Spór o inwestyturę
Henryk IV (1050-1106), król niemiecki od 1056, faktycznie od 1065, cesarz w latach 1084-1105, syn Henryka III z dynastii frankońskiej. Stłumił powstanie Sasów (1073-1075), w 1075 uwikłany w konflikt z papieżem Grzegorzem VII rozpoczął walkę o inwestyturę. Po papieskim zakazie świeckiej inwestytury, czyli mianowania dostojników duchownych przez osoby świeckie, Henryk IV mianował nowego biskupa Mediolanu. Kiedy papież zagroził klątwą, sobór biskupów niemieckich w Wormacji pod przewodnictwem cesarza wypowiedział posłuszeństwo papieżowi. W 1076 obłożony klątwą papieską Henryk IV stracił poparcie biskupów i książąt niemieckich, którzy domagali się ukorzenia cesarza, uzyskania przebaczenia i zdjęcia klątwy papieskiej. W 1077 pod murami zamku w Canossie, gdzie zatrzymał się papież, stojąc trzy dni z rzędu w pokutnej szacie Henryk IV uzyskał zdjęcie klątwy.W 1102 doszło do kolejnego starcia cesarza ze Stolicą Apostolską, papież Paschalis II obłożył Henryka IV klątwą. Nowa klątwa okazała się nieskuteczna, niemieccy książęta poparli cesarza występując przeciwko polityce papieskiej. Henryk IV chcąc rozwiązać spór, przyrzekł papieżowi udział w wyprawie krzyżowej, jeśli cofnie klątwę. Wzięty do niewoli przez syna Henryka V, uwięziony w Ingelheim uciekł, zgromadził wojsko chcąc toczyć walkę o odzyskanie władzy. Po pierwszych sukcesach zmarł w Leodium.
Opactwo w Cluny Założone w 910 roku benedyktyńskie opactwo w Cluny było domem macierzystym kongregacji Cluny (czasem nazywanej zakonem kluniackim). Był to największy klasztor, jaki kiedykolwiek zbudowano Europie Zachodniej. Stanowił centrum myśli politycznej, oparcie dla idei wypraw krzyżowych i hiszpańskiej rekonkwisty. Opactwo zostało założone 11 września 910 r. przez księcia Akwitanii Wilhelma Pobożnego. Wilhelm nadał klasztorowi przywilej uwalniający od wszystkich przyszłych zobowiązań wobec władcy i jego rodziny innych niż modlitwa. Wprawdzie mianował pierwszego opata, ale równocześnie nadał opactwu przywilej nominacji kolejnych. Te przywileje uwalniały klasztor od wszelkich powiązań z władzą świecką. Opactwo zostało podporządkowane bezpośrednio papieżowi. W X w. wolność od wpływów świeckich była ewenementem, jako że był to szczytowy okres dominacji Cesarstwa nad Papiestwem. Normą była symonia i zwierzchność władzy świeckiej nad majątkami kościelnymi. Za postępującą feudalizacją Kościoła następował rozkład moralny, duchowni zajmowali się przede wszystkim zarządzaniem swoimi dobrami zamiast duszpasterstwem, odstępowano od reguły celibatu (nikolaizm), bowiem duchowni woleli przekazywać swoje dobra w ręce dzieci, niż je porzucać. W tej sytuacji wprowadzona w klasztorze surowa reguła narzucająca "wieczną modlitwę" trafiła w potrzebę odnowy religijnej i stała się bardzo popularna. Jednak z uwagi na to, że praktyki liturgiczne pochłaniały mnichom większość czasu, tradycyjny benedyktyński model klasztoru jako rolniczo samowystarczalnej jednostki, której każdy mieszkaniec oprócz modlitwy musiał wykonywać pracę fizyczną musiał ulec zmianie. Obowiązek pracy fizycznej przypadł, więc w udziale nowicjuszom. Klasztory benedyktyńskie w swej pierwotnej formie były od siebie całkowicie