Monarchia Konstytucyjna

Czas

1764 - 1795 okres z jednej strony permanentnej reformy z drugiej strony okres tracenia suwerenności przez Polskę

Reformy z lat 1764 - 1766 - reeformy czartoryskich

- walka obozu hetmańskiego i Familii (ugrupowanie magnackie połączone więzami krwi August Michał Adam Czartoryscy, Andrzej Zamojski i Stanisław August Poniatowski) - wezwała na pomoc carycę KII, odbył się sejm konwokacyjny z 1764 r., obradujący pod laską Adama Czartoryskiego. Sejm ten uchwalił 180 konstytucji (ponad), nie mógł być zerwany, gdyż jako sejm skonfederowany decydował większością głosów. Zakładał reformę sejmu i sejmików, usprawnienia i rozbudowę administracji, rozwój ekonomiczny kraju, a przez te reformy wydobyć Polskę z zacofania i anarchii

Reformy sejmowania:

• Chciano znieść zasadę jednomyślności i liberum veto ale Katarzyna II wraz z Franciszkiem I się sprzeciwili

• Ograniczono nieco zasadę trójstanowości sejmu poprzez uznanie prawomocności uchwał sejmów konwokacyjnego i elekcyjnego bez konieczności potwierdzania ich uchwał na sejmie koronacyjnym

• Wprowadzono zasady podejmowania uchwał większością głosów i ustaw skarbowych

• Zniesiono też obowiązek zaprzysięgania przez posłów przygotowanych dla nich instrukcji na sejm

• Uchwalono regulamin obrad usprawniający działanie sejmu,

• Ujednolicono terminy zwoływania sejmików

Reformy skarbu i wojska:

• Powołano kolegialne w miejsce jednoosobowyh ministrów- komisje wojskowe i skarbowe. Przewodniczyli im ministrowie (podskarbi i hetmani), sejm powoływał 16 członków na 2 lata - odpowiadały przed sejmem - musiały uzyskać absolutorium po przedstawieniu sprawozdania.

• komisje skarbowe - objęły sprawy podatkowo-skarbowe, uchwalały budżet (1-szy w Rzplitej w 1768 r.), zniosła cła i myta wewnętrzne - w ich miejsce - cło generalne, reforma monetarna 1766, próba ujednolicenia miar i wag, poparcie rozwoju handlu, komunikacji i manufaktur, zarząd majątkiem państwowym, przejęły sądownictwo w sprawach skarbowych i handlowych.

• komisje wojskowe - unowocześnianie armii- rozwój artylerii, ograniczenie liczby kawalerii oraz piechoty, organizowanie szkoleń wojskowych i aprowizacji wojska, sądownictwo wojskowe, rekrutacja,

• powołanie w 1765 r. Szkoły Rycerskiej.

Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1767 - 1768 (Repninowskiego)

- na sejmie wpływy zdobyła grupa zachowawcza, popierana przez Katarzynę II. Uchwały tego sejmu miały na celu utrzymanie dawnej oligarchicznej formy ustroju państwa.

- 3 grupy praw:

* prawa kardynalne fundamentalne, mające charakter ustawy zasadniczej, nie można było ich zmienić jedynie dodać nowe, nawet król, rząd ani nadzwyczajne zgromadzenie nie mogły ich zmienić bez zgody cara Rosji nie mogły zachodzić żadne zmiany, pozbawiono to polski suwerenności. Do praw kardynalnych należały:

- potwierdzenie przywilejów szlacheckich: dożywotność urzędów, władzę nad chłopem, neminem captivabimus, nietykalność osobista, nie można orzekać kary śmierci, równość pośród członkami szlachty (posesjonatami)

- utrzymanie liberum veto, wolnej elekcji, trójstanowości Sejmu, zakaz wyboru króla za życia panującego, królem może być tylko katolik, sejm zwoływany raz na 2 lata na 6 tygodni, podział na sejmy zwyczajne i nadzwyczajne, kościół katolicki jest kościołem panującym, ten kto odejdzie od Religi katolickiej popełnia przestępstwo (apostazja)

- wprowadzono tolerancję religijną i prawo wypowiedzenia królowi nieposłuszeństwa.

