, projekty przygotowywane przez członków obozu nurtów reform. W kolejności chronologicznej sejmowe ustawy: ustawa o sejmikach ziemskich z lutego, drugim będzie ustawa z kwietnia o miastach naszych królewskich, trzecim najważniejszym tzw. ustawa rządowa z 3 maja - Konstytucja 3 Maja, potem jeszcze ustawa o sejmach tez z maja i ostatnia to ustawa z czerwca o straży praw (kolejny centralny organ rządowy, który zastąpi radę nieustającą). Lista podstawowych aktów prawnych sejmu wielkiego.

Próba charakterystyki dorobku ustawodawczego:

Samo znaczenie faktu uchwalenia pierwszej w dziejach Europy konstytucji - w świecie druga po federalnej konstytucji amerykańskiej (wcześniej były uchwalane konstytucje poszczególnych stanów, pierwszą rzeczywiście w świecie była konstytucja stanu Virgini z czerwca 1776, przed ogłoszeniem deklaracji niepodległości). Polska wyprzedzi o 4 miesiące pierwszą konstytucję francuską (3 września 1791, ponad 2 lata po rozpoczęciu rewolucji). Podwójne znaczenie konstytucji - znaczenie formalne i materialne.

Charakterystyka na dwóch płaszczyznach: pierwsza odnosząca się do ustroju społecznego i druga do ustroju politycznego i zmian w tym ustroju:

• ustrój społeczny - „Czy konstytucja w istotny sposób zmienia charakter stosunków społecznych znanych z okresu poprzedniego, tego monopolu na władzę polityczną i uprzywilejowane stanowisko ekonomiczne polskiej szlachty z wyraźnym brakiem równouprawnienia ze stanem mieszczańskim czy ze stanem chłopskim (ograniczony w zdolności prawnej i pozbawiony wolności osobistej)?”. Fuzja pomiędzy stanem szlacheckim i duchownym - od schyłku XV wieku osiągnięcie wyższych stanowisk kościelnych było uzależnione od pochodzenia ze stanu szlacheckiego. Czy w tej polskiej konstytucji doszło do zasadniczych zmian w ustroju społecznym? Czy Polacy wykorzystali osiągnięcia europejskie w tym aspekcie: dzieło początkowe rewolucji francuskiej Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, która znosiła stary porządek stanowy we Francji, opierając wszystko na zasadzie równości wobec prawa, zasada, która burzyła porządek feudalny w tym państwie?

- Polska konstytucja nie znosiła ani ustroju stanowego, nie znosiła oczywiście feudalizmu. Tutaj obserwujemy tylko pewne korekty w dotychczasowym ustroju społecznym, ustawodawstwo sejmu wielkiego nie pozbawiło szlachty dominującej pozycji w państwie - nie odbiera jej podstawowych przywilejów i uprawnień. Jedynym wyłomem w tym względzie - to „Ustawa o sejmikach ziemskich” - uzupełnienie dotychczasowego jedynego kryterium przynależności do stanu szlacheckiego, czyli kryterium urodzenia o kryterium majątkowe - cenzus posiadania. Ustawa o sejmikach pozbawiła (postulat z roku 1764) prawa do udziału w sejmikach ziemskich szlachtę tzw. nieposesjonacką, nieposiadającą na własność nieruchomości ziemskiej. Odtąd w sejmikach mogła zasiadać tylko szlachta posiadająca, nieposesjonacka traci wszystkie uprawnienia związane z udziałem w sejmikach - prawa polityczne: czynne czy bierne prawo wyborcze, czy udział w podejmowaniu decyzji przez ten terytorialny organ samorządowy. Źródłem tej zmiany było wyraźne dążenie do uderzenia w interesy magnaterii - dla niej ta szlachta stanowiła główną klientelę polityczną, „maszynka do glosowania”, przeprowadzająca postulaty, oczekiwania czy realizując program określonych rodów magnackich. To jest tak naprawdę jedyna zmiana, gdy idzie o sytuację stanu szlacheckiego - nie była to zmiana rewolucyjna, gdy idzie o cały stan szlachecki, jednak zburzyła zasadę równości praw wśród szlachty bez względu na stan posiadania.

- Stan mieszczański - „Ustawa o miastach królewskich”, inkorporowana do konstytucji, stała się jej integralna częścią. Do tego czasu mieszczanie nie posiadali jednolitego zunifikowanego statusu prawnego, po raz pierwszy uczyni to ta ustawa w skali całego państwa, jednak z pewnymi ograniczeniami. Dotyczyła tylko mieszkańców miast królewskich, a nie dotyczyła mieszkańców miast prywatnych - także jest to wyraźne osłabienie znaczenia tej ustawy (ograniczony krąg odbiorców). W przypadku miast prywatnych, które swą liczbą znacznie przewyższały liczbę miast królewskich rozciągnięcie postanowień ustawy było uzależnione od zgody właścicieli tych miast. Drugie ograniczenie stanowił swoisty cenzus majątkowy - tylko taki mieszczanin, który posiadał nieruchomości na terenie miasta królewskiego mógł korzystać z dobrodziejstw tej ustawy. Określając podmioty, do których ta ustawa była adresowana przejdźmy do konkretnych postanowień:

Generalnie zmiany wprowadzone przez sejm dotknęły w największym stopniu stan mieszczański. Konkretne przywileje mieszczaństwa: uzyskanie przez nich gwarancji wolności osobistej (neminem captivabimus…, które polska szlachta posiadała już od czasów Władysława Jagiełły, przywileje jedleńsko-krakowskie 1430-1433) - uprawnień polegających na tym, iż nie mógł być bez wyroku właściwego sądu pozbawiony wolności, nie wolno było bez wyroku konfiskować jego majątku. Do tego czasu tej ochrony mieszczaństwo w Polsce było pozbawione.

Na gruncie tej ustawy mieszczanie miast królewskich, otrzymują uprawnienie, którego byli pozbawieni od schyłku XV, 1496, kiedy to zabroniono mieszczanom nabywanie nieruchomości ziemskich poza granicami miasta, teraz mieszczanie otrzymują takie uprawnie łamiąc monopol szlachty w tym okresie, mieszczanin mógł zajmować się od teraz rolnictwem.

Możliwości zyskania dostępu do różnych urzędów państwowych, czy sędziowskich, palestry -adwokatury, możliwość mianowania na niższe stopnie oficerskie w polskiej armii dla mieszczan.

Kolejne uprawnienia wiążą się z przywróceniem udziału mieszczan w polskim parlamencie (od połowy XVI zanikają w Izie poselskiej, aż do roku 1791 wyłącznie szlachecki charakter), utworzenie instytucji - plenipotenci, 24 przedstawicieli miast królewskich, nie byli wybierani przez miasta wprost do izby poselskiej, tylko do dwóch Komisji Wielkich Skarbu i Policji, a w izbie zasiadali w wyniku członkostwa w tych komisjach. Przy czym ze swoistym ograniczeniem - udział w dyskusji i głosowaniu tylko w sprawach związanych z handlem, przemysłem i działalnością tych miast (wcześniej działalność ablegatów z 5 miast królewskich). Dokonuje się pewien przełom.

- Ostatnia zmiana - oddawała istotę pomysłu twórców tej konstytucji, gdy idzie w przyszłości o budowanie nowoczesnej struktury społeczeństwa. Umożliwienie w szerszym niż dotąd zakresie dostępu do stanu szlacheckiego członkom stanu mieszczańskiego (?) wg ściśle określonych kryteriów: pierwsze kryterium to aktywny udział w życiu publicznym, drugie to kryterium majątkowe. Dwa źródła nobilitacji.

Zaangażowanie w życiu publicznym - z racji określonego stopnia tego zaangażowania otrzymywało się szlachectwo z mocy prawa - bez uznaniowych decyzji, swoista mała rewolucja w porównaniu do poprzedniego okresu (tylko na sejmie i pod jego kontrolą dokonywał jej król). Taką przesłanką uzyskania z mocy prawa szlachectwa był wybór na członka obu komisji, w efekcie uczestniczenia jako plenipotent w obradach izby poselskiej. Po zakończeniu kadencji po 2 latach automatycznie taki mieszczanin stawał się szlachcicem.

Drugie uznaniowe - na każdy sejm sejmiki mogły przedstawiać listę kandydatów spośród mieszczan do uszlachcenia, którzy bardzo aktywnie angażowali się w różne sfery działalności publicznej.

Cenzus majątkowy - również z mocy prawa, - jeżeli mieszczanin płacił podatek na rzecz państwa 100 zł polskich - z urzędu dawało mu to uprawnienie do nobilitacji, jeżeli chciał.

Refleksja do tych zmian - regulacje te były wyrazem otwarcia szerzej drzwi dostępu do stanu szlacheckiego. Pierwszy krok miał dotyczyć elity stanu mieszczańskiego: zaangażowani i ci, którzy dysponowali odpowiednim majątkiem. Szlachtę chciano rozszerzyć o elitę stanu mieszczańskiego. Krok do zasadniczej przebudowy ustroju państwowego.

- Chłopi - konstytucja ani nie nadała chłopom wolności osobistej ani ich nie uwłaszczyła (użytkowanie ziemi na własność). Problem wielkiej rangi społecznej i niezwykle delikatnej natury - żywotnie interesował szlachtę.

Czy konstytucja w jakimś stopniu ograniczała pełną dominialną władzę szlachty nad chłopami? Analiza 4 artykułu tej konstytucji - „Chłopów bierze się pod opiekę prawa i rządu krajowego” - znaczące, ale i enigmatyczne. Wiele różnych diametralnie interpretacji tego sformułowania. Wykładnia: twórcy konstytucji postulują w tym artykule, nie jest to więc norma bezwzględnie obowiązująca (konstytucja jako agregat przeróżnych postulatów kierowanych wobec szlachty), postulat, aby szlachta przechodziła w stosunkach z indywidualnymi chłopami czy z całą gminą wiejską na nowoczesną konstrukcję wzajemnych stosunków prawnych - kontrakty, umowy - właściciel wsi zawierał umowę z gminą wiejską zlokalizowaną w jego dobrach, miała ona zawierać określenie prawnych obowiązków obu stron (określenie obowiązków chłopa, ale także jego prawa do ziemi i wysokości świadczeń, do których się zobowiązywał). Miały one bezwzględnie wiązać obie strony, dziedziczone przez wstępnych (zstępnych?), zmiana treści umów mogła być dopuszczana tylko za zgodą obu stron.

Udział państwa w tym procesie: w przypadku gdyby zawarta umowa była przez jedną stronę łamana (szlachcic był silniejszą stroną), chłop mógł szukać pomocy państwa - przez państwowego urzędnika dochodzić swoich uprawnień. Podkreślić wymaga, że projektowano uchwalenie ustawy ekonomicznej, która miała szczegółowo regulować te sprawy, na to zabrakło jednak czasu (Insurekcja kościuszkowska - specjalni dozorcy, którzy mieli rozpatrywać spory między chłopami a szlachcicami).

Można by powiedzieć, że konstytucja z całym swoim ustawodawstwem niewiele zmieniała w ustroju społecznym Rzeczpospolitej.

W tej sytuacji rodzi się pytanie czy było to wynikiem konserwatyzmu na poglądy społeczne tych, którzy ją tworzyli, czy raczej wyrazem pragmatyzmu biorąc pod uwagę różne czynniki, uwarunkowanie wewnętrzne i międzynarodowe?

1. Trudno byłoby oskarżać ojców konstytucji o taki głęboki konserwatyzm, raczej wynikały one z realizmu politycznego. Wobec dominującego konserwatyzmu polskiej szlachty (uwarunkowanie wewnętrzne) nie sposób byłoby w ogóle tej konstytucji uchwalić. Samo uchwalenie dokonało się w formie swoistego zamachu stanu: wykorzystano fakt wyjazdu na święta wielkanocne większości posłów opozycji, pod ich nieobecność udało się ją uchwalić przy niewielkich zmianach w ustroju społecznym. Inaczej nie znalazłaby wielkiego poparcia, gdyby przyznano chłopom np. wolność osobistą - spowodowałoby opór szlachty, uderzałoby to w jej interesy ekonomiczne.

2. Odbiór tych zmian konstytucyjnych w państwach ościennych: Petersburg i Berlin - gwałtowne reakcje, gdyby te reformy poszły daleko, ze znakomitym argumentem dającym okazję do interwencji zbrojnej (przeniesienie nieszczęść rewolucji francuskiej w te tereny Europy) - doszłoby do zagrożenia zewnętrznego.