niezależne, tworząc swoistą więź jedynie przez podległość tej samej regule zakonnej. Dzięki popularności swojej reguły, klasztor zaczął wkrótce zakładać zgromadzenia podległe i przyciągać do siebie inne klasztory benedyktyńskie. Jednak w przeciwieństwie do luźno powiązanych ze sobą do tej pory zgromadzeń, klasztory kluniackie były ściśle podporządkowane domowi macierzystemu w Cluny, tworząc swoisty system feudalny. Cluny stworzyło dużą kongregację, w której administratorzy podległych klasztorów służyli jako zastępcy opata Cluny i byli przed nim odpowiedzialni. Przeorowie byli mianowani przez opata i spotykali się w Cluny raz na rok, aby omówić sprawy administracyjne i złożyć sprawozdania. Opat nie ograniczał się tylko do mianowania przeorów - jego sankcji wymagało obsadzenie każdego stanowiska w podległych klasztorach, które zresztą w ramach sprawowania funkcji rokrocznie objeżdżał. Opactwo w Cluny szybko stało się autorytetem w Kościele. Reguła nastawiona na posługę religijną była tylko jednym z jej składników służącym odnowie moralnej kleru. Mnisi z Cluny postulowali również odejście od praktyk symonii, inwestytury na dobrach kościelnych należnej władzy świeckiej oraz od nikolaizmu. Cesarstwo oczywiście nie było zbyt chętne do wyrzekania się wpływu na Kościół, a nikolaizm uważało za nieszkodliwą fanaberię duchownych, jednak w teorii popierało reformę, głównie przez wzgląd na niskie poważanie, jakim cieszył się zepsuty kler. Władza świecka niewiele jednak czyniła, by wspomóc wdrażanie działań naprawczych. Sytuacja uległa zmianie dopiero, kiedy w 1048 Cesarz Henryk III ustanowił papieżem Leona IX, który będąc zaufanym Cesarza, sprzyjał sekretnie środowiskom zbliżonym do Cluny. Papież ten wykorzystał swoje dobre relacje z dworem cesarskim, by podnieść prestiż Kościoła, dzięki czemu jego następcy mogli wyzwolić się spod dominacji świeckiej.
Święte Cesarstwo Rzymskie. Nazwa ta nawiązywała do tradycji (antyczno-pogańskiego) Cesarstwa Rzymskiego oraz (chrześcijańskiego) państwa Karola Wielkiego. Cesarz rzymski był formalnym zwierzchnikiem wszystkich państw chrześcijańskich i pretendował do zwierzchności nad innymi władcami Europy. Cesarz Rzymsko- niemiecki posiadał zwierzchność nad wszystkimi niemieckimi państwami. Ogromny wysiłek centralizacji państwa nie sprostał wszystkim przeciwstawiającym jej czynnikom: najazdom, procesom feudalizacyjnym, podziałom obszaru państwa między dziedziców korony. Spośród licznych paktów i podziałów, do których doszło po śmierci Karola Wielkiego najtrwalsze konsekwencje miał podział w Verdun (843) pomiędzy trzech synów dziedzica Pobożnego.Podział monarchii karolińskiej w Verdun: Lotar - obszary centralne, królestwo Włoch; Ludwik Niemiecki - Królestwo Wschodniofrankijskie, Niemcy; Karol Łysy - Królestwo Zachodniofrankijskie, Francja. Podział opracowany przy udziale około 100 ekspertów brał pod uwagę nie tyle względy etniczno - językowe, co przede wszystkim osadniczo - gospodarcze. Każda z części miała regiony odpowiednio zagospodarowane, bogate w soliny oraz oliwę i przez każdą przebiegały główne szlaki komunikacyjne i handlowe. Jedynie na krótko (pod koniec IX w.) doszło do zjednoczenia państwa karolińskiego.