* materie status (prawa polityczne) - przedmiot swobodnych zmian jeśli sejm zgodzi się jednomyślnie zaliczano do nich : zwiększenie podatków, wypowiedzenie wojny, zwoływanie pospolitego ruszenia, zawieranie przymierzy i traktatów handlowych, zmiany zakresów władzy urzędów i sądów, sprawy monetarne, porządek sejmów i sejmików, indygenaty i nobilitacje, polityka zagraniczna, prawo sądowe, karne i cywilne, etat wojskowy

* materie ekonomiczne - przyjęte mają być przez głosowanie brak jednomyślności to przy 3 głosowaniu zmiana techniki - pytanie każdego posła czy jest za czy przeciw (decydowała większość) wszystkie inne (mniej ważne i rzadko głosowane)

- zreformowano sejmiki ziemskie: głosowanie większością, zakaz uchwalania przez sejmiki jakichkolwiek podatków, zakaz zasiadania szlachty gołoty z wyjątkami, rozdział sejmików wielkopolskich.

- przywrócono prawa polityczne dysydentom

Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1773 - 1775 - rozbiorowy

* zatwierdzono traktaty rozbiorowe i prawa kardynalne - zakaz dziedziczenia, władcą tylko Polak.

* utworzono Radę Nieustającą (1775), zwaną aż do końca istnienia 1789 - Zdradą Nieustającą składała się z 36 (18 senatorów i 18 konsyliarzy ze stanu królewskiego) członków wybieranych przez sejm na dwa lata oraz króla który z urzędu był przewodniczącym Rady. Każdy kolejny sejm miał zmieniać jedynie 2/3 składu rady, reszta członków miała zasiadać dalej dla zachowania ciągłości polityki tego organu, Drugim przewodniczącym poza królem w Radzie był marszałek wybierany przez członków Rady. Rada działała na zebraniach plenarnych oraz w pięciu departamentach resortowych

- Rada składała się z departamentów:

• Interesów Cudzoziemskich (4 członków + przewodniczący król)

• Policji, Wojska, Sprawiedliwości, Skarbu. (każdy liczył po 8 członków + przewodniczący minister (marszałek, hetman, kanclerz, podskarbi)

• Interesów Cudzoziemskich

• Policji - nadzór nad miastami królewskimi, funkcja sądowa,

• Wojska - wszystkie sprawy dotyczące armii

• Sprawiedliwości - ujednolicenie kar, wyjaśnianie wątpliwości prawnych, prowadzenie statystyk,

• Skarbu - podporządkowały sobie komisje skarbową i pełniła jej funkcje

- kompetencje Rady:

• Nadzór i kierownictwo nad całą administracją państwową

• Prawo nominowania senatorów i urzędników

• Rozdawanie królewszczyzn

• Nadawanie stopni oficerskich

• Wydawania poleceń organom administracyjnych

• Przygotowywanie projektów ustaw

• Kontrolowanie przestrzegania prawa

• Sądownictwo (ostatnia instancja w sprawach o korupcje)

• Mogła wydawać rezolucje

- odpowiadała przed sejmem, składała sprawozdania i absolutorium, sejm mógł uchylić rezolucję rady, postawić członków rady w stan oskarżenia przed sądem sejmowym.

* powołano Komisję Edukacji Narodowej w 1773 r. - organ wspólny na Litwie i w Koronie

- skład: 8 członków wybieranych przez Sejm na 6 lat, na czele prymas

- działalność oparta na majątku skasowanego zakonu Towarzystwa Jezusowego (jezuitów)

- zreformowała uniwersytety, sprawowała nadzór na szkolnictwem, podział na : szkoły główne, średnie, parafialne.

