SCENARIUSZ LEKCJI PRZYRODY PT. „ZWIERZĘTA SAWANNY”
(N. HYDZIK)
WSTĘP
RYS. 1 - ZWIERZĘTA SAWANNY
Dzisiejszym tematem zajęć są zwierzęta sawanny. Zanim jednak wam o nich trochę opowiem, wyjaśnię, czym jest sawanna, jak wygląda jej krajobraz oraz klimat.
CO TO JEST SAWANNA?
Sawanna - to ogromny obszar pokryty trawami, z rzadko rozrzuconymi krzewami i drzewami. Sawanny występują na znacznych obszarach Afryki i Ameryki Południowej, na północ i południe od strefy wilgotnych lasów równikowych (zwanych lasami galeriowymi), a także w Indiach, wschodniej Australii czy na pograniczu meksykańsko-amerykańskim.
RYS. 2 - MAPA (pokazać)
Ze względu na roślinność rozróżnia się trzy rodzaje sawann: sawanny trawiaste, sawanny krzewiaste i sawanny drzewiaste.
RYS. 3 - RODZAJE SAWANN (przeczytać)
Roślinność trawiasta jest bardzo dobrze przystosowana do panującego tu klimatu. Gdy jest niewiele opadów, trawy zwijają liście, zatrzymując wilgoć. W czasie suszy liście traw zasychają, okrywając pędy i korzenie, dzięki czemu zaraz po deszczu trawy się zielenią i wypuszczają nowe pędy. Jeśli chodzi o trawy, to dominują tu kępy sucholubnych traw, jak np. afrykańska trawa słoniowa, której wysokość dochodzi nawet do 5 m.
Miejscami na sawannie rosną kolczaste krzewy i zarośla.
Susze ograniczają rozwój drzew, które występują tam, gdzie susza trwa 2-5 miesięcy. Wśród nielicznych drzew rosnących na sawannie wyróżnia się akacje, baobaby, które zwykle zrzucają liście w porze suchej, a także palmy dum-dum, zachowujące zieleń nawet w porze suchej.
Większe skupiska drzew występują tylko nad wodami tworząc tzw. lasy galeriowe. Wszystkie drzewa sawanny mają grubą korę i charakterystyczne parasolowate korony rzucające cień rozległym korzeniom. Gdy temperatura jest wysoka, drzewa tracą liście.
Na sawannie występują dwie pory roku: sucha i deszczowa.
RYS. 3 - WYKRES (pokazać kiedy najwyższe opady, a kiedy ich brak)
Deszcze padają tam tylko latem, to znaczy w porze deszczowej, gdy słońce znajduje się wysoko na niebie, natomiast zima, czyli pora sucha, jest bezdeszczowa. Pora sucha trwa od 3 do 9 miesięcy. W porze suchej panuje bezchmurna, słoneczna pogoda i jest bardzo gorąco. W porze suchej częstym zjawiskiem są pożary. W porze deszczowej temperatury powietrza są nieznacznie niższe. Im bliżej zwrotnika, tym krótsza jest pora deszczowa, a pora sucha dłuższa.
W czasie pory suchej wiele zwierząt migruje, czyli przemieszcza się, w poszukiwaniu wody i pokarmu. Czasem mogą one przejść na odległość ponad 300 km. Mniejsze zwierzęta zapadają w sen w wykopanych w ziemi norach.
3. ZWIERZĘTA ŻYJĄCE NA SAWANNACH
W żadnym innym krajobrazie nie ma tak zróżnicowanego świata zwierząt, jak na sawannie afrykańskiej. Obfitość pokarmu roślinnego daje możliwość życia wielkiej liczbie zwierząt. Między zwierzętami konkurencja o pożywienie jest słaba, ponieważ jest go strasznie dużo.
Oto gatunki zwierząt mieszkających na Sawannie:
RYS. 4 - ZWIERZĘTA SAWANNY
Sawannę zamieszkują przeróżne ssaki, ptaki, gady i owady.
4. SSAKI ROŚLINOŻERNE
Różne gatunki zwierząt roślinożernych mogą zajmować te same tereny sawanny, ponieważ odżywiają się odmiennymi roślinami.
Ogromne bogactwo zwierząt roślinożernych na sawannie stanowi podstawę żywienia zwierząt drapieżnych (czyli mięsożernych) i padlinożernych.
Wśród zwierząt roślinożernych jedną z głównych ról odgrywają antylopy. Na sawannie żyje wiele gatunków antylop. Opowiem wam o trzech najsłynniejszych.
