Doświadczenia II wojny światowej oraz problemy powstałe w jej wyniku, spowodowały iż zaczęto poszukiwać nowych form współpracy międzynarodowej które zapewniłyby pokój i bezpieczeństwo na kontynencie europejskim. Podstawę powojennej współpracy europejskiej stworzył Plan Marschalla, który m.in. w swych założeniach miał doprowadzić do zjednoczenia Europy. Jednakże w wyniku podziału Europy na blok Wschodni i Zachodni, został on zrealizowany tylko w Europie Zachodniej.
Głównym propagatorem zjednoczenia Europy był Winston Churchill który w słynnej deklaracji wygłoszonej 19 września 1948 r. na Uniwersytecie w Zurychu postulował utworzenie Stanów Zjednoczonych Europy. W tym samym czasie idea integracji zdobyła wielu zwolenników. Powstają ruchy i stowarzyszenia pro europejskie. Z inicjatywy Ruchu Europejskiego, w 1948 roku w Hadze odbył się Kongres Europejski. Uczestnicy Kongresu zaproponowali utworzenie Zgromadzenia Europejskiego i Rady której celem byłoby przygotowanie etapów integracji europejskiej. W wyniku Konferencji Haskiej 5 maja 1949 r. została powołana Rada Europy, pierwsza ponadpaństwowa organizacja współpracy międzynarodowej.
W 1950 minister spraw zagranicznych Francji Robert Schuman ogłosił deklarację przedstawiającą przyszłą wizję Europy. Postulował wprowadzenie rzeczywistej solidarności między państwami europejskimi, umieszczenie francusko-niemieckiej produkcji węgla i stali pod wspólną Najwyższą Władzą, co służyć miało zarówno wyeliminowaniu wrogości pomiędzy Francją i Niemcami, jak i podniesieniu poziomu życia i utworzeniu wspólnoty gospodarczej.
W wyniku realizacji Planu Schumana, 18 kwietnia 1951 r. w Paryżu się: Niemcy, Francja, Belgia, Holandia, Luksemburg, Włochy podpisały traktat, zwany Traktatem Paryskim, ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali. Dwa kluczowe sektory gospodarki, przemysł węglowy i stalowy krajów członkowskich, zostały poddane międzynarodowej kontroli. Powołano pierwsze ponadpaństwowe organy: Wysoką Władzę, Specjalną Radę Ministrów, Zgromadzenie Parlamentarne, Trybunał Sprawiedliwości oraz Radę Ekonomiczno-Społeczną. Obok integracji gospodarczej, pojawiły się także koncepcje utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO) i Europejskiej Wspólnoty Politycznej (EWP). Pomimo iż państwa podpisały traktat ustanawiający EWO, nie wszedł on w życie na skutek odrzucenia go przez francuskie Zgromadzenia Narodowe w 1954 r. Nie zyskał też ostatecznie poparcia projekt powołania EWP.
Dzięki efektom gospodarczym EWWiS, wzrosło zainteresowanie objęciem integracji innych dziedzin gospodarczych. Inicjatywa ta uzyskała poparcie na konferencji w Messynie w 1955 r. Prowadzone przez państwa członkowskie negocjacje doprowadziły do podpisania w 1957 r. w Rzymie traktatów (Traktaty Rzymskie) i utworzenia kolejnych dwóch Wspólnot: Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (EUROATOM).
Z chwilą podpisania Traktatów Rzymskich istnienie oddzielnych organów o tych samych kompetencjach, dla trzech Wspólnot okazało się niepotrzebne. Za sprawą Traktatu o Fuzji podpisanego w 1965 r. system instytucjonalny Wspólnot został ujednolicony. Powstała jedna Komisja i jedna Rada dla trzech Wspólnot.
W 1973 r. doszło do poszerzenia zasięgu terytorialnego Wspólnot: Dania, Irlandia i Wielka Brytania uzyskały status państwa członkowskiego.
Pod koniec lat sześćdziesiątych i na początku siedemdziesiątych podjęto pierwsze próby stworzenia unii gospodarczej i walutowej. Ówczesny premier i minister finansów Luksemburga Pierre Werner opracował plan stopniowego powstawania unii gospodarczej i walutowej. Plan Wernera zakładał m.in. swobodny przepływ kapitału i usług, stworzenie stałych kursów wymiany walut oraz przekazania instytucjom międzynarodowym części uprawnień decyzyjnych dotyczących polityki walutowej. Plan Wernera został zatwierdzony w 1971 r., jednakże kryzys na rynku walutowym uniemożliwił jego realizację. Dopiero w 1979 r. państwom członkowskim udało się wprowadzić Europejski System Walutowy, którego zadaniem było zapewnienie stabilności walutom państw członkowskich Wspólnoty. W ramach ESW została wprowadzona Europejska Jednostka Walutowa - Ecu.