Inwestytura uroczyste nadanie lenna w zamian za lojalność i posłuszeństwo. W skład inwestytury wchodziło prawo do zarządzania określonym obszarem z władzą sądzenia, karania, i pobierania podatków (rdzeń inwestytury). Wiek X to okres powszechnego upadku autorytetu kościoła jako organizacji, śmierć Karola Wielkiego pozbawia ponadto kościół pomocy, którą ten monarcha roztaczał nad jego strukturą. Możne rody szlacheckie w Rzymie, stojące na czele stronnictw politycznych pozbawione jarzma wielkiego władcy sięgały po władzę nad miastem, by tron papieski obsadzić swymi przedstawicielami i tym samym zapewnić sobie korzyści z posiadania Państwa Kościelnego. Na terenie dzisiejszej Francji, płn. Włoch, nastąpił rozpad struktur władzy państwowej. Tereny te były obszarem nieustannych walk między poszczególnymi panami, tzw. wojny prywatne. Sami zaś duchowni swoimi obyczajami i postępowaniem niewiele się różnili od osób świeckich. Urzędy kościelne znajdują się w gestii panów świeckich i traktowane są jako normalne wasalstwa ze wszystkimi tego konsekwencjami. Jednocześnie w oficjalnym kościele, którego głową był papież szerzyły się takie uchybienia jak: symonia (świętokupstwo, obejmowanie godności kościelnych i związanych z tym majątków w zamian za korzyści materialne); nikolaityzm (brak przestrzegania celibatu);nepotyzm (obsadzanie godności kościelnych przez krewnych wysokich dostojników). Panujący system feudalny zapewnił władcom świeckim samowolne mianowanie biskupów i opatów oraz nadanie im władzy duchowej przez podanie pierścienia i pastorału (inwestytura). Bogate i zeświecczone duchowieństwo lekceważyło prawa kościelne żyło w związkach małżeńskich inicjując upadek życia religijnego i moralnego. Wśród ludów zwłaszcza germańskich, odżyły zwyczaje pogańskie, jak zabobony i czary, znikła praworządność, szerzyło się „prawo zemsty”- najazdy, rabunki i wojny. Pojęcie kościoła i społeczeństwa były ze sobą tożsame. Ale czas średniowiecza głównie wczesnego średniowiecza to okres myślenia w kategoriach teologicznych, gdzie najważniejszą rzeczą dla człowieka było zbawienie wiekuiste (życie doczesne było tylko wstępem do życia wiekuistego), a największym zagrożeniem - wiekuiste potępienie. Próbę rozprawienia się ze szerzącym się złem rozpoczął papież Mikołaj I wspomagany przez Kongregacja Kluniacka. Papież Mikołaj I, stróż sprawiedliwości i obyczajów chrześcijańskich, stosował dla nieposłusznych trzy rodzaje kar kościelnych: ekskomunikę (wyklęcie z Kościoła pojedynczej osoby), suspensę (zawieszenie czynności duchownej w czynnościach kapłańskich), interdykt (klątwę na całą wieś, parafię, miasto itd.). W walce o przetrwanie Kościół miał, zatem bardzo potężną broń. A mianowicie możliwość rzucenia klątwy na każdego, kto mu się nie chciał podporządkować. W ówczesnym czasie klątwa oznaczała wyłączenie człowieka ze społeczności wiernych, a jeśli by, kto umarł obłożony klątwą, wtedy czekało go wiekuiste potępienie. Pod groźbą ekskomuniki w okresie tym nie można było prowadzić wojen prywatnych. Również obowiązywał azyl kościelny tzn. człowiek, który schronił się w świątyni był nietykalny. Wśród części duchownych przejętych swoistym powołaniem zaczął się ruch odnowy. Mnisi z opactwa Cluny dostrzegli w surowej regule benedyktyńskiej szanse na przełamanie kryzysu w kościele. Klasztor w Cluny we Francji (XI w.), zreformowawszy najpierw życie własnych zakonników, począł szerzyć w całej Europie Zachodniej hasła usunięcia nadużyć kościelnych i naprawę obyczajów księży i ludu. Reformy zapoczątkowane przez mnichów gwarantowały wybór opactwa zgodnie z wymaganiami prawa kanonicznego. Powodzenie ruchu clunickiego zależało głównie od tego, że feudałowie też chcieli mieć gwarancję zbawienia, a uważano, że duchowny