RYS. 5 - GNU PRĘGOWANE
Gnu pręgowane - to jedna z najliczniejszych antylop afrykańskich. Żyje w dużych stadach, najczęściej wraz z zebrami, gazelami i żyrafami zamieszkują południową i wschodnią Afrykę. W poszukiwaniu pokarmu odbywają długie wędrówki, w czasie których pokonują wiele przeszkód, np. głębokie rzeki. Żywią się liśćmi i strąkami. Gnu pręgowane tworzą stałe stada złożone z samic z małymi albo z samców. Stada samic z młodymi liczą przeciętnie ok. 10 osobników. W sprzyjającym okresie wykazują terytorializm, dopiero w porze suchej przemieszczają się w poszukiwaniu pokarmu tworząc większe skupiska. W regionach stale suchych tworzą olbrzymie stada, liczące nawet kilka tysięcy osobników, migrujące w poszukiwaniu bardziej sprzyjających warunków. Wydają się niezbyt zgrabnymi i niezbyt zaradnymi zwierzętami , ale należą do jednych z najbardziej przystosowanych do życia zwierząt w tych niesprzyjających warunkach. Samice na przykład potrafią regulować datę porodu tak, aby przypadło na okres największego rozrodu, przez co zwiększają się szanse na przeżycie ich potomstwa.
RYS. 6 - GAZELA TOMI
Gazela Thomsona (Tomi) - żyjąc w pobliżu wodopoju gazele te prowadzą osiadły tryb życia, lecz stada zamieszkujące tereny suche podejmują się długich wędrówek. W porze deszczowej przemieszczają się razem z gnu i zebrami czasami także z topi. Żywią się krótszymi trawami. Ciekawostka! Dzięki rozwiniętym gruczołom ślinowym gazele mogą jeść bardzo suchy pokarm, a wymachując energicznie ogonem tomi ostrzegają się nawzajem przed niebezpieczeństwem, młode poznaje matkę po charakterystycznych dźwiękach i machaniu głową. Mają wielu wrogów naturalnych, ich życie mija głównie na ucieczkach co czyni ich mistrzami ucieczki, osiągają prędkość blisko 80 km/h potrafią skakać do 9 m.
RYS. 7 - IMPALA
Impala - pospolity, ale o podwyższonym ryzyku wyginięcia gatunek antylopy, która występuje w południowej Afryce. Impala żyje na zadrzewionej sawannie, gdzie rozległe przestrzenie trawiaste przechodzą w kolczaste zarośla. Aktywna jest zarówno w dzień jak i w nocy. Przebywa w stadach do 25 osobników, którym przewodzi samiec. Samice impali nie posiadają rogów. W porze suchej impale tworzą stada liczące nawet setki osobników. Osiągają szybkość do 60 km/h. W czasie biegu wykonuje skoki w dal 8-9 m i wzwyż 2-3 m.
Inne znane antylopy to np.:
RYS. 8 - Gazela Granta
RYS. 9 - Dikdik Kirka
RYS. 10 - Stenbok
Nie będę jednak ich omawiać, ponieważ nie starczyłoby mi czasu na inne ważne zwierzęta zamieszkujące sawannę. Z pewnością należy do nich słoń.
RYS. 11 - SŁOŃ
Słoń - jest największym i najsilniejszym ssakiem lądowym. Osiąga wysokość prawie 4 m, waga - to 6 ton. Słonie są zwierzętami przejawiającymi zachowania społeczne i rodzinne. Rodzina składa się z 5 do 10 osobników. Głową rodziny jest najstarsza i najbardziej doświadczona samica. Pozostali członkowie rodziny przebywają w jej otoczeniu, uczą się i zdobywają doświadczenia. Związki pomiędzy nimi są bardzo ścisłe, a doświadczenia stada przenoszone z pokolenia na pokolenie. To zapewnia przetrwanie gatunku. Słoń poświęca 16 do 20 godzin dziennie swojej dobowej aktywności na poszukiwanie pożywienia i wody. Jest roślinożerny. Pożera trawy, liście, mniejsze gałęzie i konary niższych drzew i krzewów oraz owoce. Zjada ok. 75-150 kg pożywienia i wypija 83-140 litrów wody dziennie. Słonie uwielbiają się kąpać, najlepiej każdego wieczoru. Po kąpieli obsypują swoją wilgotną skórę piaskiem. Powstała w ten sposób warstwa kurzu i błota pomaga im chronić się przed ukąszeniem owadów oraz przed utratą wilgotności. Słonie afrykańskie należą do gatunków wymierających. Niestety, poluje się na nie ze względu na ich cenną kość słoniową, z której wyrabia się ozdoby. Corocznie ginie ok. 100 tys. słoni afrykańskich.
Ciekawostka! Spośród wszystkich zwierząt słonie mają najdłuższe zęby, najdłuższe nosy (w postaci trąby) i najdłuższą pamięć.
ZAGADKA: Czy wiecie, ile trwa ciąża słonia?
Odpowiedź: 22 miesiące. Słonice mają najdłuższą ciążę wśród ssaków. Nowo narodzone słoniątko waży 120 kg - więcej niż dorosły człowiek. W pierwszych miesiącach mały słoń prawie nie używa trąby. Przez dwa lata ssie mleko matki, ale już po kilku miesiącach zaczyna się żywić roślinami.
