Jakie oblicza sarmatyzmu występują w literaturze polskiej epoki baroku. Analiza twórczości Wacława Potockiego i Jana Chryzostoma Paska

Najpierw swoja pracę rozpocznę od wyjaśnienia czym tak naprawdę była epoka baroku i czym się charakteryzowała jakie były jej wyznaczniki.

BAROK jest to kierunek w kulturze europejskiej. Epoka ta rozpoczęła się około XVII. Koniec przypada na pierwszą połowę XVIII wieku.

Kolebka baroku były Włochy . Swoim zasięgiem objął także niektóre kraje Ameryki Łacińskiej.

Samo słowo barok pierwotnie oznaczało nieregularności i dziwactwa w sztuce.

W estetyce pojawił się w połowie XIX wieku. Użyli go J. Burckhardt i W. Lübke na określenie zwyrodniałego stylu renesansowego.

Rehabilitacja baroku dokonała się w pracy pt. "Renaissance und Barock 1888, wyd. 5 1961" autorstwa C. Gurlitta i H. Wölfflina.

Porębowicz w monografii o J.A. Morsztynie użył nazwy barok do określenia stylu literackiego.

Po raz pierwszy o baroku jako epoce napisał B. Croce. Uważał cechy barokowe za sprzeczne z artyzmem.

Badania i analizy tak szerokiego pojęcia jakim jest bez wątpienia barok udowadniają i wskazują na różnorakie związki. Są to zarówno związki sztuki , literatury z innych dziedzinach sztuki, ale także z myślą społeczną. Te wszystkie związki są wynikiem odmiennego charakteru epoki w różnych narodach i kulturach.

Problematyką baroku w krajach słowiańskich zajmowali się E. Angyal i D. Čiževsky .

Badacz A. Hauser wyróżnił następujące rodzaje baroku:

• barok dworsko-katolicki

• mieszczańsko-protestancki

• pierwszy sensualistyczny inna nazwa monumentalno-dekoratorski

• drugi klasycystyczny ten rozwijał się głównie we Francji

Kultura baroku ukształtowana została w okresie sporów religijnych. Zaliczyć możemy do nich dwa najważniejsze reformację i kontrreformację. Ponad to poruszano inne kwestie między innymi teologiczne. (problem stosunku Biblii do nauki, jansenizm, gallikanizm). Ważne były też kwestie filozoficzne (krytyka filozofii klasycznej i scholastyki w imię subiektywizmu i sceptycyzmu).

W epoce tej miały także miejsce próby tworzenia syntezy wiedzy , duża zasługa należy się tu rozwojowi nauk przyrodniczych. W naukach tych najistotniejsze stawały się pojęcia nieskończoności i skończoności.(Kartezjusz)

W dziedzinie teologii w dalszym ciągu zajmowano się zagadnieniem łaski, wolnej woli i predestynacji.

Religijnym wyrazem baroku stała się tak zwana "pobożność barokowa". Jej cechy to uczuciowość tryumfalizm, moralizatorstwo i przewaga obrzędu liturgicznego nad refleksją wokół głównych prawd wiary.

Swoje rozważania na temat oblicza sarmatyzmu należy zacząć od próby zdefiniowania pojęć takich jak sarmatyzm i określenia cech jakimi obdarzeni byli Sarmaci.

Sarmatyzm jest to ideologia i koncepcja kulturowa, z którą utożsamiała się szlachta polski. Sarmatyzm panował w Polsce mniej więcej od końca XVI wieku , aż do połowy wieku XVIII. Korzeni sarmatyzmu szukano w starożytnym ludzie Sarmatów. W literaturze przedstawiano różne wzorce np. wzorzec szlachcica- rycerza, czy też wzorzec szlachcica- ziemianina. Szlachta bardzo zaciekle walczyła o zachowanie swoich przywilejów. Opozycyjny był sarmatyzm wobec dominujących nurtów zachodnioeuropejskich, zwłaszcza w dziedzinie obyczajów i stylu życia.

Cechy szlachty sarmackiej:

Szlachta polska żyjąca na przełomie XVII i XVIII wieku była przekonana , że pochodzi ona od starożytnego rodu Sarmatów.

