Rozdział trzeci

Stan zdrowia, rozwój fizyczny dzieci i młodzieży oraz jego uwarunkowania

l. Ocena stanu zdrowia i kondycji fizycznej dzieci i młodzieży

W ostatnich dziesięcioleciach jesteśmy świadkami dynamicznego roz­woju nauki i techniki. Ludzie pochłonięci troską o wygodniejsze życie co­raz częściej zapominają o swojej biologicznej egzystencji. Technika ułatwia człowiekowi życie, czyni je bardziej wydajnym. Jej stały postęp jest proce­sem nieodwracalnym. Rozwojowi techniki i urbanizacji towarzyszą czasem zjawiska niekorzystne dla ludzkiej egzystencji. Ich agresywność w stosun­ku do człowieka polega na eliminowaniu z ludzkiego życia ruchu i pracy fizycznej, a także na dewastacji i zanieczyszczaniu naturalnego środowi­ska. Ten stale zmieniający się styl życia i środowisko, w którym człowiek żyje, ujemnie wpływa na ludzkie zdrowie i rozwój fizyczny.

Zmniejszenie pracy fizycznej spowodowało, że aktywność ruchowa lu­dzi w krajach o wysoko rozwiniętej technice i urbanizacji jest prawie w zaniku.

Udogodnienia cywilizacyjne, środki komunikacji, windy, automatyza­cja, różnego rodzaju maszyny zmniejszają do minimum aktywność fizyczną w życiu codziennym ludzi. Również środki masowego przekazu, szczegól­nie telewizja i komputery, z roku na rok zabierają człowiekowi coraz wię­cej wolnego czasu i zmuszają go do siedzącego trybu życia.

Postępujący proces urbanizacji i uprzemysłowienia powoduje zmniej­szanie się terenów zielonych, zanieczyszczanie gleby, wód i powietrza oraz kurczenie się przestrzeni wykorzystywanych do rekreacji.

Zmiany warunków społeczno-ekonomicznych, rozwój higieny i medy­cyny przyczynił się do spadku umieralności. Znacznie też zmalała liczba zachorowań na choroby zakaźne, głównie wśród dzieci. Niektóre choroby

43

Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego

mają dziś przebieg łagodniejszy, nie powodują tak częstych, jak dawniej, powikłań i następstw.

Czas życia człowieka w Europie od początków naszego stulecia wy­dłużył się średnio o około 30 lat. Dzisiaj w Polsce kobiety żyją przeciętnie 76,1, a mężczyźni 67,5 lat. Ten średni przyrost długości życia, jaki wska­zują statystyki, nie idzie w parze z ogólną poprawą ludzkiego zdrowia. Ba­dania lekarskie wykazują, że liczba osób w wieku produkcyjnym, nieprze-jawiających patologicznych zmian, jest niewielka.

Badania przeprowadzone przez Lubelską Akademię Medyczną wśród młodzieży ze wschodnich rejonów Polski dowiodły, że już u 17-19-latków występują podstawowe czynniki ryzyka decydujące o zawałach serca. Sie­dem procent nastolatków ma nadciśnienie tętnicze, trzy podwyższony po­ziom cholesterolu, a jeden procent cierpi na otyłość. W starszych grupach wiekowych wskaźniki te wzrastają dwukrotnie.

Zaledwie u kilkunastu procent mężczyzn między 35. a 45. rokiem życia nie stwierdza się żadnego zagrożenia chorobą układu krążenia. Wśród mężczyzn w tej grupie wiekowej odnotowuje się w ostatnich latach dużą umieralność na choroby układu krążenia i choroby nowotworowe. Polacy zajmują pod tym względem jedno z pierwszych miejsc w Europie.

Wśród czynników prowadzących do przedwczesnej śmierci uczeni wymieniają także długotrwały stres. Przyśpiesza on powstawanie choroby wieńcowej, owrzodzenie żołądka i dwunastnicy oraz uaktywnia procesy nowotworowe.

Co czwarty uczeń lub uczennica wykazują odchylenia od prawidłowe­go stanu zdrowia. Plagą stają się coraz częściej występujące u dzieci i mło­dzieży wady postawy ciała.

W ostatnich latach szczególnie jaskrawo zaczyna się pojawiać zjawi­sko tak zwanych „chorób cywilizacyjnych". Coraz częściej medycyna staje też przed problemem chorób nowotworowych u dzieci i młodzieży.

Masowe występowanie wszystkich wyżej wymienionych chorób i od­chyleń jest związane z szybko zmieniającymi się warunkami egzystencji współczesnego człowieka, głównie ze zmianą trybu życia i warunków śro­dowiskowych oraz z nienadążaniem procesów adaptacyjnych za tymi zmia­nami. W przeszłości zmiany warunków życia człowieka dokonywały się powoli i adaptacja do nich odbywała się stopniowo, w ciągu setek, a nawet tysięcy lat. Powietrze, woda, gleba i rodzaj pożywienia, środowisko spo­łeczne, a szczególnie lokomocyjna funkcja narządu ruchu nie ulegały zmia-

44

Rozdział trzeci. Stan zdrowia, rozwój fizyczny dzieci i mlodzieży oraz jego uwarunkowania

nom w ciągu wielu pokoleń. Obecnie, na skutek dynamicznych przeobra­żeń, przemiana materii, jak również regulacja nerwowo-hormonalna, en­zymatyczna i genetyczna nie są w stanie dostosować się do zmian stylu życia i zmian środowiskowych.

Jednym z najważniejszych czynników powodujących choroby cywili­zacyjne jest zmniejszona aktywność ruchowa człowieka, siedzący tryb życia, a także brak kontaktu z przyrodą i nadmierne przeciążenie układu nerwo­wego.

Rozważając wpływ różnych czynników na zdrowie społeczeństwa, war­to dostrzec ich zakres i siłę wpływu. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, iż wpływ medycyny naprawczej na zdrowie, głównie w odniesieniu do zachorowań na choroby o przewlekłym przebiegu, wynosi tylko 10-20%, a zwiększenie jego pozytywnego oddziaływania wymaga dużych nakładów. Wpływ czynnika genetycznego szacuje się na 15-20% i w zasadzie jeste­śmy wobec niego bezradni. Wpływ środowiska fizycznego wynosi kilka procent, a ograniczenie jego negatywnego oddziaływania też wymaga dużych nakładów. Ocenia się, że oddziaływanie środowiska społecznego, głównie w postaci szeroko rozumianego społecznego wsparcia oraz do­brych stosunków międzyludzkich i rodzinnych, wynosi 20-26%. Na po­prawę tego środowiska możemy mieć wpływ. Pozostaje wreszcie styl życia, którego wpływ na zdrowie uważa się za największy, bo wynoszący do 50%, i jak wykazały to doświadczenia wielu państw, może być stosunkowo szyb­ko naprawiony. Tak więc wpływ dwóch ostatnich grup czynników, które warunkują ludzkie zdrowie, jest dominujący. W sumie wynosi on ponad 70% i w znacznej mierze podlega naszej kontroli. Oznacza to, iż związane z tymi uwarunkowaniami oddziaływanie czynników ryzyka może być sku­tecznie ograniczane¹.

Kilka lat temu prasa podała, że w Warszawie zmarł mężczyzna, który przepracował 800 godzin nadliczbowych, podczas gdy przepisy pozwalały jedynie na 120 nadobowiązkowych godzin w roku. Państwowa Inspekcja Pracy uznała, że przyczyną jego śmierci było przepracowanie i nadmierne przeciążenie układu nerwowego.

¹ J. Bejnarowicz, Zmiany stanu zdrowia Polaków i jego uwarunkowań. Wyzwania dla promocji zdrowia, „Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna¹' 1994, nr 1-2, s. 13.

45

Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego

Rozwój zaburzeń i chorób, którym sprzyja współczesna cywilizacja, ; dokonuje się powoli. Choroby te ujawniają się często dopiero w wieku ; dojrzałym w postaci ciężkich i groźnych dla życia objawów, np. zawału, ? wylewu krwi do mózgu, choroby wieńcowej serca, zarostowych zmian w tętnicach kończyn dolnych, miażdżycy i cukrzycy. Śmiertelność z powo­du chorób układu krążenia wysunęła się na pierwsze miejsce w statysty­kach zgonów we wszystkich krajach o wysokim poziomie rozwoju cywili­zacji technicznej.

Wiele tak zwanych chorób cywilizacyjnych zaczyna się dość wcześnie, często w pierwszej lub drugiej dekadzie życia. Pomimo ciągłego ich rozwo­ju, pozostają one przez pewien czas w stanie utajenia, aż do momentu zwa­nego „horyzontem klinicznym", czyli do czasu ujawnienia się choroby w postaci dotkliwych objawów klinicznych. Moment ten pojawia się u czło­wieka zazwyczaj po czterdziestym roku życia, lecz granica wieku jego wy­stępowania ma tendencję do obniżania się.