Biorąc to wszystko pod uwagę nie można było porywać się na szaleństwa w procesie reformy ustroju.

Podejście pragmatyczne - przebudowa polskiego społeczeństwa nie jest możliwa w sposób gwałtowny i rewolucyjny.

Proces ewolucyjny, długi, w jakimś docelowym etapie miał doprowadzić do przekształcenia feudalnego, podzielonego społeczeństwa w jeden naród pojmowany w kategoriach demokratycznych. Ewolucja miała iść poprzez stopniowe tworzenie narodu demokratycznego dopuszczając nowe kręgi do stanu szlacheckiego, najpierw przez dopuszczenie elity mieszczańskiej - potem miało to iść kolejnymi stadiami, ułatwianie dostępu do nobilitacji - aż wybiegając w przyszłość - cały naród byłby szlachtą.

To wszystko, co dobrego o tej konstytucji można powiedzieć (wysoka jej ocena szczególnie po 1918 roku) to wszystko będzie się wiązać z reformami ustroju politycznego.

Łatwiej, biorąc pod uwagę konserwatyzm szlachty, było przeprowadzić zmiany w tej dziedzinie aniżeli te, odnoszące się do ustroju społecznego.

„Chciało wam się króla Piasta, to wam teraz pupę chlasta”. - Oryginalne powiedzenie w tamtym okresie.

• Ustrój polityczny i jego zmiany: w nich przejawia się zasadnicza treść konstytucji, oparta na nowoczesnych zasadach związanych z systemem rządów - dwa źródła - wyraźnie są te zmiany wzorowane na współczesnym modelu rządów wykształtowanym w Wielkiej Brytanii, porządek konstytucyjny - monarchia konstytucyjna, system rządów parlamentarno-gabinetowy nie został tam nigdy zapisany w formie ustawy zasadniczej, Wlk. Brytania do dzisiaj nie ma spisanej formalnie konstytucji spisanej, ma tylko konstytucje w znaczeniu materialnym. Polacy jako pierwsi w świecie wprowadzą do konstytucji różne systemy rządów parlamentarno gabinetowych. Nie uczynili tego Amerykanie - inny system rządów prezydenckich, ani Francuzi - nie poszli tropem doświadczeń brytyjskich, poszli tropem regulacji amerykańskiej. Drugie źródło - doktryna oświeceniowa, która dostarczała nowych pomysłów na budowę państwa, przyjęto z niej dwie naczelne zasady ustrojowe: zasada suwerenności narodu (wszelka władza społeczności ludzkiej bierze się z woli narodu, rewolucyjne znaczenie lokując w narodzie podmiotowość władzy; w polskiej konstytucji to nie jest jeszcze zasada pojmowana współcześnie= pojęcie narodu jest pojęciem, co do składu suwerena ograniczone, tylko posesjonacka szlachta i elita stanu mieszczańskiego), druga zasada to - teoria trójpodziału władzy Karola Monteskiusza (podstawowa zasada konstruująca system naczelnych najwyższych organów władzy państwowej jak i wzajemne relacje zachodzące pomiędzy tymi organami, podstawowa zasada systemu parlamentarno-gabinetowego; wyróżnia 3 równe dziedziny aktywności państwa i odpowiadające mu organy: władza ustawodawcza, wykonawcza i władza sądownicza; zapewnienie zachowania poprzez odpowiednie instrumenty przysługujące poszczególnym władzom względnej równowagi - podział władzy, aby żadna nie przerastała pozostałych; naród przekazuje cząstkę swojej suwerenności poszczególnym władzom, także żadne z tych organów nie ma całej suwerenności i kwestia zachowania równowagi jest sprawą podstawową, aby nie skonsumowała suwerenności tych pozostałych - miała służyć suwerenowi i wiązać państwa, ograniczać organy państwowe.

• Charakterystyka zmian ustrojowych:

- władza ustawodawcza: zmiany, które ustawodawstwo Sejmu Wielkiego wprowadzało do polskiego parlamentaryzmu. Miały na celu usprawnienie, udrożnienie i reformę działania sejmu w dobie kryzysu parlamentarnego. Budowa: izba poselska i senat. Izba poselska: co do składu określa się jego liczbę, 204 posłów szlacheckich wybieranych na sejmikach ziemskich (tylko posesjonaci), dodatkowo 24 plenipotentów przedstawicieli miast wybieranych w 8 miastach królewskich, w których mieściły się siedziby sądów apelacyjnych, tam organizowano specjalne zgromadzenia wydziałowe, gdzie obywatele miast wybierały reprezentantów do dwóch wyżej wymienionych komisji wyłaniały. Senat - liczbę senatorów określa się na 102 - istotne do oceny relacji między obiema izbami, skład o połowę mniejszy; są to kasztelanowie i wojewodowie wybierani z nominacji króla, wszyscy członkowie episkopatu kościoła katolickiego, wszystkich biskupów diecezjalnych w liczbie około 30, do tego dochodzą ministrowie członkowie straży praw.

Po śmierci króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (Ustawa o sejmach) senat miał być już inaczej kompletowany, miał pochodzić spośród osób mianowanych przez króla, ale tylko z listy kandydatów w podwójnej liczbie wybranych przez sejmiki ziemskie - miało to dać wpływ na skład tej izby szlachcie, dotychczas było w rękach monarchy.

Uprawnienia - nie traci dotychczas nadanych kompetencji - kompetencje ustrojo-dawcze (jest to pierwsza konstytucja, zmiany w konstytucji, czy uchwalanie nowej miało należeć także do parlamentu), prawa ustawodawcze, prawo do uchwalania podatków, prawo do ratyfikowania wszelkiego rodzaju, wszelkich umów międzynarodowych. Parlament uzyskuje kompetencje kontrolne w stosunku do egzekutywy - władzy wykonawczej.

Relacje miedzy obiema izbami - rezygnuje się z zasady równouprawnienia obu izb - teraz głównym organem ustawodawczym miała stać się izba poselska, ograniczono senat - kolejne uderzenie w magnaterię. Senatowi przyznano bowiem tylko swoiste prawo veta zawieszającego w stosunku do ustaw uchwalanych przez izbę poselską. Tylko w pewnych określonych dziedzinach materii ustawowej: tzw. sprawach politycznych (podstawowych ustrojowych), w sprawach odnoszących się do regulacji prawa cywilnego czy karnego. W innych decydowała zwyczajna większość, ale liczona łącznie z obu izb, głosowano oddzielnie w obu izbach, a wynik był efektem arytmetycznego dodania głosowanie jednej i drugiej liczby - ważna zmiana związana z liczebnością obu izb - uprzywilejowana pozycja izby poselskiej.

Kwestie uprawnień kontrolnych - związana z instytucjami odpowiedzialności egzekutywy przed parlamentem: konstytucja wyraźnie sankcjonuje nam dwa charakterystyczne typy odpowiedzialności: odpowiedzialność konstytucyjna (prawna) i parlamentarna (polityczna). Odpowiedzialność konstytucyjna - ponosi ją każdy wysoki urzędnik w państwie, jeżeli dopuści się złamania konstytucji czy innego prawa w związku z wykonywaniem swoich czynności urzędowych, parlament mógł pociągać takiego urzędnika do odpowiedzialności, sąd sejmowy spośród członków izby poselskiej i senatorskiej. Źródłem odpowiedzialności parlamentarnej był swoisty polityczny konflikt pomiędzy parlamentem a jakimś ministrem - wniosek o votum nieufności lub zaufania - efektem przeprowadzenia takiego wniosku była konieczność podania się takiego ministra do dymisji. Ta prerogatywa przysługuje obu izbom: gdy miało dojść do takiej sytuacji to obie izby się łączyły i głosowały nad ewentualnym odwołaniem takiego ministra.

Zmiany, które miały usprawnić działanie całego parlamentu:

Konstytucja wprowadza pojęcie sejmu gotowego (do tego czasu regulacje artykułów henrykowskich - sejmy zwoływane raz na 2 lata, można było w okresie tego dwulecia zwołać sejm nadzwyczajny, jeżeli takie były konieczności, przed zwołaniem trzeba było przeprowadzać wybory posłów). Wprowadza się kadencje dla posłów, czyli kadencję sejmów, która trwa 2 lata - przestaje istnieć pojęcie sejmu ekstraordynaryjnego - zawsze już sejmy zwyczajne, poseł wybrany na sejm zachowywał ważność mandatu na całe 2 lata (gdyby po zakończeniu obrad danego sejmu zaszła konieczność zwołania kolejnego nie trzeba było od początku uruchamiać całej procedury wyboru) - miało usprawnić sam proces organizowania obrad sejmowych.

Likwiduje się system jednomyślności bez żadnych ograniczeń - decyzje podejmowane w racjonalny sposób w zależności od spraw: większość zwyczajna, bezwzględna (50% + 1), albo bezwzględna kwalifikowana (2/3, czy 3/5).

Usprawnieniu obrad miało służyć wprowadzenie regulaminu obrad, a w nim miało być wprowadzenie rozbudowanego systemu prac komisji parlamentarnych (deputacje sejmowe - określone projekty i sprawy nie miały trafiać od razu na obrady plenarne).

Zmiany, które unowocześniały działalność parlamentu, które dawały nadzieję, że ten sejm będzie w przyszłości sprawnym instrumentem jako najwyższy organ władzy ustawodawczej w państwie.

- władza wykonawcza: władza centralna, rządowa w państwie, dwu-szczeblowa tej egzekutywy (system parlamentarno-gabinetowy). Głowa państwa - monarcha, król, funkcje ściśle reprezentacyjne i ścisły udział w rządach w państwie i drugi podmiot w tej konstytucji to powołana do życia Straż Praw (następczyni Rady nieustającej).

Monarcha - pierwsza radykalna zmiana - zmiana systemu następstwa tronu, odchodzi się od zasady wolnej elekcji. Tron w Polsce jest elekcyjny, co do familii, a dziedziczny, co do osoby.

Uznano sformułowania - mówi się o elekcji, ale tylko w dynastii. Miał przechodzić wg zasady prima genitury świeckiej z ojca na syna, a elekcja miała mieć miejsce w przypadku wygaśnięcia dynastii.

Likwidacja wolnej elekcji - likwidacja negatywnych skutków poprzedniego okresu. W samej konstytucji przesądzono tron po śmierci Poniatowskiego mieli przejąć Wettinowie (poprzednia dynastia saska - unia personalna z Saksonią), to potem wróci krótko w okresie Księstwa Warszawskiego.

Status samego monarchy: po pierwsze król przestaje być odpowiedzialny, gdyż konstytucja uchyla zasady artykułów henrykowskich, które regulowały instytucje oporu szlachty przeciwko królowi.

Odtąd zdelegalizowane zostały konfederacje i rokosze. Król staje się osobą nieodpowiedzialną ani politycznie ani konstytucyjnie. Za króla mieli ją ponosić ministrowie, wchodzący w skład Straży Praw i to wg zasad wypracowanych w Wielkiej Brytanii: każdy akt opuszczający kancelarię króla musiał być kontrasygnowany przez właściwego resortowo ministra i z tą chwilą ten minister brał na siebie pełną odpowiedzialność za ten akt w wymiarze prawnym i politycznym w relacjach z parlamentem. „Król panuje, ale nie rządzi”- król sam przez się nic nieczyniący nie mógł za nic ponosić odpowiedzialności, która przechodziła na ministrów. Król traci prawo sankcji i stanowi on podstawowy element w ramach tego kolegialnego organu, jakim staje się Straż Praw.

Straż Praw - centralny kolegialny organ rządowy, król jest jej przewodniczącym, skład uzupełniany był przez prymasa (wchodził z urzędu, był przewodniczącym Komisji Edukacji Narodowej i głową polskiego kościoła), 5 ministrów resortowych (sprawy publiczne w państwie, powoływani na 2 lata, mianowani przez króla w przytomności sejmu, nominacje w trakcie obrad parlamentu, król przedstawiał kandydatów, a król (sejm?) korzystając z zasady odpowiedzialności parlamentarnej mógł się na niego nie zgodzić), marszałek izby poselskiej i w przyszłości miał do niej wchodzić następca tronu, gdzie marszałek i następca tylko jako obserwatorzy.

Relacje między królem i ministrami opierają się w pełni na systemie brytyjskim: kontrasygnują akty króla, mogą jej odmówić ze względów politycznych i prawnych, więc właściwie oni decydują o zakresie władzy wykonawczej. W takich przypadkach konfliktów konstytucja przewidywała udział w tej Straży marszałka izby poselskiej - gdyby doszło do ostrego konfliktu to on mógł w trybie natychmiastowym zwołać sejm bez względu na wolę króla i parlament miał rozstrzygać o tymże konflikcie jako arbiter - jednak ta konstytucja wyposażała w o wiele większe uprawnienia parlament, wręcz podporządkowanie egzekutywy parlamentowi.