Cechowało ją poczucie narodowej potęgi, świadomość tradycji . Nieodłączną cechą mentalności barokowej była duma. Niestety zbiegiem czasu pojęcie sarmatyzmu zaczęło nabierać zabarwienia negatywnego. Całość zachowanie , obyczaje i kultura szlachty zaczęła się kojarzyć z zacofaniem, nietolerancją, zabobonnością, dewocja.

Wacław Potocki jest przedstawicielem nurtu ziemiańskiego, który inaczej nazywany nurtem sarmackim lub też swojskim. Cechą charakterystyczną tej literatury była to , że je twórcy ogromna wagę przykładali do dawnych tradycji rodzinnych. Miejscem rozwoju tej literatury były przede wszystkim dworki szlacheckie . Dlatego tez często mówimy że w literatura sarmacka jest swoistym wyrazem ideologii szlacheckiej. Związek to miało także z faktem że szlachta uznawała swój naród za najlepszy i najważniejszy ponad wszystkie inne.

O twórczości Wacława Potockiego zwykło się także mówić że stanowi ona sumienie narodowe. Potocki realizuje w swoich utworach ważne problemy społeczne i moralizatorskie. Oto przykłady wierszy , w których podjęte są kwestie bezpośrednio dotyczące społeczeństwa:

• "Nierządem Polska stoi" - jest to wiersz , w którym mamy ukazany ówczesny i prawdziwy obraz sytuacji w Polsce. Polska jest przykładem państwa w którym przepisy i prawo jest ciągle zmieniane. Cierpi przez to najbardziej najbiedniejsza warstwa społeczna, prowadzi to do jej skrajnego ubóstwa. Poeta Wacław Potocki w swoich wierszach wykazuje się ogromna troską o losy swojej ojczyzny a także mamy tu przejaw jego gorącej miłości patriotycznej.

" Nierządem powiedział ktoś dawno, Polska stoi; Gdyby dziś pojrzał z grobu po ojczyźnie swojej, Zawołałby co gała: Wracam znowu, skądem, Żebym tak srogim z Polską nie ginął nierządem!".

• "Natura wszystkim jednaka" to kolejny bardzo ważny wiersz traktujący o równości wszystkich ludzi i praw. Zdaniem Potockiego prawa pisane powinny być takie same dla każdego człowieka. Powinna panować równość, bo w naturze i wedle jej praw wszyscy ludzie są równi. Przyczyną nierówności są nasze chore i bezpodstawne wymysły. Potocki jest jednym z nielicznych szlachciców , którzy ciepłym i dobrym stosunkiem darzą chłopów, ponad to okazuje im także współczucie. Stara się także zrozumieć ich niedolę. . Autor ma ciepły stosunek do chłopa, okazuje mu współczucie. Krytykuje szlachtę, potępia ich grzeszne i pełne pokus życie. W wierszu tym Potocki odnosi się także do sumienia narodowego i religii. Chce w ten sposób doprowadzić do zmiany postępowania szlachty.

• "Wolne kozy od pługu" - tu także mamy motyw okazywania współczucia chłopom. Opisany tu mamy żywot jaki wiedzie człowiek. Pracuje on cały dzień, natomiast niedziela dzień wolny jest dla niego karą - zakuty jest w pańskie dyby. Natomiast szlachta wiedzie żywot niezwykle konsumpcyjny. Nie chce podzielić się swoim majątkiem z potrzebującym państwem. Według nich to chłop ma pracować a oni maja tylko pilnować by oni pracowali. W zakończeniu utworu Potocki przypomina o dniu sądu ostatecznego w którym rozliczeni zostaniemy ze swojego postępowania.

- "Czuj! Stary pies szczeka" - w wierszu tym mamy ukazany motyw - ojczyzny jako swojego domu. Wacław Potocki jako podmiot liryczny wczuwa się w psa, staje się nim. Próbuje swoim szczekaniem ostrzec gospodarza przed zbliżającym się niebezpieczeństwem. Gospodarz jednak lekceważy szczekanie psa tym samym naraża się na niebezpieczeństwo. Potocki ukazuje w tym wierszu szlachtę jako groźnego wewnętrznego wroga naszej ojczyzny. Szlachta bowiem działa na niekorzyść kraju. Popełnia kradzieże, bez opamiętania urządza sobie zabawy. Żyje i wywyższa się ponad stan nie zważa na potrzeby innych. . W tym wierszu osądowi poddane zostaje także duchowieństwo które nie moralizuje szlachty.