Tak więc, pomimo przedłużania życia, zaczynamy starzeć się szybciej niż poprzednie pokolenia, a stan zdrowotny naszego społeczeństwa jest niezadowalający. Dotyczy to szczególnie chorób układu krążenia, a więc tego układu, dla którego aktywność fizyczna ma największe znaczenie.

Problem profilaktyki chorób cywilizacyjnych za pomocą wzmożonej aktywności ruchowej, zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych, jest dziś szeroko dyskutowany przez lekarzy, pedagogów, psychologów i wychowaw­ców fizycznych.

Zwiększona i systematyczna aktywność fizyczna człowieka może ła­godzić bądź usuwać występowanie wielu czynników chorobotwórczych. Częściowe przywrócenie pracy fizycznej, uprawianie sportu i turystyki, re­kreacja fizyczna, zintensyfikowane wychowanie fizyczne, a także wszelka aktywność fizyczna w formie codziennych dawek profilaktycznych i spa­cerów staje się dzisiaj koniecznością.

Doskonałą okazję dostarczania dzieciom i młodzieży odpowiedniej dawki ruchu stwarzają szkolne zajęcia wychowania fizycznego, a także sport, rekreacja i turystyka w ramach zajęć pozalekcyjnych. Zwłaszcza lekcje wychowania fizycznego powinny mieć tu decydujące znaczenie w zapew­nieniu wszystkim uczniom dostatecznej dawki ruchu i ukierunkowaniu ich na samodzielną działalność w zakresie kultury fizycznej.

Jakie jest to wychowanie fizyczne w obecnym kształcie i czy spełnia ono dostatecznie funkcję stymulującą rozwój fizyczny, usprawniającą i profi-

46

Rozdział trzeci. Stan zdrowia, rozwój fizyczny dzieci i młodzieży oraz jego uwarunkowania

laktyczną, oto pytania, na które postaramy się odpowiedzieć w dalszej czę­ści naszych rozważań.

Dzisiejsze wychowanie fizyczne, jak się sądzi, jest jedną z przyczyn złego stanu zdrowia dzieci i młodzieży. Realizacja programów, nawet tych najlepszych, ma nikłe przełożenie na zdrowy i aktywny fizycznie styl życia człowieka w dorosłości². Zajęcia lekcyjne charakteryzują się często małą efektywnością i niską intensywnością. W wielu przypadkach są mało atrak­cyjne dla młodzieży, co powoduje rosnącą z wiekiem absencję uczniów na tych zajęciach. W wychowaniu fizycznym niewystarczająco mocno akcen­tuje się te aspekty sprawności i te formy ruchowe, które są związane ze zdrowiem. Rzadko jest przestrzegana zasada intelektualizacji, autoedukacji i prospekcji, co znacznie utrudnia lub wręcz uniemożliwia samodzielną ak­tywność ruchową uczniów w czasie pozalekcyjnym i uczestnictwo w kul­turze fizycznej w życiu dorosłym.

Szkolne wychowanie fizyczne jest traktowane przez niektórych nauczy­cieli jako proces przygotowania uczniów do sportu, do rozgrywek i udziału w zawodach. W związku z tym nauczyciele ci koncentrują swoją uwagę głównie na uczniach najsprawniejszych, pozostawiając na uboczu tych, któ­rym ruch jest najbardziej potrzebny. To wszystko stwarza swoistą barierę dla inwencji uczniów, dla zaspokajania potrzeby ruchu, dla obniżonego na co dzień wydatku energetycznego, dla radości płynącej z ćwiczeń, gier i za­baw oraz dla poprawy zdrowia.

Zwiększenie liczby godzin wychowania fizycznego w tygodniu nie wpłynie na poprawę sytuacji zdrowotnej dzieci i młodzieży, jeśli nie zmieni się podejście nauczycieli do lekcji wychowania fizycznego, jeśli nie ulegnie zmianie orientacja na promowanie zdrowia i nie poprawią się warunki po­trzebne do realizacji tego przedmiotu.

Na zakończenie pragnę zacytować słowa J. Drabika, który pisze: „[...] z perspektywy zdrowia społeczeństwa nic nie jest dla nas tak ważne jak doprowadzenie tegoż społeczeństwa do nawyku ruchu, do aktywności fizycznej przez całe życie, ruchu możliwego do realizacji w każdych wa­runkach, ruchu lubianego, ruchu korzystnego zwłaszcza dla układu krąże­nia. Temu celowi podporządkowane powinno być wszystko. To powinno stanowić kryterium naszej pracy"³.

² J. Drabik, Potrzeba zmian filozofii lekcji wychowania fizycznego i ksztalcenia nauczycieli,
„Lider" 1996, nr 9.

³ Ibidem.

47

Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego

2. Wpływ wzmożonej aktywności fizycznej na zdrowie :

i profilaktykę chorób cywilizacyjnych

To, jakim staje się dojrzały człowiek, zależy od wielu czynników, które determinują, stymulują i modyfikują jego osobniczy rozwój, sprawność i zdrowie. Są to czynniki genetyczne oraz czynniki zewnątrzpochodne

- środowiskowe, społeczno-ekonomiczne oraz styl życia człowieka, w tym
także jego aktywność fizyczna. Kierunek i poziom rozwoju psychofizycz­
nego człowieka jest wypadkową działania tych dwóch grup. Oddziaływa­
nie przez dłuższy czas czynników pochodzenia zewnętrznego powoduje
zmiany somatyczne i funkcjonalne organizmu, przy czym charakter tych
zmian jest zależny od intensywności działających bodźców. Wielkości utrzy­
mujące się w granicach tolerancji mogą wywoływać korzystne dla organi­
zmu zmiany. Wszelkie odchylenia od tych granic powodują zachwianie rów­
nowagi funkcjonalnej. Ta uwaga odnosi się także do wielkości obciążeń
w zakresie aktywności ruchowej.

Czynniki zewnątrzpochodne, szczególnie ruch, działają na organizm
tym efektywniej, im człowiek jest młodszy. Przesadna ochrona dzieci i mło­
dzieży przed działaniem czynników środowiskowych oraz niedobór ruchu
mogą doprowadzić do obniżenia poziomu rozwoju fizycznego i upośledze­
nia odporności biologicznej. [

W obecnych czasach warunki zewnętrzne nie stwarzają człowiekowi! naturalnych bodźców, które mogą doprowadzić do najkorzystniejszych dla! zdrowia stanów równowagi. Szczególnie siedzący tryb życia, przebywanie! w zadymionych i dusznych pomieszczeniach nie sprzyja uruchomieniu na-' turalnych mechanizmów odpornościowych. Zaistniała więc potrzeba, a nawet konieczność stwarzania człowiekowi pewnych „utrudnień" w po­staci pracy fizycznej i wszelkiej aktywności fizycznej, aby spowodować powstanie u niego reakcji adaptacyjnych, koniecznych - jak to zostało już powiedziane - dla zapewnienia mu pełnego zdrowia psychicznego i fizycz­nego. W tym zespole bodźców należy przede wszystkim uwzględnić:

• odpowiednio intensywne zajęcia wychowania fizycznego;

• sport szkolny i pozaszkolny;

-biegi, intensywne marsze, narciarstwo, pływanie, gry, atletykę terenową;

• turystykę kwalifikowaną;

• intensywne ćwiczenia przy muzyce, np. aerobik.

48

Rozdział trzeci. Stan zdrowia, rozwój fizyczny dzieci i młodzieży oraz jego uwarunkowania

Cywilizacja współczesna powoduje u człowieka wiele zmian odpowia­dających procesowi „udomowienia" zwierząt. Gdy dodamy do tego nieko­rzystne zjawiska będące konsekwencją współczesnej organizacji życia spo­łecznego i warunków pracy, takich jak: zanieczyszczenie powietrza, gleby i wody, hałas miejski i fabryczny, sztuczne oświetlenie, zakłócenie natural­nych rytmów biologicznych w spożywaniu posiłków i udawaniu się na spo­czynek, to widzimy, że współczesny człowiek jest narażony na działanie wielu szkodliwych dla niego bodźców powodujących rozstrojenie normal­nego stanu równowagi psychofizjologicznej. Gdy dodamy do tego jeszcze zjawiska alkoholizmu, nikotynizmu i narkomanii, to mamy już cały kom­pleks szkodliwych bodźców działających na zdrowie.

Jednym z ważniejszych czynników tego kompleksu o negatywnym zna­czeniu jest hipokinezja.