RYS. 12 - ŻYRAFA
Żyrafa - jest najwyższym zwierzęciem na Ziemi. Zanotowany rekordzista mierzył 6,09 m; samce są wyższe i cięższe od samic. Dzięki długiemu językowi mogą chwytać liście rosnące 6m nad ziemią. Żyrafa, podobnie jak człowiek i inne ssaki, ma 7 kręgów szyjnych. Są one oczywiście bardzo wydłużone, wobec czego szyja zwierzęcia jest bardzo sztywna. Szyja stanowi niemal połowę wysokości tego olbrzyma. Pijąc, żyrafa klęka na przednich nogach lub staje w szerokim rozkroku. Ulubionym pokarmem żyrafy są liście i gałązki akacji. Ich pokarmem jest również kora, pędy, niektóre kwiaty, nasiona i owoce. Żyrafa je w dzień i w nocy. Ma dobry słuch i węch, ale jej najdoskonalszym zmysłem jest wzrok. Potrafi dostrzec obiekty oddalone o wiele kilometrów. Jest zwierzęciem z natury łagodnym. Woli unikać niebezpieczeństw. Dorosłe osobniki mają niewielu wrogów, natomiast na młode polują lwy, lamparty i hieny. Żyje w grupach rodzinnych złożonych z samca, kilku samic i młodych w różnym wieku. Można czasem spotkać stada liczące 40-60 sztuk. Jako mieszkanka sawanny może kilka dni obejść się bez wody, a kiedy ma do niej dostęp, to wypija do 15 litrów wody dziennie. Nie potrafi pływać, śpi bardzo krótko, bo zaledwie kilka razy po 10-15 minut, leży z głową opartą na bok. Ciąża u żyrafy trwa 14 - 15 miesięcy. Nowo narodzone cielę mierzy 1,8 - 2 m wysokości i waży 50 - 55 kg.
RYS. 13 - ZEBRA
Zebra - to ssak sylwetką zbliżony do koni, charakteryzujący się obecnością białych pasów na czarnej sierści. Ciekawostka! Początkowo wierzono, że zebry mają białą sierść z ciemnymi pasami, ponieważ niektóre zebry mają białe podbrzusza. Badania embriologiczne dowiodły jednak, że kolor tła zwierzęcia to czarny, białe paski i brzuchy są dodatkami, powstałymi wskutek różnych czynników. Zebry żyją w stadach, pomiędzy samcami zdarzają się walki o przewodnictwo, samice bytują także pojedynczo lub tworzą własne stada. Rano i późnym wieczorem zebry pasą się na afrykańskich sawannach. Południe spędzają odpoczywając w cieniu. Śpią na stojąco. Nie jedzą nic oprócz trawy. Często można spotkać je przy wodopoju. Potrafią szybko uciekać, biegnąc z prędkością do 65 km/godzinę. Głównym wrogiem naturalnym zebr jest lew, przed atakami hien i likaonów potrafią się zazwyczaj obronić uderzeniami kopyt. Ciąża trwa 361-390 dni, samica rodzi jedno młode, które dojrzewa ok. trzeciego roku życia.
RYS. 14 - NOSOROŻEC
Nosorożec - to największe - oprócz słoni - współczesne zwierzę lądowe. Uzbrojony jest w dwa rogi. Pierwszy osiąga długość do 1,5 metra. Na wolności nosorożce mogą żyć nawet do 40 lat. Mogą biec z prędkością 45 km/h. Większość dnia nosorożce spędzają ukryte w cieniu, by nie przegrzewać organizmu. Najbardziej aktywne są pod wieczór i wczesnym rankiem. Żywią się trawą, ale zjadają również gałęzie niższych drzew, osty i krzewy. Nosorożec nie przeżuwa, podobnie jak u konia fermentacja bakteryjna w jelicie przyspiesza trawienie zdrewniałych roślin. Tak jak wiele innych zwierząt roślinożernych sawanny, nosorożec czarny kąpie się w błocie lub pyle, aby się odświeżyć, a także uwolnić od pasożytów. Jego bardzo gruba skóra pokryta jest wrażliwym naskórkiem, która przyciąga owady odżywiające się krwią, np. moskity. Warstwa błota nie tylko chroni przed moskitami - wysychając, miażdży również kleszcze. Zaschnięte błoto zdrapują z nosorożca kolczaste zarośla.
RYS. 15 - HIPOPOTAM
Hipopotam - jest ssakiem ziemnowodnym, zamieszkującym rzeki i jeziora Afryki. Dorosłe samca osiągają nawet 4,5 m długości, a wagę do 4 ton. Hipopotam żyje w grupie liczącej od 20 do 100 osobników, której przewodzi dorosły samiec. Spędza dzień na wypoczynku w wodzie, a nocą wychodzi na przyległe łąki, aby skubać świeżą trawę. Potrafi schować się prawie całkowicie pod wodą, tak że wystają mu tylko nozdrza, oczy i uszy. W ten sposób czuje, widzi i słyszy wszystko, co się dzieje ponad wodą, samemu będąc niewidocznym. W wodzie czuje się jak ryba - świetnie pływa i chodzi po dnie. Na lądzie, mimo swego ciężaru, potrafi biegać z szybkością 30 km/h. Jego ogromne dolne kły zbudowane są z takiej samej tkanki, jak wielkie ciosy słonia. Ukazuje je często podczas swojego sławnego ziewania! Są one straszną bronią, której samce używają walcząc między sobą w okresie godów. Kopulacja hipopotamów odbywa się pod wodą. Po 8,5 miesiącach ciąży samica wydaje na świat najczęściej jedno młode. Odbywa się to na lądzie stałym, ale bardzo szybko matka z małym powraca do wody. Także pod wodą karmi ona swoje dziecko. Ciekawostka! Hipopotamy przyczyniają się do wzbogacenia wodnego świata Afryki: ich odchody "użyźniają" wodę, powodują też rozwój glonów - pokarmu dla ryb, a te z kolei są zdobyczą ptaków i krokodyli. Żaden z dużych afrykańskich ssaków nie jest ze względów fizjologicznych tak uzależniony od wody jak hipopotam. Jednocześnie stanowi ona bezpieczne schronienie w razie zagrożenia.