Analiza postulatów patriotycznych zawartych w wierszach Wacława Potockiego:

- "Nierządem Polska stoi" - bałagan prawny, ucisk biedniejszej szlachty i niesprawiedliwość ... (patrz wyżej)

- "Pospolite ruszenie" - wiersz ukazuje beztroska szlachtę , która niczym się nie przejmuje tylko zamiast walczyć w obozie po prostu sobie śpi. Wniosek jaki należy wyciągnąć jest następujący należy ukrócić

samowolę szlachty i sroga dyscyplinę wprowadzić.

- "Transakcja wojny chocimskiej ..." utwór pt. "Transakcja wojny chocimskiej" napisał w roku 1670.

Tematem utworu jest wojna z Turkami z roku 1621. Bitwa ta toczona była pod wodzą Karola Chodkiewicza. Celem Potockiego jest przypomnienie tej heroicznej i pełnej patriotyzmu bitwy by wywołać refleksję i pokazać, że potrafimy walczyć. Ponad to w utworze wplecione mamy osobiste refleksje i uwagi Potockiego. W mowy swoich postaci wkłada patriotyzm. Postacie poematu mówią o obronie i szacunku jakim należy darzyć swoją ukochaną ojczyzną.

Problematyka religijna i wyznaniowa także ma swoje miejsce w wierszach Wacława Potockiego. Potępia w swoich utworach nietolerancję religijną. Nie rozumie dlaczego dzieli się wyznawców i wiary na tych dobrych i na tych złych. Jest on przeciwnikiem szykan , które także osobiście go dotknęły, gdyż zmuszony był zmienić wyznanie z Arianizmu na Katolicyzm.

Jan Chryzostom Pasek:

Jan Chryzostom Pasek był autorem "Pamiętników". Napisał je około roku 1690 , należą one do nurtu sarmackiego. Jeśli chodzi o literaturę a zwłaszcza pamiętniki i diariusze są były one bardzo chętnie czytane w Polsce w wieku XVII. Literatura ta stanowi także kopalnię informacji o dawnych i odległych czasach. Poznajemy dzięki nim ludzi ich zwyczaje, a także ich mentalność. To wszystko jest możliwe gdyż autor ma bezpośredni stosunek do ukazywanych , opisywanych przez siebie faktów i wydarzeń.

"Pamiętniki" które napisane były koło roku 1690, podzielone są na dwie części. Pierwsza część przedstawia opis wypraw i tułaczki wojennej autora, druga natomiast ukazuje paska jako pędzącego spokojny żywot na roli - gospodarza.

W pamiętnikach opisuje on swoje wielkie zasługi a także czyny wojenne opisuje walkę ze

Szwedami, a także rokosz Lubomirskiego, i odsiecz Wiednia. Dwa wymienione wydarzenia ukazane są z perspektywy nie obserwatora ale jest to powielenie relacji innego uczestnika.

Według opisów Paska szlachcic Sarmata jawi się nam jako dzielny i waleczny żołnierz. Nie walczy on jednak dlatego, że ma na sercu los ojczyzny ale dlatego że wojna przynosi mu zysk i ogromne dobra materialne jakie pochodzą z łupów. Podróże odbywa dlatego że go one interesują, budzą w nim ciekawość.

W utworze tym w części pierwszej mamy także opis udziału Paska we Mszy Świętej. Wziął w niej udział nie zmazawszy krwi ze swoich rąk.

Pasek jawi się jako zawadiaka, częsty uczestnik zabaw i pojedynków. Opisuje ucztę u Jasińskiego podczas której

Autor pojedynkował się z innym szlachcicem Nurzyńskim. Jest to kolejny dowód na to że Pasek jest osoba chytra przebiegłą ale i tchórzliwą. Postanawia w końcu zmienić tryb życia i osiąść na stałe na wsi i zająć się gospodarką. Rozpoczyna poszukiwania kandydatki na żonę. Te opisy znajdują się już w części drugiej pamiętników. Ponad to druga część tego dwu częściowego utworu jest obrazem życia ziemskiego jaki wiódł Pasek. Jest on tu ukazany jako typowy przedstawiciel Sarmatów. Ma takie cechy jak pijaństwo, lenistwo, zabobonność. Język którym zostały napisane pamiętniki jest niezwykle barwny żywy ale i także potoczny.

Wskazuje to na zamiłowanie Paska, do tworzenia gawęd.

---