Brak lub uboga aktywność ruchowa może być przyczyną upośledzonej sprawności i wydolności fizycznej dziecka. Cechą szczególnie zaniedbaną u współczesnych dzieci, jak to stwierdził J. Raczek na podstawie wyników własnych badań, jest wytrzymałość. W konsekwencji odbija się to nieko­rzystnie na sprawności funkcjonalnej układu krążenia. Dlatego też, zda­niem autora badań, stosunkowo niewielkie, ale systematyczne obciążenia wytrzymałościowe mogą doprowadzić do korzystnych zmian w układzie sercowo-naczyniowym. Drugą zaniedbaną zdolnością motoryczną w roz­woju współczesnej młodzieży jest siła.

Oto próba scharakteryzowania następstw bardzo ubogiej, optymalnej i zbyt dużej aktywności fizycznej człowieka.

Stwierdzono, iż pod wpływem wysiłku fizycznego zachodzą określone zmiany morfologiczne we krwi. Zmiany te dotyczą krwinek, elektrolitów i innych składników krwi.

Uboga aktywność fizyczna lub brak ruchu powoduje zmniejszenie ilości krwi krążącej i zmniejszenie liczby czerwonych krwinek. Konsekwencją tego jest ograniczona wielkość pułapu tlenowego, co przyczynia się do obniżenia poziomu wydolności fizycznej i upośledzenia organizmu człowieka.

Bardziej wzmożona (optymalna) aktywność fizyczna przyczynia się do zwiększenia liczby erytrocytów i podwyższenia pułapu tlenowego. Wzra­sta też ilość hemoglobiny w krwinkach.

Zbyt ciężka i nadmiernie wyczerpująca praca, długotrwały i uciążliwy wysiłek sportowy, przesadnie intensywny trening w młodym wieku może doprowadzić do zmniejszenia liczby erytrocytów, obniżenia poziomu he­moglobiny i odporności organizmu.

49

Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego

Pod wpływem wysiłku zachodzą także zmiany w układzie sercowo--naczyniowym, są to zmiany przystosowawcze do pracy fizycznej. Zmiany te mogą działać zapobiegawczo wobec wielu schorzeń, szczególnie takich, jak:

• choroba wieńcowa serca i jej powikłania,

• choroba nadciśnieniowa,

• powikłania naczyniowe w miażdżycy,

• zmiany zarostowo-zakrzepowe w naczyniach mózgowych,

• powikłania naczyniowe w przypadku cukrzycy,

• żylaki kończyn dolnych,

• choroba Burgera,

• niedokrwistość pokrwotoczna i zaburzenia z niedoboru żelaza.

Praca fizyczna i ćwiczenia o charakterze dynamicznym, wykonywane w pozycji pionowej, wpływają usprawniające na krążenie obwodowe. Pra­ca nóg podczas chodzenia i biegania dostarcza przeszło 30% energii nie­zbędnej do przemieszczania krwi w kierunku serca.

Hipokinezja, czyli niedobór ruchu, pogarsza adaptację organizmu do pracy ze strony układu oddechowego przez obniżenie pułapu tlenowego i zmniejszenie zdolności wiązania tlenu przez tkanki. Pogarsza się także wentylacja płuc.

Nadmiernie intensywny wysiłek wywołuje podobne zjawiska. Tak więc zarówno hipokinezja, jak i hiperkinezja upośledzają czynności układu odde­chowego, a wysiłki optymalne zwiększają wszystkie parametry oddechowe.

Podobne zmiany zachodzą w metabolizmie. Pod wpływem długotrwa­łego unieruchomienia początkowo obserwuje się zmniejszenie, a następnie zwiększenie intensywności przemian. Po wpływem wysiłku fizycznego lub treningu sportowego następuje obniżenie przemiany podstawowej. Wska­zuje to na przestawienie się gospodarki metabolicznej na bardziej ekono­miczne tory. Zależy to oczywiście w dużej mierze od rodzaju wykonywanej pracy. W wypadku pracy o charakterze siłowym przemiana podstawowa może się zwiększyć. Przy wysiłkach wytrzymałościowych może ulec obni­żeniu.

Hipokinezja lub nadmierny wysiłek, zbyt mocno obciążający organizm, może być przyczyną niekorzystnych zaburzeń hormonalnych, ze wszystki­mi konsekwencjami w odniesieniu do pozostałych układów organizmu.

Odpowiednio intensywne zajęcia wychowania fizycznego oraz trening sportowy o optymalnym obciążeniu dla danego organizmu może mieć ko-

50

Rozdział trzeci. Stan zdrowia, rozwój fizyczny dzieci i mlodzieży oraz jego uwarunkowania

rzystny wpływ na budowę i czynność przysadki mózgowej, a tym samym mogą odgrywać rolę czynnika intensyfikującego rozwój fizyczny, a zajęcia sportowo-rekreacyjne w późniejszym wieku mogą zapobiegać przedwcze­snemu starzeniu się.

Zwiększenie ilości wydzielanych hormonów przedniego pląta przysadki mózgowej pod wpływem ćwiczeń fizycznych odbija się na czynnościach innych gruczołów wydzielania wewnętrznego - kory nadnerczy, tarczycy i gonad.

Systematyczna praca fizyczna o optymalnym obciążeniu zapobiega gro­madzeniu się w tkankach substancji zapasowych i wpływa na zwiększenie masy mięśniowej. Pozostawanie przez dłuższy czas w stanie bezruchu lub małej aktywności ruchowej prowadzi do otyłości.

Zwiększanie obciążenia musi mieć jednak swoje granice. Jeśli zasto­suje się ćwiczenia lub trening o zbyt dużych obciążeniach, nadmiernie ob­ciążających układ ruchowy ucznia, to następuje szybsze kostnienie nasad kości długich i ukształtowanie się całego kośćca, co prowadzi do wcze­śniejszego zatrzymania procesu wzrastania. Szczególnie niebezpieczne są tu zbyt intensywne ćwiczenia siłowe wykonywane z dużymi obciążeniami, np. ćwiczenia z podnoszeniem dużych ciężarów. Całkowite jednak wyeli­minowanie ćwiczeń siłowych i wytrzymałościowych z programu wychowa­nia fizycznego byłoby niewłaściwe. Ruch i ćwiczenia siłowe oraz sposób odżywiania są najważniejszymi czynnikami modelującymi budowę i czyn­ności mięśni. Ważne są tu również metody, jakie zastosujemy w rozwijaniu zdolności motorycznych. W rozwijaniu siły najwłaściwszą i najbezpieczniejszą metodą pracy z dziećmi i młodzieżą jest metoda „minimalnych obciążeń", a w kształtowaniu wytrzymałości - metoda „ciągła" lub „zmienna".

Dokonując podsumowania uwag na temat zmian zachodzących w mię­śniach szkieletowych wywołanych zwiększoną (optymalną) aktywnością fizyczną, należy stwierdzić, iż szczególną wartość profilaktyczną i zdro­wotną mają wysiłki o charakterze dynamicznym i wytrzymałościowym. Po­wodują one:

• zwiększenie intensywności metabolizmu tłuszczowego,

• obniżenie poziomu cholesterolu,

• lepsze ukrwienie mięśni szkieletowych,

• zwiększenie pojemności mięśniowych rezerwuarów tlenu, dzięki zwięk­
  szeniu ilości mioglobiny w tkance mięśniowej.

51

Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego

Przy tych wszystkich korzystnych dla organizmu zmianach nie nastę­puje przyrost masy ciała, jak w wypadku uprawiania ćwiczeń siłowych z dużymi obciążeniami.

Na podstawie wyników badań stwierdza się też niewątpliwy wpływ ak­tywności fizycznej na procesy odpornościowe (odporności nieswoistej). Wpływ ten zależy w dużym stopniu od intensywności wysiłków i od stanu czynnościowego organizmu człowieka. Umiarkowana aktywność fizyczna wpływa korzystnie. W wypadku zbyt dużych obciążeń, prowadzących do stanów wyczerpania, dochodzi do odwrotnych objawów.

Systematycznie uprawiane ćwiczenia fizyczne usprawniają czynności układy nerwowego, wysubtelniają analizatory, pozwalają na lepszą orienta­cję i zachowanie się człowieka w środowisku zewnętrznym.

W ostatnich latach szczególnie jaskrawo występuje u dzieci zjawisko „chorób cywilizacyjnych". Lista tych chorób jest długa i obejmuje kilka grup. Jedna z tych grup to choroby wynikające ze zmniejszenia między innymi aktywności ruchowej. Wymienia się tu: miażdżycę, cukrzyce, cho­robę wieńcową, otyłość z wszelkimi jej konsekwencjami, wady postawy ciała, nerwice itp. Zwiększona aktywność fizyczna przeciwdziała w pew­nym stopniu tym chorobom, lecz sam tylko czynnik ruchowy nie może być tu jedynym czynnikiem zapobiegawczym.