RYS. 15 - BAWÓŁ
Bawół afrykański - zamieszkuje tereny trawiaste, wilgotne i bagniste. Terytorium stada wynosi od 100 do 1000 km2. Nigdy nie oddalają się na odległość 15 km od źródła wody. Samice i młode stanowią stada. Samce z reguły są samotnikami, chociaż najsilniejsze samce podążają za stadem. Cała grupa podąża z szybkością 9 km/h. Bawoły to zwierzęta bardzo towarzyskie. W porze deszczowej gdy jest wystarczająca liczba pokarmu stada łączą się w jedno i powstaje 1 superstado liczące ok. 2000 osobników. Byki mające powyżej 10 lat opuszczają stado. Bawoły bardzo lubią tarzać się w błocie, które zasychając tworzą jakby mały pancerzyk chroniący przed kąśliwymi owadami. Bardzo dobrze pływają. Bawoły mogą rozmnażać się przez cały rok. Tylko najsilniejsze samce kryją samice, dlatego odbywają się walki o względy samicy. Krowa rodzi młode z dala od stada. Cielę waży wtedy od 35 - 50kg. Cielę do prawidłowego wzrostu potrzebuje 5 l mleka dziennie. Matka opiekuje się potomstwem przez ok. 2 lata.
5. SSAKI MIĘSOŻERNE
Na tym zakończę omawianie ssaków roślinożernych i omówię kilka ssaków mięsożernych, czyli drapieżnych.
Najważniejszym z nich jest oczywiście król zwierząt, czyli lew.
RYS. 15 - LEW
Lew - siła i wyniosły wygląd lwa sprawiły, że ludzie nazwali go "królem zwierząt". Jak wszystkie koty - lew ma gładkie i umięśnione ciało oraz szeroką klatkę piersiową. Krótkie, mocne szczęki są uzbrojone w zęby. Łapy wyposażone są w potężne pazury. Lew ma doskonały wzrok i słuch. Dzięki temu jest świetnym myśliwym. Lwy są znacznie cięższe od lwic, przez co pierwsze przepychają się do najlepszych kąsków. Samce czasami kradną zwierzynę upolowaną przez inne zwierzęta, ale przeważnie żywią się zwierzyną upolowaną przez samice. Są jedynymi kotami, które żyją w dużych grupach społecznych, mają rodzinne terytoria. Żyją w stadach liczących od 4 do 12 dorosłych samic i ich młodych oraz od 1 do 6 samców. Lwy polują rzadko. Najczęściej robią to lwice, które głównie polują na duże zwierzęta - gazele, antylopy, dzikie świnie i zebry. Lwy polują też na jaszczurki, ptaki i mniejsze zwierzęta. Dorosły samiec potrzebuje dziennie około 7 kg mięsa, natomiast mniejsza samica - 5 kg. Lwice zazwyczaj polują razem. Kilka samic czai się i otacza zwierzynę. Próbują podejść jak najbliżej, kryjąc się w wysokiej trawie lub zaroślach. Lwica potrafi biec z prędkością 58 km/h, ale niektóre z jej ofiar są szybsze, więc umiejętność cichego zaczajenia się jest bardzo ważnym elementem polowania.
ZAGADKA: Czy wiecie, co jest oznaką siły i sprawności lwa?
Odpowiedź: Grzywa. Jest ona uważana za oznakę zdrowia samca, im bujniejsza, tym silniejszy i sprawniejszy jest noszący ją osobnik. Dzięki temu budzi on respekt wśród innych zwierząt.
RYS. 16 - GEPARD
Gepard - w odróżnieniu od innych kotów, ma budowę charta. Umożliwia mu to bardzo szybki bieg na krótkich dystansach i stanowi przystosowanie raczej do pościgu za ofiarą niż do podkradania się. Poluje wyłącznie w dzień, regeneruje siły w nocy. Kiedy atakuje, może rozwinąć prędkość 110 km/h. Z pewnością jest więc najszybszym zwierzęciem lądowym. Rekordy, jakie udało się zanotować wynosiły 112 km/godzinę. Ale najczęściej osiąga 80-85 km/godz. Ten niedościgniony w biegu drapieżnik, jest obecnie gatunkiem zagrożonym, podobnie jak wszystkie wielkie cętkowane koty, bezwzględnie zabijane przez kłusowników. Jest najszybszym zwierzęciem lądowym. Ciekawostka! W pełnym biegu gepard wykonuje kilkumetrowe skoki, ma też fantastyczne przyspieszenie - w 2 sekundy po starcie biegnie już z prędkością 72 km/godz. W trakcie biegu traci ogromną ilość energii i wytwarza dużą ilość ciepła. Przeciętnie pościg trwa 20 sekund.