Resortowe ministerstwa, które będą powołane do życia przez konstytucję: istniejące Komisja Skarbu, Wojska, Edukacji Narodowej, nowa Komisja Policji (inne znaczenie - administracja; zajmowała się administrowaniem w miastach królewskich). Także charakter kolegialny - złożone z kilkunastu komisarzy, primes inter pares, organizujący pracę komisji, wybierani przez parlament, te Komisje Wielkie - podwójne podporządkowanie - Straży Praw ale także i Sejmowi (instytucje odpowiedzialności).

Zmiany administracji państwa w terenie: w terenie nie było faktycznie żadnych organów administracji rządowej - klasyczny samorząd terytorialny w rękach sejmików ziemskich. Próbuje się ten zarząd terytorialny usprawnić. Utrzymuje się model samorządowy - sejmiki ziemskie - powołanie do życia Komisji porządkowych cywilno-wojskowych, które miały stać się organami wykonawczymi tychże sejmików ziemskich. Wprowadzenie organów wykonawczych dla sejmików. Skład: komisarze wybierani przez sejmiki początkowo w liczbie 15, 1792 doda się jeszcze 3 wybieranych przez miasta - zmiana polegała na tym, że do zarządu wprowadza się skromną reprezentację stanu mieszczańskiego.

1792 - jeszcze w toku obrad Sejmu Wielkiego zostanie zawiązana konfederacja targowicka - nielegalna w nowym porządku prawnym uchwalonym przez sejm, brzemienna w skutkach. W lipcu przystąpi do niej sam polski król - spowoduje to uchylenie całego dorobku Sejmu Wielkiego - wybór pomiędzy dorobkiem i dziełem sejmu, z drugiej strony suwerenności i niezależności państwa polskiego. Przystąpienie do Targowicy i tak nie uchroni kraju przed kolejnym dramatycznym aktem z roku 1793 - drugi rozbiór Polski. Potem Insurekcja Kościuszkowska i trzeci rozbiór Polski, co kładzie kres istnieniu I Rzeczpospolitej.

Po 1795 terytoria byłej Rzeczpospolitej zostaną podporządkowane reżimom ustrojowym państw rozbiorowych: Prus, Austrii i Rosji. Po pierwsze wszystkie właściwie państwa uczestniczące w rozbiorach Polski będą tymi, które najpóźniej wprowadzą porządek konstytucyjny, czyli te ziemie polskie mające ten porządek utracą go, a potem ponowne przyjęcie będzie konsekwencją przyjmowania konstytucji w państwach zaborczych: Prusy 1850, w Austrii (efekt przegranej wojny z Prusami) 1866, a w Rosji 1905 po rewolucji (a tak precyzyjnie 1917 zniesiony zostanie carat).

Ustroje konstytucyjne organizmów polskich państwowych, quasi suwerennych w tym okresie: Księstwo Warszawskie (1807 - 1813), Królestwo Polskie (w dobie konstytucyjnej, w dobie obowiązywania konstytucji tego królestwa do formalnie roku 1832, a tak faktycznie do przegranej wojny polsko-rosyjskiej, konsekwencji przegranego powstania listopadowego).

WYKŁAD 7:

Faza zaborów - 123 lata, aż do odzyskania przez Polskę niepodległości.

Przyczyny upadku - po 1795 szczególnie wśród różnych emigracyjnych ugrupowań rozpocznie się dyskusja na temat nieszczęścia narodowego.

→ Wykształcą się 2 koncepcje, które będą się starały wyjaśnić istotę przyczyn tego faktu.

• Pierwsza - tezy słynnej szkoły historyków krakowskich - związanych z nazwiskiem wybitnego historyka Michała Bobrzyńskiego przełom XIX/XX wieku. Szkoły, która wysuwała zasadniczą tezę odnosząc się od tych przyczyn, iż podstawową i najważniejszą przyczyną była swoista wewnętrzna anarchia i rozkład struktur państwa jako konsekwencja wynaturzonego ustroju demokracji szlacheckiej, szczególnie w epoce oligarchii magnackiej, również okres reform okazał się zbyt krótki i zbyt późno przeprowadzone, aby to państwo uchronić od nieszczęścia - przyczyny zawinione przez samych Polaków.

• Druga ważna koncepcja - szkoła lwowska - historyk ustroju i prawa przełomu XIX XX - prof. Oswald Balcer - na pierwszy plan wysuwał kontekst międzynarodowy - imperialna polityka państw ościennych, główne Rosji wspieranej mocno przez Prusy, mniejszy procent zawinienia Austrii, ta szkoła nie brała pod uwagę wewnętrznego kryzysu instytucji Rzeczpospolitej.

• Dziś współcześnie, stanowiskiem, które jest próbą kompromisu jest uwzględnienie źródeł zarówno w sferze wewnętrznych niedoskonałości ustrojowych rzeczpospolitej, które to niedoskonałości zostały umiejętnie wykorzystane przez przyszłe państwa zaborcze - splot przyczyn wewnętrznych i międzynarodowych.

→ W 1795 - państwo znika z mapy Europy, znika w sposób uwłaczający wszelkim obowiązującym w tym czasie zwyczajom prawa międzynarodowego, znika w efekcie podzielenia jego terytorium między 3 imperialne europejskie potęgi - z obszaru Rzeczpospolitej, który w 1792 liczyło ponad 700 tys. km², największy udział odnotowała Rosja carska - przyłączone terytorium wynosiło 60 % pierwszej, Prusy 20 %, Austria 18 %.

Te 3 państwa w 1797 - tajny układ w Petersburgu potwierdziły fakt unicestwienia królestwa polskiego, jednocześnie zobowiązały się do podjęcia działań zmierzających do likwidacji wszelkiej odrębności ustrojowej tych ziem i podporządkowanie ich ustrojowi państw rozbiorowych. Terytoria polskie znajdą się pod reżimem prawnym tych państw rozbiorowych, cała problematyka okresu zaborów łączy się z problematyką uprawianą w ramach przedmiotu historia powszechna państwa i prawa.

Terytoria te, które na początku lat 90 uzyskały ustrój konstytucyjny (1791) zostaną podporządkowane takiemu reżimowi prawnemu, który przez wiele jeszcze lat będzie charakterystyczny dla klasycznych monarchii absolutnych, bowiem państwa zaborcze wkroczą o wiele lat później niż Polska w dobę konstytucyjną, dopiero w połowie lat 50 XIX stulecia. Najpierw Prusy (pierwsza konstytucja w roku 1850), Austria (konstytucjonalizacji od roku 1861, ale gwałtownie 1867, kiedy zostanie wyrzucona ze Związku Niemieckiego i będzie musiała wtedy gwałtownie przekonstruować swój ustrój - dualistyczna Monarchia Austrio-Węgierska opierają się już na ustawie konstytucyjnej), Rosja będzie najbardziej opóźniona - konsekwencja rewolucji 1905 - krótki okres odwilży, także właściwie zasadnicze zmiany przyniesie rok 1917 (2 rewolucja, pierwsza liberalna z lutego, z października bolszewicka).

Uwzględnienie quasi suwerennych organizmów państwowych, które powstały w wyniku uwarunkowań na europejskiej scenie europejskiej: Księstwo Warszawskie, potem kontynuacja w formie Królestwa Polskiego. Inne nie do końca o charakterze państwowym - Wielkie Księstwo Poznańskie, Rzeczpospolita Krakowska.

Księstwo Warszawskie.

Geneza.

→ Rok 1800 - w Paryżu ukaże się bardzo głośna publikacja wybitnego polskiego eks-jakobina - Jan Pawlikowski: „Czy Polacy mogą wybić się na niepodległość?” - Pierwsza publikacja rozpoczynająca później bardzo żywą dyskusję wśród patriotycznych kręgów polskiej emigracji politycznej, nie tylko na temat przyczyn upadku państwowości, ale także prób formowania pozytywnego programu zmierzającego do jej odzyskania.

Broszura - za zasadniczą tezę stawiała, że wybicie się na niepodległość jest możliwe własnymi siłami bez względu na uwarunkowania międzynarodowe i liczenie na pomoc innego mocarstwa, ale tak naprawdę taka teza w tych szeregach uznawana była za swoistą nie do spełnienia iluzję i w związku z tym programy polityczne po roku 1800 będą z reguły opierać się przy próbie odpowiedzi na pytanie, czy są jakieś szanse na niepodległość - budowanie koalicji polskiej sprawy z którymś z europejskim mocarstw, przy którego pomocy można by odzyskać niepodległość.

Wykształcą się 2 orientacje:

• pierwsza orientacja republikańska, demokratyczna, głównie lokująca się we Francji okresu rewolucji i właśnie z Napoleonem wiążąca nadzieje na wskrzeszenie niepodległego państwa polskiego - zwycięskie kampanie Napoleona w konfliktach z państwami zaborczymi, Austrią, Prusami i Rosją mogły tej tezie nadać realny kształt.

• Druga związana z politykiem, arystokratą, będącym przez wiele lat w służbie carskiej - Adam Jerzy Czartoryski - ta orientacja stawiała na Rosję Cara Aleksandra I - uchodził w Europie za wielkiego liberała za zwolennika wszelkich tendencji niepodległościowych uciskanych ludów, Czartoryski będąc ministrem spraw zagranicznych próbował skupić wokół siebie silne ugrupowanie polityczne, które mogłoby w aliansie z Rosją doprowadzić do przedłożenia sprawy polskiej na forum międzynarodowym.

→ O wszystkim rozstrzygnęła sytuacja militarna w Europie - efekty prowadzonych przez Francję kolejnych wojen z anty-francuskimi koalicjami (od 1793- przeciwko rewolucyjnej Francji), gdzie główne skrzypce grały państwa zaborcze. W efekcie zwycięskich napoleońskich kampanii - zwycięstwie bitwy z roku 1805 (Austerlitz, październik 1806 dwie bitwy z Prusami, Jena i Auerstadt,) listopad 1806 - zajęcie Berlina i wkroczenie do Wielkopolski - ta chwila spowoduje, iż również wśród polskich ugrupowań politycznych wzbudzi nadzieję na odzyskanie niepodległości z pomocą Napoleona - sam będzie bardzo umiejętnie te polską kartę rozgrywał - nie wynikało to ze szczególnej miłości do Polaków, ile przede wszystkim kierował się względami obliczonymi na uzyskanie wsparcia dla wojsk francuskich poprzez zaciąg Polaków do jego wojsk i to potwierdziły jego decyzje jeszcze z 1806. Jan Henryk Dąbrowski w jego oparciu będzie Napoleon organizował polskie siły zbrojne, publicznie składając powściągliwe deklaracje, które mogły budować nadzieję na odtworzenie na bliżej nieokreślonych terytoriach niepodległej Rzeczpospolitej.

Odezwa Napoleona z 1806 - „Obaczę czy Polacy zasłużyli, aby być niepodległym narodem” - był to pewien sygnał, że jeszcze w listopadzie na terytorium Wielkopolski zaczną powstawać pierwsze polskie oddziały zbrojne, które będą pomagać wojskom francuskim w wyrzucaniu stamtąd nielicznych już wojsk pruskich.

Styczeń 1807 - Komisja Rządząca - polski organ, który miał tymczasowo sprawować zarząd na wyzwalanych terytoriach, do chwili rozstrzygnięć międzynarodowych, które miały zadecydować o przyszłych losach zdobytych na „królu pruskim” ziem polskich. Zorganizowano 3 legie polskie - kontyngent 30 tys. żołnierzy, dzięki ich wysiłkowi Napoleon w czerwcu 1807 zadał ostateczny cios wojskom pruskim w bitwie pod Frydlandem - następstwem było przystąpienie do rokowań pokojowych, na których Napoleon musiał uwzględnić udział Polaków - to będzie miało wpływ na podjecie konkretnych decyzji zawartych w przyjętym w Tylży w lipcu 1807 dwóch traktatów pokojowych, pierwszy z Rosją 7 lipca, drugi 9 z Prusami, na podstawie tych dwóch traktatów pokojowych zostanie utworzony twór państwowy pod nazwą Księstwo Warszawskie, organizm państwowy, który pod względem terytorium będzie skupiał ziemie 2. i 3. zaboru pruskiego, w roku 1809 dojdą ziemie zaboru austriackiego (pokój w Schonbrunn), w efekcie terytorium Księstwa będzie liczyć 102 tys. km², po zwycięstwie nad Austrią 155 tys. km², 1/6 terytorium I Rzeczpospolitej sprzed 1792. Główne miasta Księstwa: Warszawa, Poznań, Toruń, Kalisz Kraków, Lublin, ziemie położone od dzisiejszych granic Wielkopolski, po rzekę Bug na wschodzie, z klinem na południu- Małopolska z Krakowem, po rzekę Dźwinę i południową część dzisiejszej Litwy - efekt określonej gry politycznej Napoleona i cara Aleksandra I. W skład nie wszedł mimo oczekiwań Polaków Gdańsk. (Uzyska status wolnego miasta, ale nie tak jak na mocy traktatu wersalskiego, miało pozostawać pod protektoratem Prus i Saksonii, tak jak później pod protektoratem Ligi Narodów, jednak najważniejsze decyzje do roku 1814 należały do Francji, gdyż przebywał tam garnizon francuski).