U chorych na cukrzycę hipokinezja może być, jak twierdzą lekarze, jednym z czynników przyczyniających się do ujawnienia tej choroby. Stan przeciwny - wzmożona aktywność fizyczna - przeciwdziała powstawaniu zaburzeń homeostazy węglowodanowej. Długotrwały wysiłek fizyczny pro­wadzi do spadku stężenia glukozy we krwi. Towarzyszy temu obniżenie zawartości glikogenu w mięśniach. Intensywny (optymalny) wysiłek fizycz­ny w postaci ćwiczeń fizycznych i sportów może działać pobudzająco na aparat wysepkowy trzustki. Stwierdza się więc, iż we wszystkich grupach chorych na cukrzycę jednym z elementów terapii jest wysiłek fizyczny, Trze­ba jednak pamiętać, że może on zmniejszyć zapotrzebowanie na insulinę u chorego, lecz nie może zastąpić w całości leków przeciw tej chorobie. Chorym na cukrzycę nie wolno: nurkować, uprawiać szybownictwa i wspi­naczki wysokogórskiej, skoków spadochronowych, kolarstwa i wyścigów samochodowych.

Ponadto w ostatnich latach notuje się wzrost zachorowań na miażdżycę. Coraz częściej procesy miażdżycowe rozpoczynają się pod koniec drugiej dekady życia. Wówczas dochodzi też do powikłań naczyniowych w postaci

52

Rozdział trzeci. Stan zdrowia, rozwój fizyczny dzieci i młodzieży oraz jego uwarunkowania

zawału serca, zakrzepu naczyń mózgowych lub wylewu krwi do mózgu. Granica wieku tych powikłań stale się obniża.

Ograniczeniom pracy fizycznej i aktywności ruchowej w dzisiejszej cywilizacji towarzyszy ciągły pośpiech i stresy. U ludzi prowadzących bar­dzo intensywne życie stwierdza się podwyższenie poziomu lipidów w suro­wicy krwi, obniżenie czasu krzepnięcia krwi, wzrost sekrecji adrenaliny i przedwczesne objawy choroby wieńcowej.

Na podstawie licznych doniesień naukowych można stwierdzić, iż wła­ściwie stosowana terapia ruchowa może oddać znakomite usługi w leczeniu i zapobieganiu miażdżycy. Ruch jako środek leczniczy reguluje metabolizm lipidów, a także działa korzystnie na psychikę chorego. Wysiłek fizyczny, nawet dość intensywny, wykonywany w warunkach pozbawionych sytuacji stresowych, przynosi odprężenie i wypoczynek.

Tak więc odpowiednia dla człowieka aktywność fizyczna wpływa ko­rzystnie na:

• metabolizm lipidów i węglowodanów;

• procesy krzepnięcia krwi;

• przemiany biochemiczne mięśnia sercowego i ścian naczyń krwionośnych;

• układ hormonalny;

• układ nerwowy, przywracając równowagę psychiczną;

• bezpośrednio na układ krążenia, usprawniając jego funkcje;

• układ oddechowy, zwiększając jego wydolność;

• układ ruchowy, doskonaląc jego budowę i funkcje.

Nie wyczerpuje to wszystkich możliwości wpływu wzmożonej aktyw­ności ruchowej na organizm ludzki.

Na podstawie dotychczasowych rozważań można przyjąć jako regułę, że zarówno zbyt małe, jak i za duże obciążenia aparatu ruchowego powo­dują niekorzystne dla organizmu ludzkiego zmiany adaptacyjne.

Pozostaje do rozstrzygnięcia wielkość optymalnego bodźca i poziom reakcji adaptacyjnych ustroju, które można traktować jako normę fizjolo­giczną. Trudno jest jednak dać gotową receptę na ową normę, bo każdy człowiek jest inny.

Poprzez ćwiczenia fizyczne można też wpływać na prawidłową budo­wę i postawę ciała, odpowiednio kształtować układ ruchowy, korygować już zaistniałe wady postawy lub przynajmniej zapobiegać dalszemu ich na­silaniu się.

Tak więc tylko stała, systematyczna i optymalnie in­tensywna aktywność fizyczna stanowi warunek ciągłego

53

Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego

podnoszenia na wyższy poziom nie tylko sprawności fi­zycznej, ale i walorów zdrowotnych organizmu ucznia. Hipokinezja przynosi ogromne szkody.

Arystoteles (384-322 p.n.e.) mówił, że nic tak nie rujnuje ludzkiego organizmu, jak ciągły bezruch. Tysiąc osiemset lat później Tisso pisał, że; „[...] ruch może zastąpić każdy lek, ale wszystkie leki razem wzięte nigdy-nie zastąpią ruchu". W podobnym duchu wypowiadał się w XVI w. Woj­ciech Oczko (1537-1599), nadworny lekarz króla Stefana Batorego i Zyg­munta III Wazy.

3. Optymalny poziom aktywności fizycznej dzieci i młodzieży

Jednym z elementów zdrowego stylu życia jest odpowiednia aktywność fizyczna w postaci porannej gimnastyki, ćwiczeń, zabaw i gier ruchowych uprawianych na lekcjach i poza lekcjami, sportu, turystyki, spacerów itp.

Bez aktywności fizycznej niemożliwa jest jakakolwiek strategia zdro­wia, jego zachowanie i pomnażanie. Brak tej aktywności u dzieci i młodzie­ży zakłóca - w mniejszym lub większym stopniu - rozwój fizyczny i jak to zostało już powiedziane, niedostatek, a także jej nadmiar może być przy­czyną wielu zaburzeń i zwiększonego ryzyka zachorowań. Staraliśmy się to już wykazać w poprzednim rozdziale.

Aktywność ruchowa jest też podstawowym determinantem sprawno­ści fizycznej⁴. Z poziomu sprawności fizycznej dziecka możemy po części wnioskować o jego aktywności, a pośrednio także i o zdrowiu. Jednym: z mierników zdrowia jest wydolność fizyczna, której poziom w znacznym stopniu jest zdeterminowany aktywnością fizyczną.

Aktywność fizyczna, według S. Kozłowskiego (1984), to praca mięśni szkieletowych wraz z całym zespołem towarzyszących jej czynnościowych zmian w organizmie⁵. Według innych autorów - to każda praca wykonywa-; na przez mięśnie szkieletowe, która prowadzi do wydatku energetycznego powyżej poziomu spoczynkowego lub powyżej poziomu potrzebnego do podtrzymania życia.

⁴ W opracowaniu tym używamy zamiennie terminów: „aktywność fizyczna" i „aktyw­
ność ruchowa". W światowym i europejskim systemie informacji używa się najczęściej ter­
minu: physicalacttvity (aktywność fizyczna).

⁵ S. Kozłowski, Fizjologia wysiłków fizycznych> Warszawa 1970.

54

Rozdział trzeci. Stan zdrowia, rozwój fizyczny dzieci i młodzieży oraz jego uwarunkowania

Do aktywności fizycznej zalicza się prace domowe, zawodowe, a także ćwiczenia fizyczne. Aktywność fizyczna może być spontaniczna (jak u dziec­ka) lub odpowiednio zorganizowana i zaplanowana pod względem obcią­żenia. Zakres aktywności fizycznej jest szeroki - od niskiej do wysokiej.

Aktywność fizyczna, jak to już pisaliśmy wcześniej, jest pozytywnym miernikiem zdrowia (Wolański i Siniarska, 1983). Trudno jest określić optymalny poziom tej aktywności dla osób w różnym wieku, choć podejmo­wane są próby rozwiązania tego zagadnienia.

Można przyjąć, że optymalny poziom aktywności fizycz­nej u dzieci i młodzieży to taki, który zapewnia potrze­by ruchowe i stymuluje rozwój ich organizmu. Potrzeby te są jednak zindywidualizowane i zależą między innymi od wieku, poziomu rozwoju, płci, warunków życia, stanu zdrowia, poziomu sprawności fizycz­nej oraz czynników genetycznych. Inne jest optimum aktywności fizycznej w celu utrzymania zdrowia, a inne dla jego poprawy.

Stwierdzono, iż najmniejszy bodziec wysiłkowy, który może spowodo­wać doskonalenie sprawności fizycznej i kształtowanie się nowych funkcji motorycznych, wynosi 30% maksymalnego obciążenia⁶. Przy tej wielkości wysiłku może nastąpić adaptacja układu wegetatywnego, która polega na przestawieniu czynności organizmu na pożądany poziom, ze względów pro­filaktycznych i zdrowotnych.

