Temat: Racjonalność działań ekonomicznych
l. Metody dokonywania wyborów w działalności gospodarczej wg. Samuelsona:
- działalność zwyczajowa: zwana również tradycyjną, polega na osiąganiu ustalonych przez tradycję celów za pomocą ustalonych przez tradycję środków bez rozumowego analizowania celów i środków. Cele są określone przez zwyczaj i moralność, aprobowane przez religię. Środki stosowane do osiągania tych celów wyznacza zbiorowe doświadczenie. Ono sprawdza te środki, ocenia ich skuteczność w praktyce i odrzuca nieskuteczne spośród nich. Jest to metoda prób i błędów. Zmiany celów i środków następują więc bardzo wolno.
Gospodarując tradycyjnie, człowiek wciąż ogląda się wstecz - na przykłady, wzory
i doświadczenia. Następuje więc ograniczenie pola wyborów, wyeliminowanie niektórych
z nich, a nawet nakazywanie pewnych zachowań. Tradycja może być wypróbowanym, skutecznym i powszechnie aprobowanym sposobem działalności gospodarczej. Może też być formą nakazu lub różnorodnych presji. Działalnością zwyczajową charakteryzowała się gospodarka nastawiona na bezpośrednie zaspokajanie potrzeb, np. grecki oikos czy średniowieczny folwark. Występuje również współcześnie w społecznościach prymitywnych, kierujących się zasadą wzajemności (tzw. potlacz). Tradycje gospodarcze odgrywają również dużą rolę w gospodarstwie domowym oraz w zawodach, w których istotną rolę odgrywają rutynowo powtarzane czynności (stolarstwo, szewstwo itd.). Podobnie jak tradycja działa również przyzwyczajenie, które sprawia, że człowiek robi najchętniej to, co już robił i co już umie. Takie zachowanie gospodarcze prowadzi do stereotypizacji myślenia i rutyny działania.
- działalność nakazowa (działalność centralnie planowana): opiera się na podziale społeczności na dwie grupy: podejmujących decyzje ekonomiczne i wykonujących decyzje wobec groźby przemocy lub przymusu. W skrajnych sytuacjach gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa nie mają swobody wyboru: w łagodniejszych wariantach podmioty gospodarcze maja pewien zakres swobody decyzyjnej. Podejmowanie decyzji przez grupę sprawującą władzę jest podporządkowane jej korzyściom politycznym i ekonomicznym. Działalność nakazowa występuje w gospodarkach wojennych i w tzw. gospodarkach centralnie planowanych, np. w Korei Płn. i na Kubie, a także w tradycyjnych strukturach zarządzania.
1. duża ingerencja państwa
2. brak swobody wyboru
3. własność kolektywna (państwowa) jest dominująca
4. realizacja planu centralnie sformułowanego
5. brak określonego celu swojej działalności
6. ograniczenie racjonalności zachowań gospodarstw domowych
- działalność, której motywem jest intuicja: wynika z kodu genetycznego odziedziczonego przez człowieka. Wybory intuicyjne mogą być zarówno optymalne, jak i skuteczne, choć nie odpowiadają właściwościom działalności racjonalnej w zdefiniowanym znaczeniu. Wielu wynalazków technicznych, innowacji ekonomicznych i przedsięwzięć gospodarczych było wynikiem intuicji, która oprócz umiejętności logicznego myślenia i posiadania wiedzy jest nieodzowną cechą przedsiębiorcy. W gospodarstwach domowych zaś działalność jest w dużym stopniu zwyczajowa.
F. Hayek uważa, że działalność człowieka w gospodarce rynkowej opiera się na fundamencie odziedziczonych zachowań instynktownych, które są zdeterminowane przez strukturę fizjologiczną człowieka. Potem dochodzą ślady tradycji, wnoszące reguły zachowań, które rozpowszechniły się, ponieważ zwiększały pomyślność społeczności. Na szczycie natomiast znajduje się cienka warstwa działań wybranych racjonalnie. Zatem, zdaniem Hayek'a, model homo oeconomicus nadmiernie upraszcza dokonywanie wyborów gospodarczych. W ekonomii neoklasycznej jest on jednak powszechnie przyjętym założeniem.