Teraz zaprezentuję wam film prezentujący możliwości fizyczne geparda.
FILM 1 - POLOWANIE GEPARDA
RYS. 17 - LAMPART
Lampart - większość lampartów prowadzi samotny tryb życia. Lampart zazwyczaj wychodzi na polowanie o świcie lub o zmroku. Najpierw w ukryciu czyha na zwierzynę, po czym błyskawicznie atakuje. Jest inteligentnym zwierzęciem, które potrafi szybko ocenić sytuację i wykorzystać właściwy moment na atak. Czasem np. nieruchomo i bezgłośnie czyha na gałęzi drzewa, po czym skacze z góry na niespodziewającą się tego ofiarę. Najczęściej jednak czołga się w kierunku łupu i rzuca się na niego z bliska. Zabija ofiarę natychmiast, uderzając łapą w kręgosłup lub ściskając szyję szczękami. Upolowany łup, który waży czasem tyle, co on sam lub nawet więcej, wciąga i zawiesza na drzewie, by uchronić go przed hienami i szakalami. Poluje na pawiany, antylopy średniej wielkości, małe ssaki, ptaki, jaszczurki i ryby. Lampart ma dwa razy lepszy słuch niż człowiek, a w ciemności 6-krotnie lepszy wzrok. Lampart potrafi wykonać 6 - 8 metrowe kroki.
RYS. 18 - SERWAL
Serwal - jest kotem średniej wielkości. Ma smukłe ciało osadzone na długich kończynach. Na małej głowie, osadzonej na długiej szyi, znajdują się duże uszy, które wychwytują każdy dźwięk. Sierść serwala jest jasnożółta, ozdobiona czarnymi cętkami. Dość krótki, sięgający pięt ogon zdobią czarne plamki i pierścienie. Nogi serwala przypominają kończyny geparda, ale mają inne zadanie do spełnienia. Są one najdłuższe w stosunku do wielkości ciała u kotów. Serwal za to ma długie stopy, co czyni z tego kota wspaniałego skoczka a także zwiększa zakres widoczności w bardzo wysokich trawach, w których czuje się zdecydowanie najlepiej, zwłaszcza w pobliżu rzeki. Uszy serwala są bardzo duże, czarne i ozdobione jasnymi plamkami. Ponieważ oddają ciepło całą swoją powierzchnią, są dla kota niezastąpionym w afrykańskim upale systemem chłodzącym.
RYS. 19 - LIKAON
Likaon - to pies o silnej, o dużej objętości klatce piersiowej, długich, smukłych, 4 -palczastych kończynach i puszystym ogonie. Uszy likaona są zaokrąglone, a ich powierzchnia jest stosunkowo duża (w porównaniu z wielkością głowy). Rzadka sierść ma plamiaste, czarno -żółto -białe zabarwienie. Każdy osobnik charakteryzuje się odmienną kombinacją tych plam, co prawdopodobnie ułatwia zwierzętom w stadzie wzajemne rozpoznawanie się. Głównym pokarmem likaonów jest mięso antylop i gazel. Polowanie odbywa się w stadzie, w którym obserwuje się ścisłą współpracę pomiędzy poszczególnymi osobnikami. Na ogół dominująca para prowadzi długą pogoń za wybraną ofiarą, jeśli ta zmieni kierunek ucieczki, przywództwo przejmują psy, które są najbliżej. Pogoń trwa czasami kilka godzin, aż do wyczerpania ofiary, a psy w czasie niej współpracują na zasadzie sztafety. Na koniec stado okrąża ścigane zwierzę, a dominująca para uśmierca je rozszarpując brzuch i boki. Oprócz antylop i gazel pożywieniem likaonów są również drobne ptaki i ssaki.
6. SSAKI PADLINOŻERNE
RYS. 20 - HIENA
Hiena cętkowana - sierść gęsta, od szarej do brązowej z ciemnymi cętkami, które bledną wraz z wiekiem. Młode hieny rodzą się czarne, z wiekiem jaśnieją i pojawiają się u nich cętki. Hieny żyją w stadach (klanach), w których przewodniczką jest zwykle najstarsza samica. Wielkość klanu i jego rewiru zależą od zamieszkiwanego środowiska. Zazwyczaj w klanie jest od 15 do 80 hien. Terytorium zajmuje zazwyczaj około 50 kilometrów kwadratowych. Zdarzają się hieny żyjące samotnie lub w parach. Stado wspólnie broni terytorium lub pożywienia przed wrogami. Hieny cętkowane rozszarpujące impalę zabitą przez innego drapieżnika. Dużą rolę w życiu tych zwierząt odgrywa kontakt fizyczny, jak i sygnały zapachowe i wzrokowe. Hierarchia w klanie jest najlepiej zauważalna podczas jedzenia. Dominująca samica je pierwsza. Następnie inne samice i ich młode, a na końcu samce. Wszystkie hieny muszą reagować na gniew przywódczyni zgodnie z ich pozycją. Inaczej załamie się porządek społeczny klanu. Nieposłuszeństwo władczyni karze gryzieniem. Hieny żywią się nie tylko padliną, ale także aktywnie polują na antylopy, zebry i inne średniej wielkości zwierzęta, a czasami na młode żyrafy, słonie i nosorożce. Potrafi wyczuć pożywienie z odległości wielu kilometrów. Hiena zjada wszystko co się da strawić. Ma bardzo silne szczęki zdolne skruszyć kość słonia. Może biec za pożywieniem nawet 68 kilometrów na godzinę. Do głównych wrogów hieny cętkowanej należą lwy. Innymi naturalnymi wrogami hieny cętkowatej są lamparty lub inne hieny. O padlinę zazwyczaj walczą z sępami.