Przyjmuje się, że dla usprawnienia układu krążenia za skuteczną ak­tywność fizyczną u ludzi dorosłych należy uznać taką, której intensywność wynosi od 50 do 80% pułapu zużycia tlenu (V0₂ max), a u dzieci, gdy wysił­kowa częstość skurczów serca jest o 50% wyższa od częstości tętna spo­czynkowego lub równa wartościom przy wysiłkach wymagających więcej niż50%V0₂max⁷.

Istnieją także inne klasyfikacje wielkości wysiłków. Jako kryterium podziału przyjmuje się: zużycie tlenu w l/min, wydatek energetyczny w kcal/min oraz częstotliwość tętna. Za W Romanowskim i A. Eberhard-tem przedstawimy niektóre z nich⁸.

⁶ W. Heirpertz, Sportmedizin, Stuttgart, G. Thieme Yerlag 1967.

⁷ J. Drabik, Potrzebna zmiana..., op. cit.

⁸ W. Romanowski, A. Eberhardt, Profilaktyczne znaczenie zwiększonej aktywności rucho­
wej czlowieka, Warszawa 1972.

55

Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego

Tabela l

Klasyfikacja Brouha⁹

Stopień obciążenia wysiłkiem	Zużycie tlenu w l/min	Wydatek energii w kcal/min	Częstość tętna/min
Lekki	0,5-1,0	2,5-5,0	60-100
Średni	1,0-1,5	5,0-7,5	100-125
Ciężki	1,5-2,0	7,5-10,0	125-150
Bardzo ciężki	powyżej 2,0	10,0-12,5	150-175

Tabela 2

Klasyfikacja Durnin i Passmore¹⁰

Praca	Mężczyźni kcal/min (65 kg)	Kobiety kcal/min (55 kg)
Praca lekka	2,<M,9	1,5-3,4
Praca umiarkowana	5,0-7,4	3,5-5,4
Praca ciężka	7,5-9,9	5,5-7,4
Praca bardzo ciężka	10,0-12,4	7,5-9,4
Praca niezwykle ciężka	powyżej 12,4	powyżej 9,5

Poza wyżej wymienionymi, istnieją jeszcze inne propozycje klasyfika-j cji, w których uwzględnia się jeszcze inne parametry, jak np. poziom kwasu j mlekowego (Wells).

Organizacja Rolnictwa i Żywności (FAO), istniejąca przy ONZ, przed-|
stawiła raport odnoszący się do dobowej gospodarki energetycznej „wzór-r
cowego mężczyzny" i „wzorcowej kobiety". |

Jeśli chodzi o „wzorcowego mężczyznę" pracującego 8 godzin dzien-f.

£

nie, to jego wydatek energetyczny powinien wynosić średnio 3200 kcal, f z czego 1200 kcal przypada na czynności zawodowe, 1500 kcal na czynności! niezwiązane z pracą zawodową, 500 kcal na 8-godzinny okres odpoczyn-^ ku. W czynnościach pozazawodowych przewidziany jest marsz 1,5-godzinny^ z szybkością 6 km na godzinę, o wydatku energetycznym 5,3 kcal/min.t Całkowity wydatek energetyczny związany z tym marszem wynosi 480 kcal.!

⁹ L. Brouha, Physiology in Industry, P Press 1960.

¹⁰1. V G. Durnin, K. Passmore, Energetyka pracy i wypoczynku, Warszawa 1969.

56

Rozdział trzeci. Stan zdrowia, rozwój fizyczny dzieci i młodzieży oraz jego uwarunkowania

Intensywność wysiłku wynosi więc nieco więcej niż 30% maksymalnej pra­cy dla przeciętnego niewytrenowanego osobnika.

„Wzorcowa kobieta" odpowiada tym samym warunkom. Polecany jest dla niej jednogodzinny marsz z szybkością 5 km na godzinę o wydatku energe­tycznym 3,6 kcal/min. Wysiłek związany z tym marszem powoduje wydatek energii o wielkości około 220 kcal. Tego rodzaju wysiłek fizyczny w do­bowym rozkładzie może już spowodować w organizmie pewne zmiany adaptacyjne, wskazujące na stan fizjologicznej normy.

Tyle uwag odnoszących się do ludzi dorosłych. Potrzeba aktywności fizycznej w wieku szkolnym jest jeszcze większa, a szczególnie u dzieci przed okresem dojrzewania.

Omówimy teraz bardzo pobieżnie wpływ różnych form aktywności fizycznej na budowę i funkcjonowanie organizmu.

O ile wysiłki szybkościowe i siłowe wpływają na budowę ciała i powo­dują stan wytrenowania mięśni szkieletowych i układów nerwowo-mięśnio-wych, o tyle wysiłki wytrzymałościowe wpływają na usprawnienie funkcji narządów wewnętrznych, głównie krążenia, oddychania, termoregulacji i metabolizmu tkankowego. Usprawnienie czynności tych układów jest dla organizmu współczesnego człowieka znacznie ważniejsze niż rozwój mię­śni. Tymczasem obserwuje się, że ćwiczenia wytrzymałościowe były i są nadal pomijane na zajęciach wychowania fizycznego. Nie przywiązuje się do nich należytej wagi również w pisanych przez nauczycieli programach wychowania fizycznego. Zdaniem Simona, ćwiczenia wytrzymałościowe są pożyteczne w każdym wieku¹¹. W Polsce zagadnieniem rozwoju wytrzy­małości dzieci i młodzieży szkolnej zajmuje siej. Raczek¹².

Wysiłki wytrzymałościowe należy także polecać ludziom starszym, od których nie można wymagać ani wysiłków szybkościowych, ani siłowych. W starszym wieku najwłaściwsze są długie biegi w umiarkowanym tempie, wiosłowanie, pływanie, turystyka piesza i rowerowa.

Wartości parametrów fizjologicznych, występujące u ludzi systematycz­nie trenujących lub przejawiających dużą aktywność fizyczną, należy uznać za wartości normalne, będące wskaźnikiem optymalnej wydolności mecha­nizmów adaptacyjnych organizmu.

¹¹ E. Simon, Reorientation de 1'education physiąue dans l'age technologie, UHomme, Sain
1970.

¹² J. Raczek, Wptyw obciążeń wytrzymalosciowych na organizm dzieci w wieku szkolnym,
„Sport Wyczynowy" 1971.

57

Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego

Zalecana tu umiarkowana aktywność fizyczna, stanowiąca 30% obcią­żenia maksymalnego, jest różna u każdego człowieka. Zależy od wieku, ogólnej kondycji i indywidualnych możliwości sprawnościowych. Te pod­stawowe sprawy są punktem wyjścia do dalszych rozważań i dokładnych ustaleń obciążenia organizmu, dokonywanych przez specjalistów - nauczy­cieli wychowania fizycznego, trenerów i lekarzy.

Warto jeszcze zwrócić uwag?, że zabawy i gry ruchowe, ćwiczenia fi­zyczne oraz inne formy aktywności ruchowej rozbudzają zainteresowania, wyrabiają umiejętności ruchowe i kształtują sprawność. Stwarzają okazję do wyładowania nagromadzonej energii. Są źródłem wielu przeżyć emocjonal­nych. Rozwijają psychikę uczniów, kształtują charakter i cechy społeczne.

Każdy człowiek spotyka się w swoim życiu z różnymi formami aktyw­ności ruchowej - począwszy od stymulacji ruchowej w okresie niemowlę­cym, poprzez gry i zabawy w przedszkolu, wychowanie fizyczne i sport w szkole i w rodzinie, a skończywszy na sportowych zajęciach pozaszkol­nych, na różnego rodzaju formach czynnego wypoczynku, turystyce i re­kreacji.

Zmiany, jakie powoduje aktywność fizyczna w rozwoju osobniczym, są odwracalne. Efekty tych zmian znikają po zaniechaniu aktywnego ru­chowo stylu życia¹³, niektóre zmiany cofają się szybko, inne dopiero po miesiącach i latach. Dzieci uprawiające sport lub ćwiczące systematycznie osiągają gorsze wyniki po każdej przerwie wakacyjnej. Dlatego tylko stała i systematyczna aktywność fizyczna jest warunkiem ciągłego podnoszenia na wyższy poziom sprawności fizycznej i walorów zdrowotnych człowieka.

4. Zwiększanie aktywności fizycznej uczniów

Zarysowane w poprzednim rozdziale argumenty, dotyczące potrzeby zwiększenia aktywności fizycznej uczniów, skłaniają do zastanowienia się nad efektywnym wykorzystaniem czasu lekcyjnego i nad intensywnością ćwiczeń na zajęciach wychowania fizycznego.