Aspekt ustrojowy Księstwa - przetrwa tak długo jak jego faktyczny twórca, do roku formalnie 1814 (abdykacja Napoleona we Francji), ale już w roku 1813 zostały zajęte tereny przez Rosję.

→ Charakterystyka konstytucji Księstwa - Księstwo uzyska swoją ustawę zasadniczą - taką konstytucję otrzyma w dniu 22 lipca 1807 roku, zostanie nadana przez Napoleona w Dreźnie - określa zasady ustroju społecznego jak i politycznego.

→ Zastanawia fakt, ze konstytucja nie została uchwalona przez żaden suwerenny organ państwowy, tylko nadana przez protektora Napoleona. Konstytucja jest wiec szczególną konstytucją, która później, gdy idzie o sposób tworzenia powtórzy się w różnych krajach Europy, właśnie w sposób, który nazywamy konstytucją oktrojowaną, czyli nadaną. Przyjęcie naczelnej zasady doktrynalnej, iż nadanie konstytucji jest pewnym suwerennym uprawnieniem władcy, który z racji swojej suwerenności, nadaje społeczeństwu konstytucję w charakterze swoistego przywileju, gdzie określa udział społeczeństwa w wykonywaniu władzy państwowej przez organy uwzględnione w konstytucji. Będzie to formuła niezwykle popularna w XIX wieku w Europie, skorzysta później z niej Ludwik XVIII (1814 po abdykacji Napoleona dojdzie do restauracji Burbonów i zostanie wydana karta konstytucyjna w formie konstytucji oktrojowanej, która będzie wzorem kopiowanym powszechnie w Europie przez innych władców, którzy odchodząc od klasycznej monarchii absolutnej będą konstytucjonalizować ustroje swoich państw nadając społeczeństwu w formie swoistego przywileju ustawy zasadniczej, np. Prusy).

→ Konstytucja będzie swoistym prawzorem (w tym tkwi jej szczególne znaczenie) dla klasycznego wzorca takiej konstytucji, którą stworzy Ludwik XVIII.

→ Drugą rzeczą jest to, że konstytucja Księstwa zostanie nadana przez Napoleona, który jest twórcą obowiązującej wtedy we Francji konstytucji konsularnej z roku 1799, konstytucji, którą wprowadził w wyniku dokonania przez niego zamachu stanu - ustrój w niej zawarty przeszedł do historii pod nazwą bonapartyzmu albo cezaryzmu demokratycznego i w efekcie ta konstytucja konsularna musiała wycisnąć swoje piętno na konstytucji Księstwa.

→ Konstytucja Księstwa Warszawskiego stoi mniej więcej po środku, jeśli idzie o proces ewolucji ustrojowej między konstytucją konsularną a Kartą Konstytucyjną Ludwika XVIII. Należy zapamiętać, że konstytucja Księstwa, która jest budowana na filarach konstytucji francuskiej, to jednak jednocześnie zawarte są w niej już takie elementy, które wychodzą w przyszłość i zostaną wykorzystane przez Ludwika XVIII.

→ Konstytucja konsularna - budowała ona system monarchii autorytarnej, opartej na rozbudowanych kompetencjach władcy początkowo pierwszy konsul, od 1804 cesarz Francuzów. System, który koncentrował władzę w rękach jednostki, ograniczał ją minimalnie na rzecz organów ustawodawczych, które jednak wyraźnie podporządkowane były konsulowi, czy później cesarzowi. Ten rys znajdzie swoje odbicie w konstytucji Księstwa Warszawskiego.

Charakterystyka Konstytucji Warszawskiej.

→ Po pierwsze konstytucja wprowadzała swoistą unię personalną z jednym z państw, znajdującym się również pod francuskimi wpływami - z Saksonią, klasyczna unia personalna, taki kształt wzajemnych stosunków jak wcześniej unia z Wielkim Księstwem Litewskim w początkowym okresie. Istotą takiego związku jest to, że Księstwo i Saksonia miały wspólnego władcę, który nosił oficjalnie nazwę króla, wróci się do tradycji związków polsko-saskich z okresu wieku XVIII, spełniając testament twórców konstytucji 3 Maja (po śmierci Poniatowskiego powoła się na tron dynastię saską). Tron księcia obejmie Fryderyk August, król Saksonii, wnuk Augusta III. Wspólny król i wspólna tylko jedna dziedzina - polityka zagraniczna, prowadzona w Dreźnie przez saksońskiego ministra do spraw zagranicznych. Unia personalna z Saksonią - wątek międzynarodowy, czyli charakter statusu prawnego księstwa Warszawskiego.

→ Mówiąc o księstwie poza wątkiem konstytucyjnym najważniejszym był wątek praktyczny - Księstwo znajdowało się pod ścisłym protektoratem Francji Napoleona - o wszystkim decydowano nie w Dreźnie, tylko w Paryżu.

Problematyka ustroju społecznego.

→ Rewolucyjne znaczenie posiadał w treści tej konstytucji art. 4. Stanowił, iż znosi się niewolę, wszyscy obywatele są równi przed obliczem prawa, stan osób pozostaje pod opieką trybunałów. To jest wręcz treść rewolucyjna - po raz pierwszy zostanie sformułowana zasada równości wobec prawa. W związku z tym pozostają na równych zasadach pod opieką sądów powszechnych - uderzenie w społeczną strukturę polskiego społeczeństwa opartą na klasycznych zasadach ustroju feudalnego, stanowego, w tym także ustroju, który w latach 1795-1807 obowiązywał na ziemiach księstwa, biorąc pod uwagę system ustrojowy ówczesnych państw zaborczych.

W efekcie oznaczało to likwidację stosunku poddańczego (poddaństwo gruntowe i poddaństwo osobiste, polegało na pełnym władztwie w stosunku do chłopów właścicieli gruntów, w których ci chłopi byli osadzeni; charakteryzowało się pozbawieniem chłopów wolności osobistej wraz z przypisaniem ich do ziemi). Zniesienie niewoli oznaczało zniesienie poddaństwa osobistego. Chłopi stali się ludźmi wolnymi, którzy mogą sami o sobie w sposób swobodny decydować, jednocześnie wszyscy zostają wzięci pod opiekę prawa, ale to już w pełnym tego słowa znaczeniu- zostają zrównani w prawach z wszystkimi obywatelami księstwa (prawa cywilne i karne). Przed chłopami stoją otworem sądy powszechne - ten artykuł musiał za sobą pociągnąć likwidację sądownictwa stanowego. Zniesienie sądownictwa dominialnego, a więc panów, właścicieli nad chłopami.

→ Wniosek - czy art. 4 znosi w sposób radykalny w Polsce ustrój stanowy, znosi uprzywilejowaną pozycję szlachty, społeczne podziały stanowe - okres w Polsce tak charakterystyczny poczynając od połowy XV wieku. Czy można mu przypisać tak radykalne znaczenie? Biorąc pod uwagę inne przepisy konstytucji i inne akty ustawodawcze, które będą obowiązywać, niestety nie można tak rewolucyjnego charakteru temu art. 4 przypisać, bowiem biorąc pod uwagę całą materię ustawową Księstwa, dalej zostaną utrzymane różnice stanowe w statusie prawnym uzależnionym od urodzenia, czyli od stanowego pochodzenia. Ustawodawstwo Księstwa zachowa polityczną, społeczną, ekonomiczną dominację szlachty, zachowa także uprzywilejowane stanowisko mieszczańskiej elity. Jest jednak to mocne uderzenie w tę dotychczasową feudalną strukturę tego społeczeństwa.

→ Konstytucja budowana na wzorach francuskich będzie w pewnym stopniu szanować polską ustrojową rzeczywistość, tradycję feudalną, także nawet Napoleon nie chcąc tutaj budować dla siebie wśród polskiej szlachty opozycji, nie zdecyduje się na takie radykalne posunięcie, na które nie zdobyli się też twórcy konstytucji 3 Maja - dalej ta konserwatywna siła oporu szlachty tu również stanie się silną tamą, która uniemożliwi przeprowadzenie rzeczywistych rewolucyjnych zmian, co stało się udziałem Francuzów jeszcze w roku 1789.

→ W świetle art. 4 można by przyjąć nawet taką interpretacje, ze chłop uzyskał wolność osobistą, że może także stał się właścicielem dotąd tylko użytkowanej przez niego ziemi. Czy konstytucja znosiła to poddaństwo gruntowe? A jeżeli tak, to jak przesądza charakter prawny własności nieruchomości, której chłop do tej pory był użytkownikiem.

Należy pamiętać o tym, że ustawodawstwo francuskie, co znajdzie swoje odzwierciedlenie z konstytucji księstwa, odchodziło od tej feudalnej koncepcji prawa własności. W feudalnym prawie własności mieliśmy do czynienia z instytucją własności podzielonej, czyli można mówić o dwóch własnościach w stosunku do jednej rzeczy, własność zwierzchnia szlachcica i własność podzielona chłopa. Mamy do czynienia ze swoistym podziałem uprawnień właścicielskich, panu należały się pożytki w postaci renty feudalnej, a chłop miał prawo dziedziczenia nieruchomości, czy teoretyczną możliwość alienowania posiadłości za zgodą właściciela.

Kodeks napoleoński, cywilny z 1804 wprowadza nową konstrukcję prawa własności, opartą na prawie rzymskim - ujmowanie własności jako bezwzględnego, zindywidualizowanego prawa do rozporządzania przedmiotem tej własności, pozostaje pytanie, kto staje się właścicielem tej własności, szlachcic czy chłop? Na gruncie konstytucji nie dało się odpowiedzieć na to pytanie.

W związku z tym krótko po wejściu jej w życie, zaczęło dochodzić do pierwszych konfliktów między dworem a gminą - 21 grudnia 1807 zostanie wydany dekret królewski, który tę sprawę ureguluje, ureguluje ją zgodnie z interesem polskiej szlachty. Szlachcic otrzyma pełne nieograniczone, bezwzględne prawo własności do dóbr dotąd użytkowanych przez chłopów, do szlachcica będzie należeć pełna własność nie tylko tej samej nieruchomości ziemskiej, ale stanie się on właścicielem i zasiewów i zabudowań gospodarczych tego chłopa - inwentarza żywego i martwego, w efekcie więc chłop utraci jakiekolwiek właścicielskie prawo do wymienionych przedmiotów - to oznaczało likwidację własności podzielonej, właścicielem wszystkich składników majątkowych staje się szlachcic. Ten dekret przewidywał, że w okresie roku od wejście tego dekretu w życie, chłopi mieli zawierać z panami kontrakty, które miały chłopom zapewnić jakieś czasowe użytkowanie tej ziemi na zasadzie, na prawach dzierżawcy, wiec także zobowiązanie do płacenia czynszu dzierżawnego na rzecz szlachcica. Gdyby nie doszło do takiego kontraktu szlachcic miał prawo usunąć takiego chłopa z ziemi.

Sytuacja chłopa uległa na pewno pogorszeniu w stosunku do tego, co było dotąd - szlachcic nie mógł dotąd usunąć chłopa z ziemi. Powstało popularne powiedzenie - „ustawodawstwo księstwa zdjęło chłopom kajdany wraz z butami”. Albo mógł opuścić swoja ojcowiznę z pustymi rękami, albo pozostać na warunkach jedynego pełnego właściciela - szlachcica.