- działalność rynkowa i jej założenia: działalność w gospodarce rynkowej jest przeciwieństwem zarówno działalności tradycyjnej, jak i działalności nakazowej. Opiera się na sposobie funkcjonowania podmiotów gospodarczych, które:
1) są wolne pod względem ekonomicznym i mogą podejmować samodzielne decyzje w odniesieniu do swoich celów i do przedmiotów swej własności,
2) dążą do osiągania indywidualnych korzyści,
3) ponoszą odpowiedzialność ekonomiczną za skutki swoich decyzji,
4) dokonują racjonalnych wyborów;
Cechy:
1. dominacja własności prywatnej
2. wolność pod względem ekonomicznym i możliwość podejmowania samodzielnych decyzji
3. dążenie do osiągnięcia indywidualnych korzyści
4. ryzyko, czyli ponoszenie odpowiedzialności ekonomicznej za skutki swoich decyzji
5. ponoszenie odpowiedzialności za własne poczynania i decyzje
6. homo oeconomicus
Podmiot gospodarczy wykazujący wymienione cechy określa się mianem homo oeconomicus, oznaczającym model człowieka działającego w gospodarce rynkowej. Cechy te są ściśle powiązane i wzajemnie uzależnione. Jeżeli podmiot gospodarczy ma jakiś przedmiot na własność, to zgodnie z prawami własności może o nim decydować. Pracownik może wybrać zawód, miejsce pracy, ilość pracy itp. właściciel kapitału może podejmować decyzje o tym, czy skonsumować kapitał, czy go zainwestować, czy rozpocząć własną działalność itp. W zakresie swoich praw własności prywatne podmioty gospodarcze dokonują wolnych wyborów, co znaczy, że nie działają pod przymusem. Potocznie mówi się co prawda, że rynek stwarza przymus dla podmiotów gospodarczych, nie jest to jednak ścisłe. O przymusie mówimy wówczas, gdy osoba lub grupa osób wywiera presję na inne osoby, aby zachowywały się w określony sposób. Tak jest w działalności nakazowej. Rynek zaś jest anonimowym środowiskiem, w którym działają konieczności ekonomiczne, narzucające ludziom gospodarującym działania racjonalne, np. gospodarstwo domowe nie może wydać w ciągu miesiąca więcej niż wynosi miesięczny dochód jego członków, przedsiębiorca nie sprzeda więcej produktów niż będzie ofert zakupu. Jeżeli takim koniecznościom są poddani wszyscy gospodarujący, nie można twierdzić, że rynek jest formą przymusu. Zdarzają się formy rynku działające poprzez przymus, np. zmowy producentów, są one jednak uważane za bezprawnie naruszające wolność ekonomiczną.
Ład działalności rynkowej wymaga ponoszenia odpowiedzialności za skutki własnych decyzji, bez względu na to, czy np. negatywne skutki wywołano świadomie czy nieświadomie. Podmiot gospodarujący musi zatem podejmować swoje decyzje w taki sposób, aby co najmniej:
1) osiągnąć własne cele, najlepiej wykorzystując swoje środki,
2) uniknąć negatywnych skutków zewnętrznych.
5.Racionalność wyborów ekonomicznych:
RACJONALNOŚĆ TO KALKULACJA ŚRODKÓW I KOSZTÓW
- racjonalność rzeczowa i jej własności: kładzie nacisk na efekt, wynik, rezultat działania przynoszący maksymalne korzyści; występuje, gdy dobór środków odpowiada prawdziwej, obiektywnie istniejącej sytuacji, tj. istniejącym rzeczywiście faktom, prawom i stosunkom. Rzeczowa racjonalność działania jest więc równoznaczna z jego skutecznością. Jest sprawą adekwatności wiedzy, na której działanie się opiera, (sprawdzona wiedza, skuteczność ogólnego działania, wynik, rezultat przynoszący maksymalne korzyści w danych warunkach).
- racjonalność metodologiczna (proceduralna): dotyczy właściwego wyboru; oznacza, że działanie jest racjonalne z punktu widzenia wiedzy posiadanej przez działającego, czyli że wnioskowanie logiczne, decydujące o wyborze środków jest poprawne, w ramach posiadanej wiedzy (pomijając zagadnienie, czy wiedza ta jest zgodna z obiektywnym stanem rzeczy). Rzecz jasna, że racjonalność działalności zarobkowej jest racjonalnością metodologiczna, rozumowanie bowiem dokonywane przy tej działalności jest oparte na wiedzy posiadanej przez działającego. Zresztą tylko racjonalność metodologiczna jest właściwością działania jako sposobu postępowania.