Z potocznych obserwacji, a także z rezultatów przeprowadzonych badań wynika, że aktywność fizyczna uczniów jest najczęściej niewielka. W czasie 15-godzinnego dnia uczeń poświęca około 4 do 7 godzin na pracę

¹³ J. Raczek, Wplyw obciążeń..., op. cit.

58

Rozdziat trzeci. Stan zdrowia, rozwój fizyczny dzieci i tnlodzieży oraz jego uwarunkowania

w szkole. Resztę wykorzystuje na odpoczynek, odrabianie zadanych lekcji, czytanie, oglądanie telewizji, prace domowe i spożywanie posiłków. Łącznie zajmuje mu to około 8 godzin. Niewiele czasu pozostaje uczniowi na zaba­wę, sport i inne formy aktywności ruchowej. W okresie zimowym lub w czasie niepogody tę niewielką ilość wolnego czasu (około l godziny) uczeń spędza najczęściej w domu, zwłaszcza w pozycji siedzącej.

Okazją do wyrównania niedoboru ruchu są najczęściej szkolne zajęcia wychowania fizycznego. Szczególnie lekcje powinny mieć decydujące zna­czenie w zapewnieniu wszystkim uczniom odpowiedniej dawki ruchu i ukierunkowaniu ich na samodzielną aktywność ruchową. Dla dzieci z klas niższych szkolne zajęcia wychowania fizycznego są główną i bardzo często jedyną formą zajęć ruchowych w ich rozkładzie dnia.

Obecnie na wychowanie fizyczne dzieci i młodzieży przeznacza się w naszym kraju trzy godziny w tygodniu. W przyszłych latach liczba go­dzin ma ulec zwiększeniu do czterech, a później do pięciu. W klasach I-III dzieci powinny mieć codziennie 25-30-minutowe zajęcia wychowania fi­zycznego w łącznym wymiarze trzech godzin w tygodniu.

Jak widzimy, szkoła oferuje uczniowi obecnie dość dużą ilość czasu na wychowanie fizyczne, na sport, na ćwiczenia, zabawy i gry ruchowe. Nau­czyciel wykorzystuje efektywnie tylko pewną część tego czasu. Należy zda­wać sobie sprawę, że ani trzy, ani nawet pięć programowych godzin prze­znaczonych w tygodniu na wychowanie fizyczne nie zaspokoi potrzeby ruchu dziecka. Dlatego warto pamiętać, że zajęcia te powinny wpływać na motywowanie ucznia do ćwiczeń, rozbudzać potrzebę stałej aktywności fizycznej oraz wyposażać w niezbędną wiedzę i umiejętności, jak się uspraw­niać i żyć zdrowo, jak uczestniczyć w kulturze fizycznej przez całe dorosłe życie. Dlatego mówi się, że lekcja powinna spełniać funkcję: uspraw­niającą, informacyjną, wzorotwórczą i hedonisty czno--rekreacyjną. Mówi się też, że w lekcji powinien zachodzić proces zaspokajania doraźnych potrzeb ucznia w zakresie rozwoju fizycznego i motorycznego oraz proces wyrabiania kompetencji kierunkowych i in­strumentalnych, umożliwiających uczniowi samodzielną działalność ru­chową (patrz rozdział 2).

Działalność Szkolnego Związku Sportowego, wprowadzenie zajęć re­kreacyjnych do programu działalności szkolnej, organizowanie zajęć gim­nastyki korekcyjno-kompensacyjnej dla uczniów z odchyleniami od normy, turystyka szkolna, funkcjonowanie szkół z rozszerzonym programem wy-

59

Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego

chowania fizycznego i szkół mistrzostwa sportowego nie rozwiązuje cał­kowicie problemu zapewnienia wszystkim uczniom odpowiedniej aktywne-' ści fizycznej. Działalność ta, mimo różnorodnych form, nie obejmuje swym zasięgiem wszystkich uczniów, a jedynie pewną wyselekcjonowaną część.

Walka o większą aktywność fizyczną młodzieży musi rozegrać się na podłożu powszechności, a nie specjalizacji, uznania wyższości lekcji nad innymi formami zajęć kultury fizycznej. Dlatego też właściwym rozwią­zaniem jest nie tylko zwiększanie liczby godzin na zajęcia wychowania fizycznego w szkole, ale także efektywne wykorzystanie czasu przezna­czonego obecnie na te zajęcia i zwiększenie ich intensywności.

Skuteczne wykorzystanie czasu na realizację zadań podczas lekcji za­leży od jej organizacji i sprawnego przeprowadzenia. Dobra organizacja nie jest sprawą łatwą, wymaga odpowiedniego przygotowania nauczycie­la, a szczególnie opanowania przez niego warsztatu metodycznego. Dydakty­ka, tak jak i inne dziedziny działalności ludzkiej, ma również swoją ekonomik? i w tym aspekcie też powinno się oceniać działającego nauczyciela.

Z obserwacji poczynionych na lekcjach wychowania fizycznego wyni­ka, że ćwiczenia, gry, zabawy i inne formy aktywności ruchowej zajmują często zbyt mało czasu podczas lekcji. Dużo lekcyjnego czasu przeznacza się na wszelkiego rodzaju czynności organizacyjne, np.: zbiórki i ustawie­nia, objaśnienia i demonstrowanie ćwiczeń, rozdawanie przyborów. Zbyt wiele czasu traci się na bierne oczekiwania uczniów w kolejce do ćwiczeń. Zjawisko to najczęściej występuje na lekcjach z przewagą ćwiczeń gimna­stycznych, a szczególnie wówczas, gdy nauczyciel nie dysponuje dostateczną ilością przyborów, pfzyrządów i urządzeń do ćwiczeń.

Badania dotyczące tego zagadnienia były prowadzone zarówno w Pol­sce, jak i w innych europejskich krajach. U nas prowadzili je: M. Niewia-domski¹⁴, L. Lachowicz¹⁵, W Gniewkowski¹⁶, J. Bielski¹⁷.

¹⁴ M. Niewiadomski, Organizacja lekcji i związane z tym zagadnienie wykorzystania czasu
[w:] L. Denisiuk, Wybrane zagadnienia z metodyki wychowania fizycznego, t. I, Warszawa
1970.

¹⁵ L. Lachowicz, O potrzebie zwiększenia efektywności ćwiczeń na lekcjach wf, „Wychowa­
nie Fizyczne i Higiena Szkolna" 1973, nr 7.

¹⁶ W Gniewkowski, Intensyfikacja zajęć wychowania fizycznego, „Kultura Fizyczna" 1973,
nr 2.

¹⁷ J. Bielski, Intensyfikacja zajęć wychowania fizycznego, Warszawa 1985.

60

Rozdział trzeci. Stan zdrowia, rozwój fizyczny dzieci i miodzieży oraz jego uwarunkowania

Z zebranego w trakcie badań materiału faktograficznego wynika, że samo wykonywanie przez uczniów zadań ruchowych na lekcji zajmuje prze­ciętnie mniej niż 50% czasu trwania jednostki lekcyjnej (patrz tabela 3).

Tabela 3

Wykorzystanie czasu na ćwiczenia w kolejnych pięciominutowych

fragmentach lekcji i w całej lekcji (badania własne autora)

Cześć lekcji	Pięciominutowy fragment lekcji	Czas wykorzystany na ćwiczenia w sekundach	%
Cześć wstępna lekcji	0-5 6-10	118 169	47,8
	11-15	153
	16-20	142
Cześć główna lekcji	21-25 26-30	145 145
	31-35	139	48,3
Część końcowa lekcji	36-40 41^5	129 75	34,0
Razem		1215"(20'15")	45,0

Wyniki badań dotyczących tego zagadnienia uzyskane przez innych autorów są mniej pomyślne.

Im więcej czasu lekcji wykorzystuje się efektywnie na ćwiczenia fizy­czne, tym lekcja bardziej intensywna i tym większa aktywność fizyczna uczniów. Tak więc efektywniejsze wykorzystanie czasu jest jednym ze wskaźników aktywności fizycznej uczniów na lekcji.

Nie należy jednak utożsamiać pojęcia „efektywność" z pojęciem „in­tensywność", jak to czynią niektórzy autorzy, używając zamiennie tych dwóch terminów. Intensywność lekcji zależy bowiem nie tylko od ilości ćwiczeń ruchowych, lecz również od ich natężenia.