RYS. 21 - SZAKAL
Szakal - ssak zaliczany do rodziny psów, kształtem przypominający lisa, ma jednak dłuższe kończyny, ciało pokryte gęstą sierścią o brązowoszarym ubarwieniu ze złocistym odcieniem, grzbiet i boki nieco ciemniejsze, spód ciała jaśniejszy. Żyje w niewielkich grupach lub parami, często w pobliżu ludzkich osiedli, kopie nory o głębokości do 3 m, w których samice wychowują młode. Pożywienie stanowi padlina, nowo narodzone antylopy, ptaki, płazy i drobne gady.
Ciąża trwa ok. 60 dni, samica rodzi 3-5 młodych, które dojrzewają pomiędzy 1 i 2 rokiem życia. W odchowie młodych udział bierze również samiec. Szakal ma znakomicie rozwinięte zmysły wzroku, słuchu i węchu.
ZAGADKA: Kto wie, co to jest „Wielka Piątka Afryki”?
Odpowiedź: Termin ten został wymyślony i wprowadzony przez myśliwych polujących na grubą zwierzynę w Afryce. Głównym kryterium wyboru gatunków nie były osiągane rozmiary, lecz stopień trudności i ryzyka związanego z ich upolowaniem. Zwierzęta Wielkiej Piątki znane są ze swej waleczności, zwłaszcza kiedy bronią swych młodych lub kiedy zostaną zranione. Cała piątka należy do najbardziej niebezpiecznych zwierząt świata. Są to: słoń, nosorożec, lew, bawół i lampart.
RYS. 22 - WIELKA PIĄTKA
7. PTAKI
Ptaki na sawannie często biegają lub skaczą zamiast fruwać, a niektóre (strusie) nie są w ogóle zdolne do lotu. Najbardziej charakterystycznymi przedstawicielami ptaków zamieszkujących sawannę są strusie, padlinożercy sępy i sekretarze oraz marabuty.
RYS. 23 - STRUŚ
Struś - jest największym ptakiem żyjącym na ziemi. Osiąga on wysokość 2,5 m. Obdarzony słabymi skrzydłami w niebezpieczeństwie ratuje się, biegnąc z prędkością do 65 km/h. Nogi ma nagie, 2-palczaste, z silnymi pazurami; służą mu jako broń, potrafi energicznie kopać nimi przeciwnika. Samce są czarne, samice zaś szare.
RYS. 24 - DROP
Dropie - to ptaki o długich nogach z krótkimi palcami, poniżej skoku nogi ich są gołe, mają upierzenie maskujące żółto-brązowe, spód biały lub czarny. Dropie często mają czuby lub "wąsy" ze sztywnych piór. Nie mają gruczołu kuprowego. U tych ptaków zazwyczaj samiec opuszcza samicę tuż po kopulacji, samce odbywają zrytualizowane toki. Są najcięższymi ptakami latającymi; latają dobrze, lecz niechętnie. Doskonale biegają, osiągając nawet 40 km/h. Mają swoje gniazda na ziemi.
RYS. 25 - MARABUT
Marabut - gatunek dużego ptaka mięsożernego z rodziny bocianowatych. Głowa i szyja marabuta pozbawione są upierzenia, na przedniej powierzchni szyi wydłużony fałd skóry. Naga skóra różowa, z ciemnymi plamami na głowie. Wierzch ciała łupkowoczarny, spód biały. W okresie godowym wyraźny, zielony, metaliczny połysk na grzbiecie. Młode osobniki ciemniejsze i z pojedynczymi piórami na głowie i szyi. Zwykle żyją w koloniach liczących 50-60 par, ale zdarzają się kolonie liczące do kilku tysięcy par. Często z innymi ptakami. W ciągu roku marabut wyprowadza jeden lęg, składając w sezonie 2-3 kredowo-białych jaj. Jaja wysiadywane są przez okres 29-31 dni przez obydwoje rodziców. Pisklęta pierzą się po 95-115 dniach. Marabuty żywią się głównie padliną oraz owadami (szarańczą). Ciekawostka! Puch marabuta znajduje zastosowanie w kryminalistyce (służy do wyrobu pędzli daktyloskopijnych). Pióra marabuta są również wykorzystywane w wędkarstwie muchowym (służą do wyrobu tzw. "much").