Prawidłowy (właściwy) wybór jest racjonalny jeżeli dana osoba:
1. dysponuje wiedzą (w danych warunkach)
2. logicznie myśli (analiza i synteza)
3. ma możliwość wykorzystania -wiedzy
NAKŁADY - czynniki potrzebne do osiągnięcia celu WYNIK - rezultat, efekt (towar, usługa stan)
6.Zasada racjonalnego gospodarowania w ekonomii i jej 2 warianty:
Maksymalizacja zysku w przedsiębiorstwie kapitalistycznym dokonuje się przez stosowanie pewnej ogólnej zasady postępowania, którą określa się mianem zasady gospodarności albo zasady racjonalnego gospodarowania. Jest to ogólna zasada racjonalnego postępowania w warunkach kwantyfikacji celu i środków działania. Zasada ta stwierdza, że maksymalny stopień realizacji celu osiąga się postępując w ten sposób, żeby przy danym nakładzie środków otrzymać maksymalny stopień realizacji celu. albo też postępując tak. aby przy danym stopniu realizacji celu użyć minimalnego nakładu środków.
Pierwszy wariant postępowania nazywa się zasadą największego efektu albo zasadą największej wydajności. Drugi wariant nazywa się zasada najmniejszego nakładu środków albo zasada oszczędności środków.
W zastosowaniu do przedsiębiorstwa, gdzie wszystkie nakłady środków są częścią jednolitej kategorii kosztu, drugi wariant zasady racjonalnego gospodarowania można również nazwać zasadą najmniejszego kosztu.
Oba warianty prowadzą do tego samego rezultatu. Postępując według zasady największego efektu przyjmujemy jako sytuację wyjściową nakład wszystkich posiadanych środków
i osiągamy od razu maksymalny stopień realizacji celu, możliwy przy posiadanych środkach. Postępując zaś według zasady najmniejszego nakładu środków, obieramy jako sytuację wyjściową pewien stopień realizacji celu, który osiągamy przy minimalnym nakładzie środków, zaoszczędzone zaś środki zużywamy, aby podwyższyć stopień realizacji celu; prowadzi to do maksymalnej realizacji celu, możliwej przy posiadanych środkach. Tak więc są to dwa równoważne warianty postępowania według zasady racjonalnego gospodarowania posiadanych środkach.
Sposób użycia środków zgodny z zasadą racjonalnego gospodarowania nazywa się optymalnym użytkiem środków. Użytek środków odbiegający od optymalnego nazywa się marnotrawstwem środków. Marnotrawstwo jest przejawem nieracjonalności działania;
sprawia, że celu działalności nie osiąga się w maksymalnym stopniu, jaki jest możliwy przy posiadanych środków. Można więc powiedzieć, że stosowanie zasady racjonalnego gospodarowania polega na optymalnym użytku środków, na wykluczeniu ich marnotrawstwa.
Oba warianty racjonalnego działania są alternatywne; mówiąc obrazowo, nie można wybrać w restauracji najsmaczniejszego i najobfitszego posiłku, który byłby zarazem najtańszy. Gdyby było możliwe osiągnięcie celu w najwyższym stopniu przy najmniejszym nakładzie środków, to można byłoby dopuścić ewentualność osiągnięcia celu zerowym nakładem środków.
Właściwości granicy możliwości produkcyjnych wynikały z zastosowania pierwszego wariantu racjonalnego działania. Punkty na tej granicy oznaczały, że posiadane przez producenta lub przez społeczeństwo środki zostały wykorzystane tak, aby z danych nakładów osiągnąć możliwie największą produkcję.
Ażeby wybór był racjonalny, a działanie skuteczne, podmiot gospodarczy musi:
1) dysponować prawdziwą wiedzą oraz pełnymi i prawdziwymi informacjami dotyczącymi jego przedsięwzięcia,
2) posiadać umiejętność logicznego rozumowania i wykorzystywania swojej wiedzy w danych okolicznościach,
3) potrafić zrealizować swoją decyzję.