Jak widać z załączonej tabeli, dużo czasu zajęło uczniom oczekiwanie w kolejce na ćwiczenia. Najdłuższy czas wyczekiwania, zaobserwowany w badaniach, wynosił prawie 27 minut. Przyczyną tego zjawiska jest mała organizacyjna sprawność nauczycieli lub brak dostatecznej ilości pomocy

Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego

dydaktycznych, przyrządów i przyborów, a także zbyt liczne grupy ćwi­czebne. Tabela 4 pokazuje wykorzystanie lekcyjnego czasu na inne czyn-

ności.

Tabela 4

Czas wykorzystany na poszczególne czynności podczas lekcji (badania własne autora)

Czynności nauczyciela i uczniów	Sekundy	%
Ćwiczenia fizyczne (aktywność fizyczna uczniów)	1215	45,0
Czynności organizacyjne: zbiórki, ustawienia	214	7,9
Czynności informacyjne: objaśnienia, pokaz, poprawianie i analizowanie błędów, omawianie lekcji	401	14,9
Ustawianie przyrządów, rozdawanie przyborów	98	3,6
Inne czynności	35	1,3
Bierne oczekiwanie na ćwiczenia spowodowane złą organizacją lekcji	570	21,1
Późniejsze rozpoczęcie lub wcześniejsze zakończenie lekcji	167	6,2
Założony czas trwania lekcji (45 min)	2700	100,0

Na zagadnienie intensywności lekcji można spojrzeć jeszcze z innego punktu widzenia, a mianowicie pod kątem błędu dydaktycznego. Takie podejście do tego problemu wymaga teoretycznego stworzenia optymalnej działalności dydaktycznej nauczyciela. Reguła poprawności dydaktycznej może dotyczyć wykonywania przez nauczyciela poszczególnych czynności na lekcji. Te czynności to stosowanie takich metod i form organizacyjnych ćwiczeń, aby jak najefektywniej wykorzystać czas lekcji na ćwiczenia z po­żytkiem dla zdrowia i sprawności. Nasuwa się więc pytanie: gdzie leży gra­nica błędu? Jakie lekcje należy uznać za poprawne, a jakie nie w sensie efektywnego wykorzystania czasu? Trudno jest tu dać jednoznaczną odpo­wiedź i ustalić normę czasu aktywności ruchowej podczas lekcji, choć ta­kie próby były u nas podejmowane.

62

Rozdział trzeci. Stan zdrowia, rozwój fizyczny dzieci i mlodzieży oraz jego uwarunkowania

Różne rodzaje lekcji i stawiane w nich zadania determinują różną po­trzebę wykorzystania czasu na ruch i tym samym różną intensywność tych lekcji. Inne, pod względem intensywności, będą lekcje, w których naucza się nowych czynności, a inne, których zadaniem jest kształtowanie spraw­ności fizycznej.

Obserwowane w badaniach lekcje wychowania fizycznego przeważnie charakteryzowały się małą intensywnością. Większość lekcyjnego czasu zużyto nieefektywnie na różne czynności niezwiązane bezpośrednio z ak­tywnością ruchową uczniów.

Przyczyną tego zjawiska jest niedocenianie przez niektórych nauczycieli wpływu wzmożonej aktywności ruchowej na funkcjonowanie organizmu, na zdrowie i na rozwój sprawności. Uwaga nauczycieli w wielu przypad­kach koncentruje się głównie na wyuczaniu czynności ruchowych zazwy­czaj o charakterze sportowym.

Nie mniej istotną przyczyną niskiej intensywności zajęć wychowania fizycznego jest słaba znajomość form organizacyjnych wpływających na podniesienie intensywności tych zajęć. Dotyczy to szczególnie nauczycieli o niskich kwalifikacjach do wychowania fizycznego.

Do rozwiązań organizacyjnych, które w głównej mierze przyczyniają się do ograniczenia tak zwanych „martwych punktów" w lekcji, można zaliczyć następujące formy:

• formę grupową z zadaniami dodatkowymi,

• formę obwodowo-stacyjną,

•formę strumieniową (tor przeszkód), •ćwiczenia ze współćwiczącym.

Do innych czynników wpływających na obniżenie intensywności zajęć można także zaliczyć: nieodpowiedni dobór i ograniczoną liczbę przybo­rów i przyrządów do ćwiczeń, dużą liczebność zespołów klasowych oraz złe przygotowanie nauczyciela do lekcji. Formy organizacyjne ćwiczeń zo­staną omówione w dalszych rozdziałach.

63

Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego

5. Ruch jako czynnik stymulacyjny, adaptacyjny, kompensacyjny i korekcyjny

Wychowanie fizyczne ma do spełnienia cztery najogólniejsze funkcje, do których zalicza się: •Stymulację - procesów rozwojowych.

• Adaptację - przystosowanie organizmu do życia, do wysiłku fizyczne­
  go i do warunków środowiskowych.

• Kompensację - przeciwdziałanie niepożądanym zjawiskom rozwo­
  jowym przez wyrównywanie niedoboru ruchu.

• Korektywę - likwidowanie niepożądanych zjawisk w narządzie ruchu
  w razie ich zaistnienia.

5.1. Ruch jako czynnik stymulujący rozwój

Czynniki pobudzające rozwój organizmu człowieka można podzielić na biologiczne i społeczne. Źródłem pierwszych są: powietrze, woda, słoń­ce, pożywienie i aktywność fizyczna. Źródłem drugich: warunki ekono­miczne, poziom świadomości uczniów i ich rodziców oraz wychowawców, a także zwyczaje, tradycje i wzory ruchowe danego środowiska.

Głównym stymulatorem biologicznym rozwoju organizmu jest ruch, ponieważ aktywność ruchowa pociąga za sobą doskonalenie budowy i funk­cji pracujących narządów. Dla młodego organizmu jest regulatorem proce­sów organicznych. Ruch, ćwiczenia fizyczne wzmacniają organizm dziec­ka, kształtują i usprawniają wszystkie jego układy, głównie układ ruchowy, krążenia, oddechowy, nerwowy, wegetatywny i dokrewny. Zgodnie jednak z zasadą niepodzielnej jedności ustroju ruch pobudza do rozwoju nie tylko morfologiczne cechy osobnicze, układy wewnętrzne i motoryczność czło­wieka, lecz jest także stymulatorem życia psychicznego. Staje się też ważnym środkiem wychowania moralnego, estetycznego i społecznego.

Znamienne jest to, iż w okresie najbujniejszego rozwoju, to jest w dzie­ciństwie, występuje wzmożona ruchliwość, czyli tak zwane zjawisko „au-tostymulacji".

Pod wpływem pracy fizycznej zachodzą w układzie ruchu następujące zmiany:

• powiększa się przekrój i objętość włókien mięśniowych,

• wzrasta napięcie, siła i sprężystość mięśni,

64

Rozdział trzeci. Stan zdrowia, rozwój fizyczny dzieci i młodzieży oraz jego uwarunkowania

- następuje wzmocnienie i zgrubienie ścięgien i więzadeł,
-przyśpiesza się proces mineralizacji tkanki kostnej.

Wysiłek fizyczny wymaga zwiększenia dostaw środków odżywczych i tle­nu. Pod wpływem pracy i ćwiczeń fizycznych następuje:

• wzmożona akcja serca i szybsze krążenie krwi,

• wzmożona akcja płuc,

• produkcja ciepła,

- zwiększone przyswajanie, spalanie i wydalanie produktów przemiany
materii.

Skurcze mięśniowe towarzyszące pracy ułatwiają krążenie krwi oraz chłonki. Dzięki temu wszystkie narządy są lepiej zaopatrzone w krew, spraw­niej funkcjonują i szybciej się rozwijają. Ćwiczenia fizyczne pobudzają doj­rzewanie ośrodków ruchowych w mózgu i przyśpieszają tym samym roz­wój sprawności motorycznej. Wzrasta szybkość przewodzenia bodźców nerwowych, polepsza się koordynacja ruchów oraz doskonali się ekonomi­ka pracy. Oto krótki zarys pozytywnych zmian dokonujących się w organi­zmie człowieka pod wpływem ćwiczeń fizycznych.

5.2. Ruch jako czynnik adaptacyjny

Zajęcia ruchowe służą jak najlepszemu przystosowaniu się ucznia do zmieniających się warunków życia i pracy, do środowiska materialnego i społecznego, do klimatu, temperatury, ciśnienia i wilgotności powietrza, a także do wysiłku fizycznego oraz do pokonywania wszelkich trudności, jakie przynosi życie. Dobrze przygotowany do życia człowiek to osobnik zdrowy i radosny, odporny na zachorowania, sprawny fizycznie i wyposażony w niezbędny zasób na­wyków i umiejętności życiowych, mający zaufanie do własnych sił, przystosowany do środowiska materialne­go i zdolny do pokonywania oczekujących go trudności.