żyjący w stanie grzechu śmiertelnego, nie przestrzegający praw bożych, nie może udzielać ważnych sakramentów. Tym bardziej, że mnisi Cluny umiejętnie wykorzystali psychozę końca świata, jaka miała nastąpić około 1000 r., a także strach przed śmiercią. Klasztory były ośrodkami intelektualnymi, szerzącymi ideały odnowy kościoła w duchu zerwania z chaosem wywołanym uzależnieniem od świeckich i duchownych panów feudalnych - opierając swoje postępowanie na bernardyńskiej regule zakonnej - powrotu do moralności, chrześcijańskiej pokory, obowiązkowi modłów, nauki, surowej dyscyplinie i przestrzegania celibatu (bezżeństwa). Oddolnie przebiegające reformy mnichów kluniackich zostały poparte działaniami wielu dostojników kościelnych, co przejawiało się dążeniem wyzwolenia struktur kościelnych spod wpływów świeckich. Ideą takiego działania był papieski uniwersalizm - czyli idea zwierzchności papieża nad władza cesarską, co burzyło dotychczasowy model Kościoła państwowego ustanowiony przez cesarza Ottona III. Papież Grzegorz VII był syn zamożnej Toskańskiej rodziny. Wychowywał się u benedyktynów w Rzymie i w Cluny. Był wzorowym zakonnikiem. Doradcą 5 papieży i ich delegatem w wielu krajach. Wybrany papieżem w roku 1073. Na soborze rzymskim w 1075 wydał dekrety reformatorskie (Dictatus papae).
Dictatus Papae
1. Kościół Rzymski przez samego Boga został założony. 2. Tylko sam biskup rzymski może być prawnie nazwany biskupem powszechnym. 3.Tylko on sam może biskupów składać z godności lub do nich przywracać. 4. Legat jego przewodniczy wszystkim biskupom na synodzie, nawet gdy jest niższy stopniem i może na nich wydać wyrok złożenia z godności. 5. Nieobecnych może papież składać z godności. 6. Z obłożonymi przez niego klątwą nie wolno przebywać w jednym domu. 7. Jedynie jemu samemu wolno, stosownie do wymagań czasu, nowe prawa wydawać, nowe gminy zakładać, ze zgromadzenia kanoników tworzyć opactwo, z drugiej strony dzielić bogate biskupstwo a ubogie łączyć. 8. On sam tylko może używać insygniów cesarskich. 9. Tylko papieża stopy całować mają wszyscy książęta. 10. Jego jednego imię ma być wspominane w modlitwach kościelnych. 11. Ten jeden jedyny jest tytuł (papież) na świecie. 12. Jemu wolno władcami rozporządzać (a więc i cesarzy z tronu składać). 13. Jemu wolno w razie potrzeby biskupów z miejsca na miejsce przenosić. 14. W całym Kościele wolno mu duchownych mianować, gdzie by chciał. 15. Mianowany przezeń (duchowny) może być przełożonym innego kościoła, ale nie może pełnić służby wojskowej i nie może od żadnego biskupa przyjmować urzędu wyższego stopnia. 16. Żaden synod nie może bez jego rozkazu nazywać się powszechnym. 17. Żaden przepis prawny i żadna księga kanonów (tj. praw kościelnych) nie ma mieć ważności bez jego woli. 18. Orzeczenie jego przez nikogo nie może być zaczepione, on sam zaś może unieważniać (orzeczenia) wszystkich innych. 19. Przez nikogo nie może być on osądzony. 20. Nikomu nie wolno (sądownie) skazywać apelującego do stolicy apostolskiej. 21. Ważniejsze sprawy każdego kościoła mają być jej przedkładane. 22. Kościół rzymski nigdy nie pobłądził i po wszystkie czasy, wedle świadectwa Pisma św., w żaden błąd nie popadnie. 23. Biskup rzymski, jeśli kanonicznie został obrany, dzięki zasługom św. Piotra, niewątpliwie staje się świętym, jak świadczy św. Eunodiusz, biskup pawijski, z czym zgadza się wielu Ojców świętych, jak poznać można z dekretów świętego papieża Symacha. 24. Na jego zlecenie i za jego zezwoleniem wolno poddanym wnosić skargi. 25. Bez zgromadzenia synodalnego może on biskupów składać z godności i na nowo przywracać. 26. Nikt nie ma być uważany za katolika, kto nie zgadza się z Kościołem Rzymskim. 27. On może poddanych zwalniać od wierności bezecnym.