Ta regulacja nie oznaczała faktycznego polepszenia bytu chłopa. Inne przepisy wprowadzały istotne ograniczenia wolności osobistej, co do możliwości przemieszczania się, bowiem wyraźnie przepisy stwierdzały, że chłop może opuścić wieś po opowiedzeniu się dziedzicowi i wójtowi, po uregulowaniu wszelkich zobowiązań i po uzyskaniu stosownego zaświadczenie od wójta - wypis z księgi ludności - legalizował fakt odejścia ze wsi, z reguły urząd wójta pełnił właściciel ziemski, więc faktycznie od niego zależało czy chłop mógł korzystać z prawa odejścia.

Księstwo nie rozwiązało sprawy chłopskiej i w efekcie niestety nie było dziełem polskiego ustawodawcy zlikwidowanie poddaństwa gruntowego, stanie się to dopiero w wyniku odgórnych reform przeprowadzanych przez rządy państw zaborczych. Proces uwłaszczenia chłopów - w różnych zaborach w różnym okresie, najwcześniej w Prusach w kilku etapach (1811, 1816, 1823, a wszystko zakończy się 1850, w wyniku tych kolejnych etapów chłopi w tym zaborze zostaną w pełni uwłaszczeni, czyli uzyskają ziemie na własność, za cenę wykupu, będą musieli spłacać w formie bądź zaciągniętego kredytu wartość ziemi, bądź też w formie powinności pańszczyźnianych zaliczanych na poczet wartości tej ziemi), w zaborze austriackim 1848 (uwłaszczenie, teoretycznie nie będzie pociągało jakiegoś obowiązku wykupu tej ziemi przez włościan, ale tylko propagandowo, bo koszty odszkodowania dla szlachty będzie płacić cale społeczeństwo galicyjskie - w postaci podatku indemnizacyjnego), najpóźniej stanie się to w zaborze rosyjskim (przede wszystkim tereny Królestwa Polskiego - efekt powstania styczniowego, w marcu 1864 zostanie wydany dekret cesarski na mocy którego to chłopi zostaną uwłaszczeni, niby za darmo bez konieczności wykupu ziemi, ale tak naprawdę ziemie będą spłacać wraz ze specjalnym podatkiem gruntowym, rozłożona na lata spłata wartości nabywanej ziemi, że najwięcej na tym wykupie skorzysta nie szlachta w formie odszkodowania, ale rząd carski do 1914 z tytułu tego podatku gruntowego chłopi płacą 110 mln rubli, z tego szlachta w formie odszkodowania otrzyma 60 mln rubli, różnica będzie korzyścią dla władz carskich, szlachta otrzymywała nie w formie gotówki ale w formie papierów wartościowych, które ze względu na ich ilość, traciły szybko na swojej wartości).

→ Inne stany. Konstytucja i ustawodawstwo Księstwa będą dalej zachowywać uprzywilejowaną pozycję szlachty. To także znajdzie swoje potwierdzenie gdy idzie o udział szlachty w różnych organach państwowych Księstwa, gdy idzie o skład Sejmu, o kwestie obsadzania urzędów państwowych i sądowych. Kontynuacja Rzeczpospolitej będzie również uprzywilejowana pozycja elity stanu mieszczańskiego: mieli zagwarantowany udział w najważniejszych organach tego księstwa, ale również w sferze ekonomicznej - ustawodawstwo skierowane przeciwko Żydom (zostaną ograniczeni w swoich prawach cywilnych, zakaz nabywania na własność nieruchomości, na okres 10 lat zawiesi się dla nich możliwość korzystania z praw politycznych, a wiec nawet z prawa wyborczego). Projektowano również przepisy które miały zabronić im produkcji i sprzedaży spirituali.

Ustrój polityczny.

→ Najbardziej ogólne elementy charakterystyczne - kompilacja z jednej strony rozwiązań francuskich z czasów napoleońskich, z zachowaniem także pewnych instytucji nawiązujących do polskiej tradycji z czasów I Rzeczpospolitej. Recepcja modelu francuskiego - pozycja w Księstwie najważniejszego organu władzy jakim staje się książę, czy król w Księstwie Warszawskim, rząd należy wyraźnie do króla, w nim się koncentruje władza wykonawcza i administracyjna, do króla należy początkowanie ustawodawstwa, co oznaczało jednoznacznie, że król na zasadzie wyłączności posiadał inicjatywę ustawodawczą. Władza króla jawi się jako omnipotentna - zarówno w zakresie egzekutywy jak i w zakresie ustawodawstwa, - minimalne ograniczenia na rzecz organów państwowych, które konstytucja powoływała do życia.

→ Władza wykonawcza -

• Obok króla jako najwyższego organu egzekutywy konstytucja powołała organ kolegialny, który stanowić będzie Rada Ministrów - organ klasycznie gabinetowy, ministrowie tworzący radę są to już organy jednoosobowe, organy stojące na czele poszczególnych ministerstw, czyli resortów.

W sumie w organizacji władz centralnych będzie funkcjonować 6 ministerstw resortowych kierowanych przez ministrów, oznacza to więc przyjęcie zasad jednoosobowego kierownictwa tej administracji rządowej - pomysł urzeczywistniony przez Napoleona wcześniej we Francji w 1800- nowa jakość w systemie prawa europejskiego, które dotąd charakteryzowało się w zakresie administracji zasadą kolegialności (w Rzeczpospolitej Rada Nieustająca czy Straż Praw - kolegialne organy rządowe, czy ministerstwa w formie Komisji Wielkich). Po raz pierwszy w dziejach ziem polskich ta zasada zostanie wyraźnie sformułowana. Rada Ministrów miała odgrywać rolę organu kolegialnego, który rozstrzygałby sprawy wykraczające poza kompetencje poszczególnych resortowych ministrów, w relacjach z królem który stał na czele rady, podejmować wspólne decyzje dotyczące spraw państwowych. W praktyce działała w sposób ograniczony, na poważnie będzie wykonywać swoje atrybuty od 1811, 1812, kiedy król przekaże radzie istotne kompetencje.

• Organem, który do tego czasu poza monarchą będzie odgrywał najistotniejszą rolę - będzie nowa instytucja przeszczepiona z gruntu francuskiego na grunt polski - instytucja, która we Francji zrobiła ogromną karierę i która funkcjonuje do dnia dzisiejszego - będzie to Rada Stanu - po polsku Rada Państwa - organ, który koncentrował bardzo rozliczne kompetencje i zasługuje na szczególną uwagę. Co do swojego składu - powoływana była przez króla, wchodzili do niej ministrowie, ponadto powołani przez króla referendarze, radcy stanu (określeni, wykwalifikowani urzędnicy niebędący ministrami, w różnych sferach zarządu państwa, jego administracji, a także wymiaru sprawiedliwości).

Katalog kompetencji Rady Stanu: dotykają kilku ważnych dziedzin, poczynając od ustawodawstwa, poprzez funkcje typowo administracyjne i wykonawcze, aż po wymiar sprawiedliwości.

Działalność ustawodawcza - inicjatywa ustawodawcza była wyłącznie zagwarantowana i zarezerwowana dla króla, zadaniem Rady Stanu było realizowanie tej inicjatywy królewskiej. W efekcie opracowywanie konkretnych projektów ustaw, które miały być uchwalane przez parlament, ale także dekretów królewskich, bowiem poza parlamentem król posiadał także ważne uprawnienia ustawodawcze, które zapewniały mu możliwość wydawania własnych aktów normatywnych, które rangą były równe ustawom uchwalanym przez parlament. Ustawy parlamentarne jak i dekretu Karola były opracowywane przez Radę Stanu.

Uprawnienia sądownicze: wprowadzają dotąd nieznane w polskim ustroju rozwiązania instytucjonalnie związane z funkcjonowaniem wymiaru sprawiedliwości. Rada Stanu staje się sądem kasacyjnym (kasacja polega na kasowaniu, uchylaniu wyroków sądów niższych instancji, jeżeli wpływie do tego sądu skarga kasacyjna: jeżeli stwierdza się naruszenie, czyli obrazę przepisów prawa materialnego albo prawa procesowego, instytucja powszechnie stosowana w wymiarze sprawiedliwości także współcześnie. Nie bada się dowodów, tylko wyłącznie dokonuje się oceny wyroku sądów niższej instancji pod właśnie takim kątem, czy orzeczenie nie opierało się na naruszeniu przepisów prawa materialnego czy też nie została naruszona procedura).

Drugie uprawnienie to jest uprawnienie które nazywa się sądownictwem kompetencyjnym, po raz pierwszy taka instytucja, konstrukcja wprowadzona zostaje do polskiego systemu prawnego. Istota tego sądownictwa polega na tym że określony sąd, sąd nieraz szczególny (np. przed wojną trybunał kompetencyjny, obecnie trybunał konstytucyjny), taki organ rozstrzyga spory kompetencyjne, do jakich może dochodzić pomiędzy organami administracyjnymi a wymiarem sprawiedliwości, kiedy może dochodzić do sporów polegających na tym, że każdy z takich organów wydaje się właściwy do rozstrzygnięcia jakiejś sprawy, ale może być także jakiś spór kompetencyjny negatywny, kiedy żaden z nich nie uważa się za właściwy, wtedy sąd kompetencyjny ustala kto jest w danym wypadku odpowiedzialny.

Trzecia kwestia o największym znaczeniu - Rada Stanu staje się sądem administracyjnym, początki sądownictwa administracyjnego w europie wiążą się z Napoleonem, zostanie z Francji recypowane do Księstwa Warszawskiego. Rada Stanu będzie wykonywać funkcje sądu apelacyjnego od orzeczeń sądów administracyjnych pierwszej instancji (podobnie jak we Francji), takimi sądami pierwszej instancji będą rady prefekturalne, funkcjonujące w poszczególnych departamentach. Rozstrzygały skargi obywateli na decyzje wydawane przez administrację. Dotąd tego w ogóle w ustroju Polski nie było, z ważnych skutków recepcji systemu francuskiego, jaki dokonuje się w Księstwie Warszawskim będą początki na ziemiach polskich sądownictwa administracyjnego, bez którego nie sposób dzisiaj sobie wyobrazić funkcjonowanie państwa, które chce zapewniać obywatelom gwarancje poszanowania podstawowych ich praw.

W sferze administracji w egzekutywie, do uprawnień Rady Stanów należało np. dokonywanie rozkładu podatku na poszczególne departamenty w państwie, w jakimś sensie realizowała budżet państwa, również pociąganie do odpowiedzialności urzędników państwowych, w przypadku dopuszczenia się jakiegoś czynu naruszającego obowiązujące prawa - istotne funkcje kontrolne.

→ Władza ustawodawcza - w regulacjach dotyczących tych kwestii widać wyraźną tendencję zmierzającą do zachowania pewnych ustrojowych tradycji jeszcze I Rzeczpospolitej.

Władzę ustawodawczą miał realizować Sejm, nazwany Sejmem Głównym - budowa: podobnie jak parlament u schyłku I Rzeczpospolitej - dwuizbowy (Sejm i Senat).

Izba senatorska identyczna jak we wcześniejszym okresie, w skład wchodzili z tytułu piastowanych funkcji, biskupi kościoła katolickiego, wojewodowie i kasztelanowie, w sumie senat liczył 30 członków od roku 1809, wszystkie osoby powoływane były przez monarchę.

Izba poselska - podobnie zbudowana jak w konstytucji 3 Maja: szlachta w przeważającej liczbie 100 przedstawicieli, wybranych na sejmikach ziemskich, tylko posesjonatów, uzupełnieniem była reprezentacja mieszczan w liczbie 66 przedstawicieli (wybierani na zgromadzeniach miejskich, prawo wyborcze ograniczone było obywatelstwem miasta, cenzus majątkowy - konieczność legitymowania się odpowiednim dochodem, plus jeszcze cenzus wykształcenia i swoisty cenzus zasług na rzecz państwa - oficerowie wojska, czy żołnierzy zasłużonych w swojej służbie zawodowej).

Uprawnienia - rzeczą kardynalną jest stwierdzenie, że ten Sejm posiadał niezwykle ograniczone kompetencje - efekt całego modelu ustrojowego, gdzie dominującym podmiotem jest monarcha, nie tylko władza wykonawcza, ale także ustawodawcza leżała w jego rękach. Uchwalanie podatków, ustawodawstwo, ale tylko w zakresie prawa cywilnego i karnego, regulacje więc związane z prawem sądowym, ustawodawstwo mennicze (bicie monety, itd.) - wąsko określone dziedziny.