Zawarte w programie wychowania fizycznego treści powinny w pełni rozwijać zdolności przystosowawcze uczniów. Jedną z czynnych form przystosowania organizmu dziecka do środowiska jest hartowanie na wszel­kie bodźce fizyczne (np. na zimno), a także uodpornienie na bodźce psy­chiczne.

Inną, nie mniej ważną formą adaptacji jest przystosowanie do większe­go wysiłku fizycznego, czyli tak zwana kondycja lub tolerancja wysiłkowa.

65

Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego

Trening sportowy jest procesem adaptacji do wysiłku, do zmiennych wa­runków atmosferycznych, do walki z przeciwnościami, do współzawod­nictwa i samodzielnego podejmowania ryzyka. Wypływa stąd wniosek, że najlepszym sposobem na przystosowanie organizmu dzieci i młodzieży jest podejmowanie działalności sportowo-rekreacyjnej, udział w zajęciach wy­chowania fizycznego, w imprezach sportowych i turystycznych oraz w in­nych formach uczestnictwa w kulturze fizycznej.

Szczególnie intensywnie, w sensie negatywnym, działają na organizm ucznia bodźce pochodzące ze środowiska miejskiego i uprzemysłowione­go, powodując wiele ujemnych skutków (stresy, nerwice). Dlatego też zaję­cia sportowe, lekcje wychowania fizycznego, wycieczki prowadzone w na­turalnych warunkach, w otoczeniu zieleni, spokoju pól, lasów i parków stanowią, poza walorami estetycznymi, doskonały środek łagodzący te szko­dliwe dla zdrowia zjawiska.

Pomyślne efekty adaptacji zależą w dużej mierze od intensywności bodź­ców powodujących określone zmiany przystosowawcze. Bodźce adapta­cyjne utrzymujące się w granicach tolerancji ustroju człowieka wywołują korzystne zmiany. Bodźce o wielkościach przekraczających te granice, np. zbyt niska temperatura przy hartowaniu, zbyt silny wiatr, zanurzanie roz­grzanego ciała w zimnej wodzie, są niekiedy przyczyną zaburzenia równo­wagi funkcjonalnej ustroju.

Zajęcia wychowania fizycznego stanowią doskonałą okazję adaptacji do środowiska społecznego, które w naszych czasach bardzo się skompli­kowało. Postawa społeczna dziecka kształtuje się bowiem najlepiej poprzez działanie w zespole, poprzez ćwiczenia z partnerem, współzawodnictwo i współdziałanie w walce sportowej. W zabawach i grach ruchowych niwe­luje się jego egocentryzm. Te formy aktywności ruchowej, które wymagają współdziałania i współpracy oraz przestrzegania ustalonych reguł, najle­piej przysposabiają do życia społecznego. Poprzez zabawy i gry oraz inne formy działania w małych grupach dajemy dzieciom okazję do współpracy ukierunkowanej na wykonanie wspólnych zadań oraz stwarzamy sytuacje wymagające podporządkowania własnych celów i ambicji dobru wspólne­mu. W czasie zabaw i gier terenowych oraz wycieczek i obozów wędrow­nych dzieci i młodzież uczą się samodzielności, mają okazję do umacniania więzi przyjaźni, do integrowania się przez wspólne przeżycia i do ponosze­nia odpowiedzialności za zdrowie i bezpieczeństwo drugiego człowieka.

66

Rozdział trzeci. Stan zdrowia, rozwój fizyczny dzieci i mlodzieży oraz jego uwarunkowania

Na zakończenie należy podkreślić, że adaptacyjna forma wychowania fizycznego jest uwarunkowana historycznie, zależy od aktualnych potrzeb społecznych i osobistych.

5.3. Ruch jako czynnik kompensacyjny i korekcyjny

Poprzez ćwiczenia fizyczne można wpływać na prawidłową budowę i postawę ciała, odpowiednio kształtować układ ruchowy, korygować za­istniałe wady postawy ciała lub przynajmniej zapobiegać dalszemu ich nasila­niu się. Istnieje więc trzecia siła w wychowaniu fizycznym, która naprowadza rozwój na właściwe tory. Jest to funkcja kompensacyjna (wyrównawcza) i korektywna (naprawcza) tego wychowania. Pierwsza oznacza działania profilaktyczne, druga - terapeutyczne. Kompensacja, zdaniem M. Deme-la, to „zorganizowany system bodźców dopełniających oraz antybodźców, mających równoważyć ślepe działanie zbyt daleko posuniętej adaptacji"¹⁸.

Dziecko przebywające w szkole, w zamkniętym pomieszczeniu, w tak zwanym „komforcie cywilizacyjnym", przy ograniczonej ruchliwości i nie­wielkim kontakcie z przyrodą, wymaga zabiegów kompensacyjnych w po­staci ruchu na świeżym powietrzu, w kontakcie z naturą. Wymaga również zmiany rodzaju przeżyć i wrażeń. Spełnienie funkcji kompensacyjnej pole­ga więc na wyrównywaniu bilansu ruchowego. Jak wiadomo, dziecko w wieku przedszkolnym potrzebuje dla prawidłowego rozwoju około 5-6 godzin ruchu dziennie. Przy takiej dawce jego bilans ruchowy jest wyrów­nany.

Organizacja życia szkolnego i pozaszkolnego dzieci i młodzieży zmie­rza coraz bardziej w kierunku nadmiernego obciążania psychiki kosztem aktywności fizycznej. Dzieje się to ze szkodą dla zdrowia oraz rozwoju fizycznego i ruchowego. W takiej sytuacji wychowanie fizyczne i sport szkol­ny starają się przywrócić niezbędną dla psychofizycznego rozwoju równo­wagę bilansu bodźców, poprzez organizowanie zajęć lekcyjnych, przerw rekreacyjno-sportowych, ćwiczeń porannych, spacerów i wycieczek, ćwi­czeń śródlekcyjnych, zajęć pozalekcyjnych oraz różnego rodzaju akcji uwzględniających ruch.

Zadaniem korektywy jest, według M. Demela, „wychowawcza inter­wencja we wszystkich przypadkach odchyleń rozwojowych, możliwych do zlikwidowania lub złagodzenia środkami wychowawczymi (ćwiczeniami)"¹⁹.

¹⁸ M. Demel, A. Skład, Teoria wychowania fizycznego, Warszawa 1974.

¹⁹ M. Demel, dato (i zdrowie) jako przedmiot wychowania, „Nowa Szkoła" 1979, nr 9.

67

Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego

O ile zabiegi kompensacyjne leżą w zakresie możliwości każdego nau­czyciela, o tyle zabiegi korektywne powinny być wykonywane przez spe­cjalistów legitymujących się odpowiednimi kwalifikacjami.

Praca wychowawcza nauczyciela wychowania fizycznego polega na przetwarzaniu wychowania naturalnego, spontanicznego w świadomy, ce­lowy i planowy proces wychowawczy. Operowanie czynnikami i środkami wychowania fizycznego sprowadza się więc do czterech podstawowych funkcji, z których:

• stymulacja oznacza pobudzanie rozwoju,

• adaptacja to nadawanie kierunku tego rozwoju, skierowanie go na drogi
  pożądane,

• kompensacja to regulacja bilansu bodźców,

• korektywa to naprawianie zaistniałych odchyleń rozwojowych²⁰.

6. Współczesne problemy wychowania fizycznego

6.1. Wychowanie fizyczne aktualistyczne i prospektywne

Od właściwego pojmowania wychowania fizycznego zależy pomyślna jego realizacja i odpowiednie efekty. Występujące rozbieżności w rozumie­niu istoty, treści i zakresu pojęcia „wychowanie fizyczne" oraz panujący jeszcze w tej kwestii zamęt pojęciowy przenosi się na płaszczyznę teleolo-giczną (celowości).

Specyfikę wychowania fizycznego widzi się często w samym doraźnym usprawnianiu fizycznym, hartowaniu itp. W rzeczywistości jednak to, co uważa się za specyficzne w wychowaniu fizycznym, w istocie właściwym wychowaniem nie jest, co staraliśmy się wyjaśnić w drugim rozdziale ni­niejszego opracowania. Odczuwając silną potrzebę włączenia wychowania fizycznego w ramy właściwego wychowania, jako pełnoprawnego składni­ka procesu pedagogicznego, zaczęto przenosić swoiste cele wychowania fizycznego ze sfery czysto instrumentalnej, odnoszącej się do usprawniania i wyuczania czynności ruchowych, również w sferę wychowania właści­wego - kierunkowego, odnoszącego się do kształtowania postaw, przeko­nań, wartości. To wychowanie może wyznaczać zachowania się człowieka

²⁰ M. Demel, A. Skład, Teoria wychowania..., op. cit. 68

---