Grzegorz VII, brat Hildebrand (ok. 1021-1085), papież, kapelan usuniętego w 1046 papieża Grzegorza VI. Przez kilka lat mnich w Cluny, opat klasztoru św. Pawła w Rzymie, a następnie kardynał. Zwolennik obozu reformy kościoła, faktyczny kierownik polityki papieskiej od pontyfikatu Mikołaja II. Od tego czasu reforma papieska przeciwstawiała się reformie cesarskiej kościoła. W 1073 został okrzyknięty przez kler i lud rzymski papieżem. Dążył do centralizacji kościoła pod absolutną władzą papieży (Dictatus Papae). Znany z zatargu z cesarzem niemieckim Henrykiem IV (Canossa, 1077). Związał z sobą monarchie zagrożone ekspansją niemiecką: Polskę, Węgry, Chorwację oraz Anglię, Francję i Hiszpanię. Przy pomocy Grzegorza VII odbudowano metropolię gnieźnieńską, a Bolesław II Śmiały uzyskał koronę królewską z rąk jego legatów. W 1728 kanonizowany. Program przedstawiony przez Papieża Grzegorza VII w istotny sposób zagroził istniejącemu porządkowi rzeczy, naruszając interes przyzwyczajonych do wszelkich przywilejów i splendoru możnych tamtego czasu. W średniowieczu teoretycznie właścicielem całej ziemi, która nie była zajęta przez nikogo był cesarz. Władza cesarska uzależniona była od poparcia wasali, którymi byli wielcy książęta, posiadający rozległe dobra dziedziczne. Cesarz chcąc wzmocnić swoją pozycję, do dóbr kościelnych zaczął dołączać ziemie teoretycznie cesarskie, dzięki czemu mógł nałożyć na dostojników kościelnych obowiązki lenników. Z godnościami kościelnymi związane były liczne majątki ziemskie. Cesarze niemieccy popierali początkowo ruch klasztorów w Cluny, nie widząc w tym dla siebie żadnego zagrożenia W XI w. doszło do zderzenia między reformatorami wywodzącymi się ze środowiska Cluny, a interesem cesarza. Do urzędów kościelnych przywiązane były znaczne dobra, zaś z posiadania dóbr obowiązywały daniny i posługi. Cesarzowi nie było obojętne, kto będzie sprawował urząd kościelny, obsadzał, więc te urzędy zgodnie z interesami władzy państwowej. Taki sposób obsadzania stanowiska nie był zgodny z wymaganiami prawa kanonicznego i nie gwarantował należytego wypełnienia funkcji kapłańskiej.