Przeważająca większość spraw była regulowana przez dekrety królewskie. Kompetencje ustrojodawcze były wyłączną prerogatywą monarchy, co jeszcze bardziej ograniczało kompetencje sejmu - nie miał inicjatywy ustawodawczej, jego rola ograniczała się wyłącznie do przyjmowania bądź odrzucania projektów przedstawianych przez Radę Stanu. Czyniono to w tym Sejmie bez jakichkolwiek dyskusji - procesowanie wyglądało w ten sposób, że przedstawiciel Rady Stanu przychodził na obrady, przedstawiał określony projekt, a posłowie wyłącznie ograniczali się do samego aktu głosowania, za przyjęciem bądź odrzuceniem - nie było możliwości wnoszenia poprawki do projektów.

Tylko komisje sejmowe, które wpierw te projekty od Rady przyjmowały, mogły sugerować poprawki, ale wnoszone mogły być tylko za jej zgodą - ubezwłasnowolnienie izby poselskiej.

W przypadku senatu wprowadzono zasadę, że jest organem sankcjonującym projekty uchwalane przez izbę poselską - kontrola treści pod kątem interesu, bezpieczeństwa państwa, czy nie naruszono procedury związanej z ich uchwaleniem, najważniejsze pod kątem ich zgodności z konstytucją Księstwa Warszawskiego. W tej konstrukcji po raz pierwszy znowu pojawia się w systemie polskiego prawa konstytucyjnego kompetencja, która wiążę się z sądownictwem konstytucyjnym - prerogatywa dzisiaj realizowana jest przez Trybunał Konstytucyjny. Dzięki Francji - konstytucja konsularna takie kompetencje przypisywała senatowi zachowawczemu.

W przypadkach gdyby senat odmawiał swojej sankcji znowu pojawia się szczególna rola monarchy - do jego w ostatecznej instancji należało rozstrzygnięcie sporu - mógł podpisać projekt w takiej formie jak uchwaliła to izba poselska bądź też przekazać ten projekt do swoistego wznowienia postępowania przed izbą poselską w celu uchylenia braków jakie tutaj zostały sformułowane przez senat.

Znaczenia i rola tego Sejmu - po pierwsza ta rola jest bardzo podrzędną, Sejm zwołany przez księcia trzykrotnie: 1809, 1811, 1812 w czerwcu sesja nadzwyczajna przed wyprawą Napoleona na Rosję - niewielka działalność ustawodawcza tego Sejmu, brak wnoszenia poprawek również wpływał na efekt jego prac.

Pozytywna ocena - praktyka polegająca na tym, że kiedy po formalnym zakończeniu obrad parlamentu można było przystąpić do nieformalnej nieskrępowanej dyskusji, która kończyła się opracowaniem nieformalnych wniosków, postulatów kierowanych przez posłów do monarchy, Rady Stanu, Rady Ministrów, które oddziaływały na stanowisko wymienionych organów władzy Księstwa Warszawskiego.

Reformy Napoleona - w Księstwie będzie to krótki epizod, ale zostanie wyznaczony kierunek, który później będzie cechował już w XX funkcjonowanie administracji poczynając od II Rzeczpospolitej opartej o kształt i wymogów administracji współczesnej.

Księstwo Warszawskie zupełnie zrywa z tradycją "że Rzeczpospolita nierządem stoi".

→ Zostaną wprowadzone reguły, które we Francji obowiązywały już od 1800, i które są dziełem słynnych napoleońskich reform tej francuskiej administracji, które poza kodeksem są najbardziej trwałym osiągnięciem tamtej epoki.

→ Najważniejsze zasady tej reformy: wprowadza się zracjonalizowany zarząd terytorialny w Księstwie, który oparty jest przede wszystkim nie są na samorządzie tylko na administracji rządowej, a więc w oparciu o jednoosobowe urzędy, urzędy obsadzane przez władcę, urzędy zaczynając od szczebla najwyższego, w departamencie, powiat i trzeci szczebel to gminy miejskie lub wiejskie.

Na każdym szczeblu zostanie powołany jednoosobowy urząd prefekta w departamencie, w powiecie podprefekt, gdy idzie o gminy miejskie, zarząd miast spoczywa w miastach większych głównych - prezydent, w miastach mniejszych do burmistrzów, a na wsi - w zarząd w rękach wójta.

Wszyscy ci urzędnicy funkcjonowali wg następujących zasad: powoływani i odwoływani byli przez monarchę, są to urzędy ani nie kadencyjne ani nie dożywotnie, ani nie dziedziczne, tylko kontraktowe, czyli na jakiś określony czas ale z możliwością odwołania w każdej chwili przez władzę zwierzchnią gdyby ktoś nie wypełniał swoich obowiązków. Są to urzędnicy profesjonalni, fachowi, kompetentni a nie z racji urodzenia, szlachectwa czy prywatnych koneksji. Tylko tacy, którzy zdali odpowiedni egzamin państwowy, który dawał uprawnienia od pełnienia takich urzędów - myśl tworzenia korpusu służby cywilnej, co pociągało za sobą potrzebę tworzenia odpowiednich szkół. W roku 1808 zostanie w Warszawie utworzona szkoła Prawa, trzy lata później rozbudowana o nauki administracyjne. Z tej szkoły w roku 1816 (Królestwo Polskie) zostanie utworzony na tej bazie Uniwersytet Warszawski (jeden z wydziałów będzie kontynuacją tej Szkoły Prawa).

Organy te funkcjonują wg klasycznych zasad centralizmu, biurokratyzmu, zasad znanych jeszcze z czasów klasycznej monarchii absolutnej, po nie sięgał Napoleon dostosowując je tylko do wymogów współczesności, urzędy hierarchicznie sobie podporządkowane, niższy podlegał urzędnikowi wyższego szczebla i to w zakresie podległości osobowej (kompetencje urzędnika wyższego szczebla do: powoływanie, odwoływanie, karanie, nagradzania urzędnika niższego szczebla) i podległość służbowa (obowiązek wykonywania przez niższego urzędnika dyrektyw urzędnika hierarchicznie wyższego). Podległość osobowa była gwarancją wykonywania realizowania podległości służbowej.

Temu modelowi administracji towarzyszy zasada swoistej koncentracji uprawnień w rękach określonego urzędnika określonego szczebla. Prefekt można powiedzieć, że on w swoich kompetencjach na terenie departamentu jest nie tylko przedstawicielem władzy centralnej, ale także w funkcjach administracyjnych wykonuje nad tym departamencie te wszystkie dziedziny administracji które na szczeblu centralnym realizowane są przez wszystkich poszczególnych ministrów - administracja wojskowa i administracja wymiaru sprawiedliwości, które tworzyły na swoje potrzeby odrębną administrację specjalną - tych kompetencji ministrów nie posiadał prefekt.

→ Samorząd praktycznie ulega kompletnej likwidacji.

Rola sejmików - wybór posłów na Sejm Główny. Wprowadza się namiastkę samorządu (recepcja francuska) - rady odpowiednich szczebli: rada departamentalna, w powiatach rady powiatowe, w miastach rady miejskie i na wsi rady gminne. Nie spełniają wymogów instytucji samorządowych: tworzone były w drodze nominacji przez króla albo prefekta, nie mają własnych określonych prawem kompetencji, są organami opiniodawczymi. Mogą występować tylko z postulatami - ich rola jest niezwykle ograniczona.

Charakterystyka ustrojowa Księstwa powinna zasadzać się na próbie ustalenia ile w tym Księstwie było tradycji a ile recepcji wzorów francuskich. Przeniesienie do ustroju księstwa tych różnych francuskich rozwiązań oznaczało ogromny krok do przodu gdy idzie o unowocześnienie struktur państwa i jego zarządu - wskazówka na przyszłość jak budować współczesny aparat w państwie.

1812 - w przeddzień kampanii rosyjskiej Napoleona zostanie zwołany Sejm Główny na sesję specjalna - zakończy się ogłoszeniem proklamacji o ideowym patriotycznym wymiarze z inspiracji Napoleona, w swej treści wskrzeszenie Królestwa Polskiego i to w unii z Wielkim Księstwem Litewskim, z nadzieją, że będzie mogła być urzeczywistniona w następstwie zwycięskiej wojny Napoleona z Rosja. Wojna przyniosła jednak upadek Napoleona i w efekcie Księstwa Warszawskiego.

Po raz kolejny sprawa polska stała się przedmiotem przetargów politycznych:

→ stała się jednym z trudnych problemów, przed którym stanęły dwory europejskie w trakcie obrad kongresu wiedeńskiego 1814-1815, który miał Europę porządkować po okresie napoleońskim - porządek wiedeński obowiązujący po rok 1914. Następstwem decyzji podjętych podczas obrad tego kongresu będzie utworzenie kolejnego organizmu polskiego quasi suwerennego - Królestwo Polskie, - które terytorialnie będzie mniejsze niż Księstwo, będzie liczyć 128 km², z tego Księstwa Warszawskiego odejdą na rzecz Prus 2 departamenty bydgoski i poznański, Austria odbierze sobie ziemie przejęte w wyniku 3. rozbioru, uzasadnione jest wiec stwierdzenie ze kongres wiedeński dokona 4. rozbioru Polski. Królestwo miało pozostawać w unii dynastycznej z Rosją carską - najważniejsza decyzja podjęta w Wiedniu.

→ Unia dynastyczna - królestwo miało być połączone z Rosją osobą wspólnego władcy, władca wg późniejszej konstytucji wybierany wg zasad dziedziczenia tronu oczywiście w Rosji, czyli każdorazowy car Rosji stawał się władcą królestwa polskiego, swoista unia personalna, ale gdyby oceniać pozycje wobec królestwa Rosji w stosunku do pozycji księstwa w aspekcie międzynarodowych uwarunkowań, to w miejsce Francji i Saksonii wchodzi carska Rosja.

→ W Królestwie podstawowym aktem ustrojowym, który będzie przez kilkanaście lat wytyczać ramy ustroju politycznego i społecznego będzie konstytucja Królestwa, konstytucja, która również jest oktrojowaną tym razem nadana przez cara i króla w tym Królestwie cara Aleksandra I, zobowiązał się do nadania jej jeszcze w Wiedniu, 27 listopada 1815 ten akt konstytucji podpisze - do roku 1830 będzie, do chwili powstania listopadowego i później w konsekwencji wojny polsko-rosyjskiej 1831, a formalnie do lutego 1832, kiedy to kolejny car Mikołaj I wyda statut organiczny, który formalnie i faktycznie uchylił konstytucję. Konsekswencją powstania i przegranej wojny z Rosją będzie stopniowa likwidacja odrębności tego królestwa, wprowadzanie systemu unifikującego porządek prawny tego królestwa z porządkiem carskiej Rosji. 1863-1864 - w wyniku powstania styczniowego Królestwo zostanie jedną z prowincji Rosji, nazwę oficjalną zastąpi nazwa kraju przywiślańskiego

Zasady ustroju.

→ Po pierwsze cały model ustrojowy opiera się na modelu wprowadzonym we Francji przez Ludwika XVIII (Karta), czyli z tym ogromnym wyeksponowaniem pozycji władcy, króla jako suwerena, to daje mu legalne atrybuty do nadania społeczeństwu konstytucji w formie swoistego przywileju.

→ Gdy idzie o szczegółowa budowę różnych instytucji ustrojowych - Królestwo jest pewną kontynuacją ustroju Księstwa Warszawskiego - jednakże ustrój wraca w znacznym stopniu do tradycji I Rzeczpospolitej, aniżeli to czyniła konstytucja Księstwa Warszawskiego.

Kontynuacją są: pozycja króla (najważniejszy organ), istnienie Rady Stanu (pewne modyfikacje, w Królestwie jest nazwą ogólną i wspólną dla instytucji: Zgromadzenie Ogólne, Rada Stanu w sensie stricte, realizuje wszystkie uprawnienia z jednym wyjątkiem, nie miała kompetencji sądu kasacyjnego; drugą jest Rada Administracyjna, składająca się z ministrów i pod przewodnictwem zastępcy króla, czyli Namiestnika Królestwa, któremu król w 1818 przekaże większość uprawnień wykonawczych i administracyjnych.

W roku 1826 po śmierci jedynego, pierwszego i ostatniego - gen. Józef Zajączek, wtedy znaczne kompetencje zostaną przekazane Radzie Administracyjnej, która do tego czasu była tylko organem doradczym dla tegoż właśnie namiestnika).

Obraz w regulacjach konstytucyjnych, w praktyce pierwsze skrzypce odgrywały organy pozakonstytucyjne: wódz naczelny polskiej armii - brat cara Wielki Książe Konstanty i Komisarz cara przy rządzie Królestwa Polskiego, urząd zajmowany przez rosyjskiego senatora Mikołaja Nowosilcowa.