RYS. 26 - SĘP
Sęp - gatunek dużego ptaka padlinożernego z rodziny jastrzębiowatych. Bardzo towarzyski, pożywia się w grupie i gniazduje koloniami na drzewach. To ptaki monogamiczne. Dojrzałość płciową osiąga w 4-6 roku życia. Jajo sępa wysiadywane jest przez okres ok. 56 dni, przez oboje rodziców na zmianę. Pisklęta opuszczają gniazdo po około 3 miesiącach. Żywią się padliną wnętrzności padłych zwierząt, np. gnu, zebry. Mają osiadły tryb życia, jednak odbywają dalekie loty w poszukiwaniu pożywienia.
Teraz zaprezentuję wam film prezentujący sępy i marabuty na sawannie.
FILM 2 - SĘPY I MARABUTY
RYS. 27 - SEKRETARZ
Sekretarz- gatunek dużego ptaka drapieżnego. Od innych ptaków drapieżnych odróżnia go nietypowa sylwetka, która jest przystosowaniem do specyficznego trybu życia. Ma stosunkowo długie nogi z długimi palcami, zaokrąglone skrzydła i zakrzywiony dziób. Dodatkowo na głowie ma ozdobny czubek. Obie płci ubarwione podobnie, samiec ma jedynie dłuższy czubek i dłuższy ogon. Z oddali lub w locie przypomina żurawia. Jest dobrym biegaczem. Nocuje na drzewach akacjowych. Poluje w parach lub czasami w luźnych grupach rodzinnych. Osiadły, choć może wędrować na niewielkie odległości w poszukiwaniu pożywienia. Poluje na małe gryzonie, szarańczaki, żaby, jaszczurki, a najchętniej na węże. Zjada również jaja i pisklęta ptaków gniazdujących na ziemi. Poszukuje pożywienia wolno krocząc po ziemi, stawiając długie kroki. Zabija zdobycz gwałtownym uderzeniem dzioba lub tak długo stąpając po ofierze, aż będzie wystarczająco ogłuszona, aby ją można było połknąć. Często połyka zdobycz w całości. Sekretarze dobierają się w monogamiczne pary. Odbywają loty tokowe, szybując wysoko z wyciągniętymi daleko nogami i wydając jęczące dźwięki. Niekiedy również odbywają rytualne tańce na ziemi, uganiając się za sobą w sposób przypominający polowanie. Kopulują zwykle na ziemi, rzadziej w koronach drzew akacjowych. Ciekawostka! Nazwa tego ptaka pochodzi najprawdopodobniej (źródła są niejasne) od czubka na głowie, który kojarzył się z gęsimi piórami noszonymi za uchem przez dawnych urzędników.
8. GADY
Spośród gadów na sawannie licznie występują węże, często też spotyka się gekony, a w koronach drzew - kameleony. Przejdę teraz do omawiania tych zwierząt sawanny.
Węże - występują na sawannie w wielu gatunkach. Jednym z najniebezpieczniejszych węży sawanny jest czarna mamba oraz boa dusiciel.
RYS. 28 - CZARNA MAMBA
Mamba czarna - jest największym jadowitym wężem w Afryce, o długości przekraczającej 2,5 m, ale dochodzącej niekiedy do ponad 4,5 m. Często wspina się na drzewa. Jest wężem terytorialnym. Chociaż zazwyczaj ustępuje w obliczu zagrożenia, może się stać bardzo agresywna, gdy nie ma drogi odwrotu. Potrafi się wtedy bardzo wysoko podnieść - szczególnie duże węże są w stanie sięgnąć twarzy dorosłemu człowiekowi. Uderza szybko i wielokrotnie kąsa. Poluje zwykle na drobne zwierzęta, zwłaszcza myszy, szczury, jaszczurki i ptaki - po jednokrotnym ukąszeniu wycofuje się i czeka na sparaliżowanie ofiary. Zanotowano przypadki zabicia przez mambę dużych zwierząt afrykańskich, przez których skórę mogą się przebić stosunkowo krótkie zęby jadowe - np. żyraf, atakowanych zarówno z ziemi, jak i z gałęzi drzew. Zdarzają się też przypadki zabijania pasącego się lub pędzonego bydła.
RYS. 29 - BOA DUSICIEL
Boa dusiciel - to prawdopodobnie najbardziej znany z dusicieli. Prowadzi przeważnie naziemny tryb życia, jednak w poszukiwaniu pokarmu często wchodzi na drzewa. Za dnia większość czasu spędza w rozmaitych kryjówkach - jamach, pomiędzy korzeniami drzew itp. Często spotykany w okolicach zbiorników wodnych, wiele czasu spędza też w ich płytkich wodach. Poluje na niewielkie ssaki, ptaki, płazy, gady. Jak wszystkie dusiciele, ofiarę dusi, a następnie połyka w całości. Trawienie zajmuje kilka dni, czas ten wąż spędza w ukryciu. Wąż ten jest aktywny, dzień spędza w kryjówkach.