Jeżeli działanie gospodarcze ma te cechy, to mówimy że jest optymalne. Spełnienie tych warunków jest bardzo trudne. Podmiot może dysponować niepełnymi informacjami i fałszywą wiedzą; choćby więc poprawnie rozumował, wnioski będą również fałszywe. W takim wypadku mówimy o racjonalności ograniczonej lub proceduralnej, mającej na uwadze podjęcie przez podmiot procedury racjonalnego działania. Bez prawdziwej wiedzy i umiejętności działania nie daje to jednak gwarancji skuteczności.
Rynek stwarza konieczność racjonalnych wyborów. Działalność ta będzie racjonalna lub nie - w zależności od tego, czy wiedza i informacje dotyczące danego przedsiębiorstwa są prawdziwe czy fałszywe, wszystkie czynności będą zaś podporządkowane dokonanemu wyborowi.
W modelach mikroekonomii neoklasycznej przyjmuje się założenie, iż podmiot gospodarujący działa racjonalnie, a więc że mając prawdziwą wiedzę i informacje, przyjmuje racjonalną procedurę i potrafi ją zrealizować. Jest to zatem założenie, że spełnione są warunki konieczne do skutecznego, a zarazem optymalnego działania. Taką cechę człowieka gospodarującego określa się niekiedy jako hiperracjonalność.
W rzeczywistości wiele decyzji gospodarczych w warunkach funkcjonowania rynku podejmuje się albo metodą prób i błędów, charakterystyczną dla gospodarki zwyczajowej. albo częściowo racjonalnie lub intuicyjnie.
RACJONALNOŚĆ W EKONOMII ODNASI SIĘ DO WYRÓŻNIONYCH SFER LUDZKICH DZIAŁAŃ (ZAROBKOWANIA I WYDAWANIA ŚRODKÓW)
4.Rachunek ekonomiczny i jego cechy:
RACHUNEK TO TEORIA OPTYMALIZACJI DECYZJI
Rachunek ekonomiczny to zespól metod i środków umożliwiający podjęcie najlepszej, tj. optymalnej decyzji dotyczącej alokacji oraz zastosowania posiadanych sił i środków w celu osiągnięcia najlepszych rezultatów zgodnie ze społeczną racjonalnością działań gospodarczych.
Podstawowym elementem rachunku ekonomicznego jest ilościowe określenie efektywności gospodarowania, czyli konfrontowania osiągniętych wyników (efektów) z ponoszonymi na nie nakładami. Rachunek ten jest więc metodą realizacji zasady racjonalnego gospodarowania, kalkulacją nakładów i wyników przy różnych alternatywach kształtowania się kosztów oraz cen, i w tym znaczeniu jest on procedura umożliwiającą osiąganie maksymalnego stopnia realizacji celu przy danych nakładach lub minimalizacji nakładów przy danym stopniu realizacji celu.
Rachunek ekonomiczny towarzyszy człowiekowi od początku jego dziejów związanych z procesem gospodarowania. Jego znaczenie wzrasta w szczególności w gospodarce rynkowej, albowiem od trafności kalkulacji i przewidywań zależy kondycja ekonomiczna przedsiębiorstwa, jego pozycja na rynku i możliwości rozwoju.
Z uwagi na fakt, że kalkulacja kosztów działalności gospodarczej ma dzisiaj ścisły
związek ze środowiskiem i że nie może się ograniczać do efektów mierzonych wyłącznie w kategoriach ekonomicznych przedsiębiorstwo powinno prowadzić szerszy rachunek zwany rachunkiem sozoekonomicznym (sozologia - nauka o ochronie środowiska). Rachunek ten na równi uwzględnia przesłanki korzyści ekonomicznych i korzyści zachowania środowiska przyrodniczego. W świetle tego rachunku działania gospodarcze będą opłacalne, gdy będą równocześnie urzeczywistniać cele gospodarcze (produkcyjne) z celami ochrony środowiska. Rachunek ekonomiczny powinien być zatem uznawany za właściwy, jeśli spełnia jednocześnie kryteria ekonomiczne i ekologiczne.
Cechy:
1. dualność - może eksponować jeden lub drugi wariant
2. wariantowość - każdy wariant musi być tak kompletny, aby w sytuacji jego wyboru od razu nadawał się do realizacji
3. kompleksowość (kompletność) - każdy wariant powinien zawierać wszystkie składniki kosztów i dochodów
5