Najważniejsza zmiana w sferze egzekutywy będzie polegała na przywróceniu kolegialnych organów na szczeblu centralnym i terytorialnym, wraca się do tradycji I Rzeczpospolitej, na szczeblu centralnym mamy kolegialne ministerstwa, gdzie minister jako przewodniczący jest organizatorem prac, z kolei w terenie, w obwodach i miastach mamy do czynienia za specjalnymi komisjami wojewódzkimi, które są miniaturką komisji działających na szczeblu centralnym. Nie zmienia się nic w gminie wiejskiej: wójt, jedna zmiana, jeżeli w księstwie będzie powierzanie tego urzędu szlachcicowi, to w królestwie będzie to już oparte na zasadzie postanowienia prawa, gdzie z urzędu szlachcic staje się zarządcą gminy.

Parlament - nic się nie zmieni w jego budowie, jak w Księstwie. 2 istotne modyfikacje: prawo wyborcze do izby poselskiej (Królestwo będzie się chlubić najbardziej liberalną ordynacją wyborczą w Europie, bardzo niski cenzus majątkowy przy zachowaniu cenzusu stanowego, co doprowadzi do: w królestwie na 3 mln obywateli czynne prawo posiadało 100 tys. osób, gdy we Francji na gruncie karty 100 tys. Francuzów miało prawo wyborcze ale w stosunku do 30 mln obywateli). Uprawnienia - rozszerzenie prerogatyw parlamentu, kompetencje sięgają nawet do możliwości przeprowadzania zmian w konstytucji, co nie było dopuszczone w księstwie. Nie potwierdzi tego jednak później praktyka konstytucyjna. Od roku 1820 wyraźnie widać że car wycofuje się z liberalnego doświadczenia, królestwo miało być polem doświadczalnym. 1820 - swoista cezura w praktyce konstytucyjnej, iż Aleksander I rezygnuje z obliczonego na Rosję eksperymentu, a będzie się to przejawiało w praktycznym ograniczaniu kompetencji parlamentu, będzie coraz rzadziej zwoływany, tajność obrad, będzie się dalej ograniczać konstytucyjnie gwarantowaną zasadę wolności osobistych, przez bezprawne aresztowania posłów opozycji, jeśli parlament przestanie odgrywać role swoistego gwaranta dla konstytucyjnego ustroju Królestwa, to cała opozycja zacznie wychodzić poza mury parlamentu i budować w różnych tajnych, nieformalnych związkach organizacjach patriotycznych, a erupcją tego nurtu będzie insurekcja roku 1830, które w efekcie będzie stanowić swoisty gwoźdź do trumny konstytucyjnej epoki królestwa polskiego.

WYKŁAD 8: I poł. XX - okres międzywojenny - II Rzeczpospolita

1. Ustrój konstytucyjny i jego ewolucja.

2. Administracja publiczna.

Periodyzacja okresu (1918-1939):

Rok 1926 cezura - zamach stanu w maju marszałka Józefa Piłsudskiego

1. 1918 - 1926 - okres demokracji parlamentarnej (rządy parlamentarno- gabinetowe, konstytucja marcowa z 17 marca 1921)

1. 1918 - 1921= okres obowiązywania tymczasowych zasad ustrojowych, wprowadzane w roku 1918, 1919, czyli jeszcze przed konstytucją - ich moc obowiązywała aż do grudnia 1922, po uchwaleniu konstytucji)

2. 1921 - 1926

2. 1926 - 1939 - okres rządów autorytarnych (druga ustawa zasadnicza, konstytucja kwietniowa z 23 kwietnia 1935 roku)

Akty z okresu do 1926:

1. Dekret z 22 listopada 1918, pierwsza „mała konstytucja”, niepełna, regulująca tylko na jakiś okres tymczasowy pewne materie konstytucyjne, więc nie regulowała wszystkich dziedzin, które znajdują się we wszystkich konstytucjach -„Dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej” - miała określić system najwyższych organów władzy w Polsce po odzyskaniu niepodległości do czasu zwołania sejmu, który miał przesądzić w przyszłości o ustroju tego państwa.

2. Drugim uchwalonym przez sejm ustawodawczy będzie uchwała z dnia 20 lutego 1919 - „O powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu naczelnika państwa”. W literaturze powszechnie zwana małą konstytucją. Obowiązywała nie tylko do chwili uchwalenia konstytucji marcowej, ale później na mocy tzw. ustawy przejściowej, którą sejm uchwalił w maju 1921, będzie ona obowiązywać aż do czasu powołania wszystkich najwyższych organów władzy w tym państwie, zgodnie z ustaleniami konstytucji marcowej. Takim ostatnim najwyższym, przewidywanym organem przez konstytucje będzie urząd prezydenta - w grudniu 1922 - z chwilą wyboru prezydenta Gabriela Narutowicza przestanie obowiązywać ta "Mała konstytucja" z 1919.

3. Dekrety z 28 listopada 1918, które wprowadzały po raz pierwszy ordynację wyborczą, czyli określały zasady prawa wyborczego do parlamentu, przesądzając później o regulacjach przyjętych już w samej konstytucji marcowej.

4. Wydane na gruncie konstytucji marcowej ordynacje wyborcze do sejmu i senatu i inne ważne ustawy, które dotyczyły organizacji i funkcjonowania takich instytucji jak Trybunał Stanu czy Najwyższej Izby Kontroli.

Akty po zamachu stanu:

1. Nowela sierpniowa - przyjęta 2 sierpnia 1926, nowela do konstytucji marcowej, wprowadzająca w niej istotne zmiany - pierwszym wyraźnym sygnałem, w jakim kierunku pójdzie ewolucja ustrojowa państwa i otwierająca nowy zupełnie etap w dziejach politycznych i ustrojowych II Rzeczpospolitej.

2. Zwieńczeniem praktyki konstytucyjnej politycznej i tej, która będzie budowana na podstawie noweli sierpniowej będzie konstytucja kwietniowa, weszła w życie 24 kwietnia 1935, została przez prezydenta podpisana dzień wcześniej. Nie od daty uchwalenia jej przez parlament, tylko od daty podpisania jej przez prezydenta, przez sejm była również uchwalona w marcu.

3. Ordynacje wyborcze nowe zmieniające dotąd obowiązujące zasady prawa wyborczego z lipca 1935.

Ich treść pozwala w sposób szczegółowy odbudować w wielu bardzo ważnych fragmentach zasady ustrojowe II RP.

Jak doszło do ukształtowania się pierwszych suwerennych ośrodków władzy na terenach polskich w listopadzie 1918 roku jako konsekwencje związane z przebiegiem działań na frontach?

1914 - z chwilą, kiedy dojdzie do wybuchu I wojny światowej dojdzie do wydarzenia, z którym wielu Polaków będzie wiązać nadzieje na odzyskanie niepodległości, po obu stronach barykady staną państwa rozbiorowe. W gronie państw centralnych Niemcy, w obrębie II Rzeszy Prusy i Austro-Węgry, po drugiej stronie carska Rosja z państwami europejskimi. TO niewątpliwie zaktywizuje grupy polskiego społeczeństwa. Podobnie jak w okresie wojen napoleońskich będą budowane pewne orientacje w polskim społeczeństwie, które to dostrzegały możliwość odzyskania niepodległości, stawiając na sojusz z jednym z tych dwóch ugrupowań. Łącząc się z sojuszem z państwami centralnymi albo Rosją. W roku 1914 dojdzie do powstania dwóch ugrupowań politycznych:

• Pierwsze nazywane ugrupowaniem aktywistów, związane z politykami działającymi w Galicji, ugrupowaniem, które będzie miało bardzo rozległy skład polityczny: konserwatyści krakowscy (Stańczycy) i socjaliści. Orientacja stawiająca na sojusz z Niemcami i Austro-Węgrami i próbująca w przyszłości budować niepodlegle państwo kosztem Rosji carskiej i na terytoriach zdobytych na Rosji. Aktywiści - stawiano na przede wszystkim na czyn zbrojny - rozstrzygnięcie z udziałem samych Polaków - czyn później związany z legionami Piłsudskiego. W sierpniu powołali do życia organizację, która miała być wyrazicielem interesów Polski w tym jeszcze formalnie zaborze austriackim i miała być organem, który miał organizować tę polską siłę zbrojną - Naczelny Komitet Narodowy.

• Druga to pasywiści - w tej taktyce politycznej zakładano nie tyle czynny udział Polaków, co optowanie na rozstrzygnięcia dyplomatyczne, czekając na optymalną sytuację w sferze międzynarodowej i możliwość postawienia sprawy polskiej w konsekwencji rozstrzygnięć na frontach wojny. Będą stawiać przede wszystkim na Rosję carską i Ententę, czyli pozostające w sojuszu z Rosją Francję, Wielką Brytanię, czy od 1917 USA. Odpowiedzią na NKN było utworzenie w listopadzie Komitetu Narodowego Polskiego - opanowany przez działaczy narodowej demokracji, endecji, pod przywództwem Romana Dmowskiego.

Będą się starały wygrać coś dla sprawy polskiej, prowadząc aktywną działalność w latach 1914-1918. Możliwość zrealizowania celów politycznych zależała od wyników tego konfliktu między państwami centralnymi. Sytuacja na frontach na początku wojny - 1915 wojska rosyjskie będą wyrzucone z terenów Królestwa Polskiego, czyli ziem do Bugu zaboru rosyjskiego - to da swoiste fora dla stronnictwa aktywistów. W tym roku zostaną utworzone na terenach Królestwa Polskiego dwa gubernatorstwa: w Warszawie z gubernatorem niemieckim i drugie w Lublinie zarządzane przez Austriaków. Zarówno w interesie Niemiec i Austro-Węgier było zachęcenie Polaków do czynu zbrojnego i możliwość tworzenia polskich sił zbrojnych, - co mogło odciążyć wojska państw centralnych na froncie wschodnim w obliczu prowadzonych działań na froncie zachodnim.

Ta polityka przyniesie efekty w roku 1916 - akt dwóch cesarzy z 5 listopada 1916 roku, przez cesarzy Austro-Węgier i cesarza Niemiec. Będzie stanowił zapowiedź utworzenia w przyszłości suwerennego królestwa polskiego, które miało być zbudowane na ziemiach zdobytych na carskiej Rosji. Ten akt jest enigmatyczny w swej treści, nie określa granic królestwa, bo o tym mogła zadecydować tylko przyszłość. Najważniejszą konsekwencją aktu jest to, że sprawa polska została podniesiona na arenie międzynarodowej i to przez rządy państw zaborczych. Ten akt pociągnie za sobą tworzenie przez rządy tych państw pierwszych organizmów przyszłej niepodległej Polski - organów, które pod kuratelą rządów Niemiec i Austrii miały przygotowywać to przyszłe Królestwo do bardziej suwerennego bytu politycznego.

Efektem będzie powołanie w grudniu 1916 roku Tymczasowej Rady Stanu z nominacji rządów Niemiec i Austrio-Węgier spośród polityków polskich z ziem byłego zaboru austriackiego i rosyjskiego - z kręgu aktywistów - zadaniem tego organu, którego funkcje były doradcze i opiniodawcze dla generalnych gubernatorów, będzie przygotowywanie przyszłych projektów ustrojowych, które miały przygotowywać proces odradzania przyszłej polskiej ustrojowości. Nie odegrał znaczenia w okresie swojego funkcjonowania, bo tylko do lipca 1917, kiedy rozwiązał się przez podanie wszystkich jego członków do dymisji - "kryzys przysięgowy", który spowoduje rozwiązanie także polskich legionów i aresztowanie Piłsudskiego - owocem prac będzie stworzenie pierwszego projektu polskiej konstytucji, która zakładała dla Polski ustrój monarchiczny zgodnie z Aktem Dwóch Cesarzy. Nikt jeszcze nie myślał poważnie o restauracji Polski w formie republikańskiej, bo monarchia była wtedy jeszcze formą rządów dominujących w Europie.