RYS. 30 - GEKON
Gekon - to najbogatszy w gatunki gad z rodziny małych i średniej wielkości jaszczurek. Za pokarm gekonom służą głównie duże owady, większe gatunki są drapieżnikami polującymi na małe kręgowce - ptaki i gryzonie. Dorosłe gekony często zjadają mniejszych przedstawicieli swojego gatunku. Gekony mają zdolność odrzucania ogona, co ratuje im często życie. Oderwany, wijący się ogon przypomina wijącą się gąsienicę, dzięki czemu odwraca uwagę napastnika, a gekon w tym czasie zdoła umknąć i ukryć się.
RYS. 31 - KAMELEON
Kameleon - to gad z grupy jaszczurek, słynące ze zdolności do zmiany ubarwienia, długiego języka i oryginalnych kształtów ciała. Mają chwytny ogon i palce zrośnięte w rodzaj szczypiec, którymi przytrzymują się gałęzi. Głównym pokarmem kameleonów są owady i pająki, a większe gatunki zjadają małe ptaki i myszy.
RYS. 32 - ŻÓŁW
Żółwie lądowe - rodzina żółwi z grupy skrytoszyjnych. Należy do niej około 40 gatunków zwierząt ciepłolubnych, preferujących tereny suche typu sawannowego i pustynie. Mają grube, słupowate kończyny o zrośniętych palcach zakończone pazurami. Z powodu ciężkiego pancerza nie mogą się szybko poruszać. Osiągają one rozmiary od 6 do 130 cm długości, masa ciała do 250 kg. Żywią się przede wszystkim różnymi roślinami, w tym kwiatami, soczystymi owocami, a nawet kaktusami. Zjadają też drobne zwierzęta jak dżdżownice, ślimaki, owady, czasem padlinę.
9. OWADY
Wśród traw sawanny żyje wiele gatunków owadów, m.in. szarańczaki, mrówki, mszyce, a także termity, które budują potężne kopce - termitiery oraz pasikoniki. Ich rola na sawannie jest ogromna, dlatego postaram się teraz je po kolei krótko omówić. Przede wszystkim stanowią one obfity pokarm dla wielu ptaków, węży, jaszczurek i ssaków. Omówię te najważniejsze z owadów.
RYS. 33 - TERMITY
Termity - to owady, które odżywiają się głównie drewnem. Żyją w zorganizowanych społeczeństwach, liczących do kilku milionów osobników. Termity budują termitiery, czyli gniazda w kształcie stożkowatych kopców, dochodzących nawet do 6 m wysokości. Zazwyczaj są one z gliny lub piasku i drewna, zlepione śliną.
RYS. 34 - MUCHA TSE-TSE
Muchy tse-tse - to rodzaj owadów zaliczany do rzędu muchówek, występujący w Afryce. Żywią się krwią ludzi i zwierząt, są niezwykle żarłoczne, potrafią jednorazowo wessać krew w ilości dwukrotnie przekraczającej ciężar ich ciała. Jako żywiciele pośredni świdrowców przyczyniają się do roznoszenia groźnych chorób, m.in. śpiączki afrykańskiej i nagany.
RYS. 35 - SZARAŃCZA
Szarańcza wędrowna - to szeroko rozprzestrzeniony gatunek owada, znany z całej półkuli wschodniej. Owady te żywią się liśćmi wszystkich roślin. Przemieszczające się stada wyrządzają ogromne straty pożerając całe uprawy wszelkich roślin.
10. PODSUMOWANIE
Na tym chciałabym zakończyć moją część wykładu na temat zwierząt żyjących na sawannie. Przypomnijcie sobie zwierzęta, o których dziś mówiłam oglądając ten kolejny krótki filmik.
FILM 3 - ZWIERZĘTA SAWANNY
Ostatnią ciekawostką, jaką chciałabym się z wami podzielić jest występujące na sawannie zjawisko mimetyzmu.
RYS. 36 - DEFINICJA MIMETYZMU
Zobaczmy raz jeszcze na rysunki zwierząt i przypomnijmy sobie filmy. Np. plamiaste skóry zebr czy żyraf przypominają cienie drzew. Barwa skóry antylopy przypomina ubarwienie traw.
ZAGADKA: Dlaczego ubarwienie tych zwierząt przypomina barwy podłoża, na którym żyją?
Odpowiedź: Ubarwienie ciał zwierząt stanowi dla nich ochronę przed drapieżnikami. Zjawisko to występuje także u innych gatunków zwierząt sawanny.
Na koniec rozdam wam karty pracy i proszę o ich wypełnienie. Będą one dla mnie dowodem waszej uwagi na zajęciach.
KARTA PRACY - KRZYŻÓWKA (dla każdego dziecka)
I jeszcze jedno. Mam dla was jeszcze krótkie streszczenie tej lekcji, które należy wkleić do zeszytów. Na kartce zapisana jest również praca, którą należy wykonać w domu.
NOTATKA - DO WKLEJENIA DO ZESZYTU
Dziękuję za uwagę i zaangażowanie.