W 1986 r. w celu pogłębienia integracji ekonomicznej został podpisany Jednolity Akt Europejski (JAE), rozszerzający uprawnienia Wspólnoty w wielu dziedzinach min: polityki społecznej, badań naukowych i technologii ochrony środowiska. Zmianie uległ proces decyzyjny, rozszerzono kompetencje Parlamentu Europejskiego, prawnomiędzynarodowe podstawy funkcjonowania uzyskała Rada Europejska, rozwinięta została współpraca państw członkowskich w zakresie polityki zagranicznej. JAE przewidywał także utworzenie jednolitego rynku wewnętrznego do 1992 r.
W 1989 r. grupa ekspertów pod przewodnictwem ówczesnego przewodniczącego Komisji Europejskiej Jaquesa Deloresa opracowała plan utworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej, który to plan został zaakceptowany na szczycie Rady Europejskiej w Madrycie.
Impuls ku pogłębieniu integracji jaki nadał Jednolity Akt Europejski, został urzeczywistniony dopiero w Maastricht w 1992 r., kiedy to nastąpiło podpisanie Traktatu o Unii Europejskiej, stanowiącego obszerną reformę europejskiego prawa wspólnotowego. Traktat m.in. określił nowe formy współpracy między państwami członkowskimi w zakresie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, potwierdzona została zasada subsydiarności, nastąpiło poszerzenie współpracy w zakresie przemysłu, zdrowia publicznego, kultury i edukacji, zwiększono kompetencje Parlamentu Europejskiego, stworzone zostało również europejskie obywatelstwo Unii.
W 1995 roku do Unii przystępują Austria, Finlandia, Szwecja.
Wraz z powiększeniem się UE i perspektywą dalszego pogłębiania integracji europejskiej o kraje Europy Środkowo-Wschodniej, pojawiła się konieczność wewnętrznej reformy instytucjonalnej UE. Traktat z Maastricht nie zapewnił zadawalającej realizacji wszystkich regulacji. Dlatego tez szefowie państw i rządów już w 1991 r uzgodnili zwołanie konferencji przeglądowej mającej na celu rewizję Traktatu o Unii Europejskiej w 1996. Efektem zwołanej Konferencji Międzyrządowej obradującej od marca 1996 r. do kwietnia 1997 r. było podpisanie Traktatu Amsterdamskiego.
Podstawowe cele zawarte w Traktacie to: wzmocnienie federacyjnego charakteru UE, wzmocnienie obywatelstwa europejskiego z poszanowaniem tradycji i tożsamości obronnej, reformy instytucjonalne UE m.in. zwiększenie zakresu decyzji podejmowanych kwalifikowaną większością głosów, wzmocnienie roli Parlamentu Europejskiego, poprawa funkcjonowania Trybunału Sprawiedliwości. Równocześnie do prac Konferencji, Komisja Europejska pod przewodnictwem Jacquesa Deloresa przygotowała projekt zwany Agendą 2000. Dokument ten określa przyszłą strategię wzmocnienia UE, wzrostu konkurencyjności, reformy kluczowych polityk, rozszerzenia UE, sposobu finansowania UE z budżetu w latach 2000-2006.
Podczas spotkania w Kolonii w czerwcu 1999 r. Rada Europejska zapowiedziała zwołanie kolejnej konferencji na początku 2000 r. celem rozwiązania problemów instytucjonalnych, które pozostawiono otwarte w Amsterdamie, a które są niezbędne do zagwarantowania instytucjonalnego przygotowania Unii do przyjęcia nowych członków. Główne reformy przyjęte na szczycie UE w Nicei i zawarte w końcowym Traktacie (Traktat z Nicei) skupiają uwagę przede wszystkim na: kształcie i składzie przyszłej Komisji Europejskiej, nowym podziale głosów ważonych w Radzie oraz rozszerzeniu zakresu decyzji podejmowanych kwalifikowaną większością głosów.
Historia integracji europejskiej
1