Kolejną decyzją z 12 września 1917 państw zaborczych zostanie utworzona tzw. Rada Regencyjna, w której składzie znajdą się 3 osoby powołane spośród polskiego episkopatu, kręgu arystokracji i ziemiaństwa z orientacji aktywistycznej - arcybiskup metropolita Aleksander Kakowski, później kardynał, Książe Zdzisław Lubomirski i hrabia Ostrowski. W tym składzie RR miała być instytucją działającą do czasu utworzenia Królestwa Polskiego - wtedy miała się skończyć ta swoista regencja, przez przejęcie korony przez przyszłego monarchę. Ta RR uzyska mieszane uprawnienia ustawodawczo- wykonawcze, a więc prawo do ustalania i wprowadzania w życie ustaw czy dekretów w ramach kompetencji przekazywanych tej RR przez rządy państw zaborczych, jednocześnie z kompetencją tworzenia pierwszych polskich departamentów a później już ministerstw, które miały zarządzać różnymi resortami administracji publicznej, które będą stopniowo przekazywane przez okupantów właśnie RR, a więc budowanie zrębów polskiej państwowości. Już od września 1917 zostaną przekazane do kompetencji RR takie resorty jak resort oświaty i szkolnictwa od powszechnego do wyższego, i wymiar sprawiedliwości. Sądy będą już sądami polskimi, będą obsadzane przez polskich sędziów, będą procesować i wyrokować w języku polskim - Sądy Polsko-Królewskie - element odbudowywania suwerennej RP.

Od września 1917 do listopada 1918 pod auspicjami RR będą się budować kolejne zręby polskiej państwowości. Nic nie narodzi się z niczego w listopadzie roku 1918 - tylko to będzie już ogniwem w tym dość długim łańcuchu odbudowywania niezawisłej Polski. Po roku 1918 RR będzie bardzo krytycznie oceniania - choć nie był to organ działający zupełnie suwerennie i niezależnie, to trudno by było nie doceniać całego dorobku tego okresu, a później powołania przez nią w lutym Radę Stanu - będącą dla niej organem wykonawczym i pomocniczym. Te instytucje wniosły wielką rolę w budowaniu polskiej państwowości.

Od grudnia 1917 RR na podstawie uzyskanej od państw okupacyjnych władzy będzie tworzyć kolejne już gabinety, czyli rządy polskie - kolegialne organy, w których skład będą wchodzić dyrektorzy departamentów, a później już ministrowie kierujący przekazywanymi RR resortami. Pierwszy taki rząd powstanie w grudniu 1917 pod rezydencją Jana Kucharzewskiego, ostatni powoła 5 listopada 1918 - będzie to już 5. gabinet, czyli zanim dojdzie do objęcia władzy przez Piłsudskiego, RR będzie autorem 5 już gabinetów. W skład ostatniego będzie wchodzić już 12 ministrów - już 12 resortów spraw publicznych było zarządzanych przez polskich ministrów i Radę Ministrów.

Listopad 1918. Wiąże się z wszystkimi ważnymi wydarzeniami kończącymi przebieg działań na frontach I wojny światowej. 10 listopada dojdzie do kapitulacji państw centralnych - gorące dni na różnych polskich jeszcze formalnie ziemiach rozbiorowych, gdzie od października będą powstawać pierwsze spontanicznie powołane ośrodki władzy, które w miejsce opuszczających tereny wojsk niemieckich czy austriackich będą starały się przejmować na tych obszarach polską władzę.

Pierwszym organem ukonstytuowanym będzie jeszcze w 28 października 1918 Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie, która stanie się regionalnym rządem polskim dla ziem byłego zaboru austriackiego, z organem - Rada Księstwa Cieszyńskiego. Kolejnym takim organem, który nie uzna RR - na ziemiach byłego Królestwa Polskiego - I rząd lubelski (drugi 1944 PKWN) - Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, powołany do życia z 6 / 7 listopada pod przewodnictwem Ignacego Daszyńskiego. W skład tego rządu weszli głównie członkowie Polskiej Partii Socjalistycznej i lewicowego chłopskiego ugrupowania, jakim było PSL- Wyzwolenie. Ten rząd będzie początkowo aspirował do podporządkowania sobie innych ośrodków powstających w innych dzielnicach. W każdym razie 7 listopada ten rząd wyda słynny manifest, który będzie zapowiedzią istotnych reform politycznych, społecznych i gospodarczych, które miały być przeprowadzone w tym odbudowującym się państwie na samym jego początku. Wiele postulatów nie uda się podczas trwania RP zrealizować. Przetrwała kilka dni do 11 listopada.

10 listopada przyjeżdża do Warszawy z Magdeburga Józef Piłsudski, który będzie aspirował do zbudowania rządu centralnego, co mu się uda, i podporządkowaniu wszystkich ośrodków regionalnych. Już następnego dnia, 11 listopada uzyska od RR najwyższe zwierzchnictwa nas siłami zbrojnymi nad wszystkimi rodzajami polskich sił zbrojnych. 14 listopada RR przekazała mu także najwyższą władzę cywilną i sama się rozwiązała tego dnia, zdając sobie sprawę ze swojej niepopularności w polskim społeczeństwie. W ręce Piłsudskiego dostaje się pełnia władzy dyktatorskiej przekazanej mu przez instytucję, która posiadała swoistą legitymizację w tym dotychczasowym porządku prawnym funkcjonującym na tym obszarze, nie był to akt dzikiej uzurpacji Piłsudskiego - tylko został zalegalizowany na drodze odradzania się suwerennej Polski. Pierwszą jego decyzją będzie powołanie pierwszego rządu bez nacisków władz państw zaborczych. Pierwszym premierem stanie się Ignacy Daszyński - odtworzenie w niewielkich zmianach personalnych rządu lubelskiego, ale praktycznie nie obejmie nigdy działalności, spotykając się z zasadniczą krytyką ugrupowań prawicowych w tym narodowej demokracji, ta nieudana próba skończy się kolejną decyzją Piłsudskiego z 18 listopada - skuteczna, czyli zaakceptowana przez wszystkie siły polityczne - powołanie gabinetu Jędrzeja Moraczewskiego z PPS - pierwszy gabinet II RP.

Sytuacja na terytoriach przyszłej odbudowującej się RP. Powołanie rządu Moraczewskiego oznaczało podporządkowanie temu rządowi terenów byłego Królestwa Polskiego, byłego zaboru austriackiego do linii Sanu (Galicja wschodnia i Lwów i okolice tam już w listopadzie rozpocznie się konflikt polsko-ukraiński o przynależność tych terenów, aż do lipca 1919, kiedy uda się wojska ukraińskie starające się budować Zachodnio-ukraińską Republikę Ludową ze stolicą w Lwowie, uda się wyprzeć za rzekę Zbrucz). Na wschód od Bugu aż w styczniu 1919 na terenach byłego Księstwa Litewskiego rozpocznie się wojna polsko-bolszewicka, która będzie efektem realizowania przez Lenina koncepcji Lenina i jego stratega, jakim był Trocki - idea permanentnej rewolucji. Wojna trwająca przez 2 lata i zakończona traktatem ryskim zawartym w Rydze dzień po uchwaleniu konstytucji marcowej - 18 marca 1921. Ogromny chaos i trudno mówić o jurysdykcji polskiej na tych terenach, wszystko zależało od przebiegu walk. Ziemie byłego zaboru pruskiego - od grudnia mamy do czynienia z tworzeniem pierwszych ośrodków władzy. Dojdzie do powołania 5 grudnia sejmu, który jako reprezentacja społeczeństwa polskiego tego zaboru powoła instytucję reprezentującą interesy Polski - Naczelna Rada Ludowa, która później ze swojego składu jako organ wykonawczy stworzy Komisariat NRL. W efekcie tych wszystkich działań a później jeszcze fakt przyjazdu do Poznania Ignacego Paderewskiego. 27 Grudnia rozpocznie się powstanie wielkopolskie, które potrwa do lutego 1919, ale sama sprawa przynależności tychże ziem zostanie uzgodniona w Wersalu w czerwcu 1919.

Efektywnie rząd Piłsudskiego władzę sprawuje na niewielkim obszarze, na innych toczyły się jeszcze powstania albo jeszcze regularna wojna. Skrystalizowanie granic nastąpi w 1922 roku.

CHARAKTERYSTYKA PODSTAWOWYCH AKTÓW NORMATYWNYCH:

1.Dekret z 22 listopada o Najwyższej Władzy Reprezentacyjnej Republiki Polskiej. Akt podpisany przez Piłsudskiego, a był to akt rządu Moraczewskiego miał być obowiązującym do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego, któremu to niejako już w tym dekrecie przekazywano kompetencje o przesądzaniu, nadaniu temu państwu pełnej konstytucji, parlament miał przesądzić o podstawach ustroju. Dekret super-tymczasowy. Trzeba uwzględnić fakt, w jakich okolicznościach ten akt miał obowiązywać - ten dokument rysuje się jako wprowadzający dyktaturę władzy wykonawczej, na którą to składała się Rada Ministrów powoływana przez Piłsudskiego, który otrzymuje w tym akcie tytuł Tymczasowego Naczelnika Państwa (wraca się do tradycji insurekcji kościuszkowskiej). Jako głowa państwa i jednocześnie jako organ stojący ponad Radą Ministrów, kontrolujący i nadzorujący Radę, powoływaną także przez niego. W tym akcie przyznaje się Radzie Ministrów kompetencje ustawodawcze - szczególny przypadek, kiedy egzekutywa ma kompetencje ustawodawcze - akty, które ten organ miał wydawać, nazywają się dekretami z mocą ustawy (pojawia się później jeszcze w ustroju RP). Tymi dekretami można było regulować wszelkie materie ustrojowe, łącznie z materiami konstytucyjnymi. Wymagały aprobaty Piłsudskiego, musiały być przez niego podpisane i wtedy wchodziły w życie. Były aktami tymczasowymi, ograniczony czas obowiązywania, bowiem jako przewidywał ten Dekret z 22 listopada miały być te wszystkie pozostałe dekrety przedstawione Sejmowi Ustawodawczemu z chwilą jego zwołania. Sejm miał rozstrzygnąć, co z tego dorobku ustawodawczego rządu miało pozostać w mocy, a co zostałoby uchylone. Na gruncie tego dekretu system nieograniczonej dyktatury czasowej był usprawiedliwiony wymogami tej epoki.

2. Ordynacja wyborcza, która ukaże się dekretem Rady Ministrów z 28 listopada 1918. Ona godna jest odnotowania: po pierwsze właściwie przesądziła już o rozstrzygnięciach przyjętych w samej konstytucji marcowej, a po drugie fakt, - iż wprowadzała niezwykle demokratyczne zasady prawa wyborczego, ze standardami dojrzałych demokracji europejskich tego okresu, Francja okresu III Republiki, czy Anglia. Wprowadza prawo 5-przymiotnikowe: powszechne, bezpośrednie, tajne, równe i proporcjonalne. Właściwie jest tylko przyjęty jeden cenzus wieku, nie uznaje cenzusu płci, prawo wyborcze dla kobiet, co w tym okresie należało w świecie do rzadkości (Amerykanie dali 1921, Brytyjczycy 1928, a Francuzi 1946). Określał czas zwołania Sejmu Ustawodawczego - bardzo ważny punkt tej ordynacji, skoro ten Sejm miał o wszystkim przesądzić w przyszłości. Wybory będą miały miejsce 26 stycznia 1919, tylko na terenach centralnych w Królestwie Polskim i w zaborze galicyjskim (część zachodnia). Skoro nie można było przeprowadzić tych wyborów w byłym zaborze ruskim czy w Małopolsce Wschodniej czy w byłych guberniach - przedstawicielami tychże dwóch zaborów: Austrii i Prus będą swoiści wiryliści - osoby, które posiadały w roku 1918 mandat poselski do parlamentu Rzeszy (Berlin), czy Austrii w Wiedniu. Oni wejdą niejako z urzędu w skład Sejmu Ustawodawczego. Później ten sejm będzie stale uzupełniał swój skład, bo później będą przeprowadzane wybory w poszczególnych dzielnicach, w Wielkopolsce w czerwcu 1919, na Pomorzu w maju 1920, a na Wileńszczyźnie (ostatni etap zmian w sejmie, przyłączenie Litwy środkowej w skład II RP) kwiecień 1922. Sejm zacznie swoją działalność 10 lutego 1919, co oznaczało automatyczne ustanie mocy obowiązującej dekretu z 22 listopada. Przed sejmem stanęło ważne zadanie przyjęcia kolejnego aktu, który miał czasowo regulować ustrój i budowę organów władzy państwowej. Uchwalenie szybko konstytucji było niemożliwe, a trzeba było szybko te tymczasowe regulacje wprowadzić w życie, aby uniknąć luki w sprawowaniu władzy. To spowoduje genezę aktu przyjętego po raz pierwszy przez sejm - "Małą Konstytucję".

Agnieszka Jeglińska, Viadrina 2006/07

---