Cesarz niemiecki Henryk IV nie chciał zaprzestać inwestytury, co spowodowało spór. Pierwsze starcie dotyczył biskupa Mediolanu, którego cesarz zdeponował w 1076 r. bez porozumienia z drugą stroną. Spowodowało to ekskomunikę Henryka IV. W odwecie pisze on do papieża niebywale bezczelny list, podając w wątpliwość prawomocność jego elekcji i wzywający go do ustąpienia. Trzeba nadmienić, że ekskomunika w tej epoce zwalniała poddanych z przysięgi wierności i zagrażała całemu systemowi politycznemu. Sytuacja zmienia się jednak diametralnie i biskupi, którzy dotychczas popierali politykę Henryka IV, zmienili swoje stanowisko i postawili Henrykowi IV ultimatum albo Henryk zdejmie z siebie klątwę albo biskupi przestają mu służyć. W dodatku przeciwko cesarzowi powstała silna opozycja. Zmieniając taktykę, Henryk IV pokazuje się pod zamkiem Canossie w styczniu 1077 r. w odzieniu pokutnika, publicznie błaga papieża o wybaczenie. Skruszony władca po tak wielkim upokorzeniu utracił autorytet u swoich wasali, chcąc odbudować swoja potęgę zaprowadził ład w państwie i pomny swego upokorzenia wyruszył z wojskiem do Rzymu, by zdetronizować papieża. Oblężenie Rzymu trwało dwa lata, w 1083 roku wojska Henryka wkroczyły do Rzymu. I tu bystry i przebiegły papież Grzegorz popełnił błąd swojego życia. Zamknięty w Zamku św. Anioła obserwował, jak antypapież koronuje Henryka na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Grzegorz VII zwrócił się wtedy o pomoc do Normanów i Saraceńskich pogan. Ich dzikie wojska szybko zbliżyły się do Rzymu. Gdy cesarz, nie wierząc w siłę swojej armii, opuścił miasto, Normanowie wkroczyli przez bramę św. Wawrzyńca, by oswobodzić papieża, odprowadzając go do pałacu Laterańskiego i uwalniając Rzym. Król Normanów Robert Guiskard w podzięce za zwycięstwo pozwolił swoim żołnierzom na wszystko, na co mają ochotę. Plądrowali, gwałcili, burzyli i kradli co popadło. Sprzymierzeni Saraceni zajęli bazylikę św. Piotra. Odprawiali tam swoje pogańskie obrzędy religijne. W bazylice recytowano wersety z Koranu. Przyłączyli się do rabunków i gwałtów. Tysiące Rzymian, skutych łańcuchami, wziętych zostało w niewolę pogan. Powstanie wywołane przez resztki mieszkańców zostało krwawo stłumione, a miasto spalone i doszczętnie zniszczone. Rzym został niemal całkowicie zrujnowany. Na marginesie tych wydarzeń doszło do rozłamu między kościołem zachodnim z papieżem w Rzymie a wschodnim z patriarchą w Konstantynopolu - tzw. schizma (1054 r.). Chodziło o to, że papież rzymski w świeckim porządku rzeczy był lennikiem cesarza, a jako lennik cesarza był zwierzchnikiem kościoła bizantyjskiego, co godziło w prestiż cesarstwa bizantyjskiego. Istniały dogłębne różnice między kościołem zachodnim opartym na tradycji łacińskiej, a wschodnim opartym na tradycji greckiej. Sam spór oparty na płaszczyźnie doktrynalnej przyjął postać sporu o fillologue ( od łać. fillius - syn ). Chodziło o to, że chrześcijanie zachodni uważali, że duch święty pochodzi od ojca i syna, podczas gdy chrześcijanie wschodni, że od ojca poprzez syna. Miało to swoje przełożenie na język polityki. Chrześcijanie zachodni, uważali że człowiek poprzez naśladownictwo syna może sam dojść do zbawienia wiekuistego poprzez odpowiednie zachowanie. Podczas gdy chrześcijanie wschodni uważali, że człowiek jest zbyt słaby i tylko poprzez łaskę może osiągnąć zbawienie. W Bizancjum istniała bezwzględna supremacja (przewaga) państwa nad kościołem, na zachodzie państwa przewaga była raczej w kościele. Walka cesarstwa z papiestwem upowszechniła pojęcie stanu- stan duchowny był po to, by się modlić ; stan rycerski po to by walczyć, stan chłopski po to by pracować.