* Inne reformy

• Wprowadzenie budżetu państwa, (w 1717r na sejmie wprowadzony został budżet dla armii) uchwalano budżet na 2 lata przez sejm

• Urzędnicy państwowi od najniższych do najwyższych otrzymywać będą odtąd pensje - uwzględnioną w budżecie

• Król nie może rozdawać dóbr państwowych zasłużonych dla państwa, wszystkie dobra miały być i mogły być oddawane w dzierżawę wieczystą (na 25 lat) otrzymywał ją kto wylicytował wyższy czynsz

Reformy Sejmu Czteroletniego 1788-1792.

- Ustawa rządowa - Konstytucja 3 maja:

- projekt Kołłątaja, przeforsowany w przerwie wielkanocnej, regulowała ustrój Rzplitej Obojga Narodów, obowiązywała 14 miesięcy. Składa się ze wstępu i 11 artykułów. Ustawa rządowa z 3 maja 1791 uznana została za ustawę zasadniczą (konstytucję) pierwszą w Europie a 2 na świecie

• Ustawa o sejmikach 2 marca 1791r.

• Ustawa o miastach z 2 kwietnia 1791r.

• Ustawa 3 maja

Uchwała z dnia 5 maja i ustawa 3 maja posiadały cechy

• Konstytucja ustawa nadrzędna z nią muszą być zgodne wszystkie inne akty, ustawy

• Dążenie do trwałości ustroju konstytucji

• Konieczna treść ustawy zasadniczej (prawa i obowiązki obywatelskie, system ustrojowy, sposób powoływania władzy)

Artykuły można podzielić na:

Od 1 do 4 - prawa i obowiązki obywateli (dla każdego stanu odrębne)

Od 5 do 9 poświęcone władzom Rzeczypospolitej, wzajemnym powiązania

Art. 10 - edukacja dzieci królewskich

Art. 11 - armia (ma dbać o bezpieczeństwo wewnętrzne

- ustrój społeczny:

Artykuł 1 - Religia panująca:

- katolicyzm religią państwową

- odejście od wiary katolickiej karane (apostazja)

- wolność wyznania, obrządku i religii.

- potwierdzenie praw stanu duchownego

Artykuł 2 - Szlachta i ziemianie (ustawa o sejmikach z marca 1791 dopełniała)

- tylko dla szlachty posesjonatów - (ustawa o sejmikach) - mieli być wpisani do ksiąg ziemiańskich

- gwarancje prerogatyw,

- wszystkie przywileje maja być zachowane (od K. Wielkiego aż do Z. Augusta,)

- pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym, ale też ma bronić tej konstytucji

- szlachta gołota i czynszowa odsunięta od życia politycznego, utrzymano skartabelat

- nienaruszalność własności szlacheckiej, własności i wolności

Artykuł 3 - Miasta i mieszczanie: (ustawa o miastach z kwietnia 1791)

- dotyczyło posesjonatów w miastach królewskich (w innych na zasadzie - wybór właściciela)

- prawo mieszczan do nobilitacji, nietykalność osobista i majątkowa

- równość wszystkich na terenie miast

- przywrócono mieszczanom przywileje utracone w XVI w

- głos doradczy w sprawach miast dla 22 (24) plenipotentów miast w sejmie, wybory na zgromadzeniach wydziałów

- prawo do nabywania ziemi, dziedziczenia,

- dostęp mieszczan do urzędów amin (niższe), wojskowych (niższe), kościelnych (kanonik), sądowych, dostęp do palestry

-

Artykuł 4 - Chłopi i włościanie

- otwarto możliwość ingerencji państwa i administracji w stosunki szlachty i chłopów (objęcie ich opieka prawa i rządu)

- właściciele dóbr mieli zawierać umowy z chłopami dotyczące obowiązków chłopów

- zabezpieczanie umów indywidualnych i zbiorowych

- wolność osobista dla przybyszy z innych państw i zbiegów, którzy powrócili do kraju

- ustrój polityczny

Artykuł 5 - Zasady ustrojowe:

- wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu (szlachty)

- trójpodział władzy na władze ustawodawczą (2 izbowy sejm) władza wykonawcza (król i straż praw) i sądownicza

- zasada suwerenności narodu,

- ustrój monarchii konstytucyjnej, podtrzymanie federacji

Artykuł 6 - Sejm czyli władza prawodawcza

- Sejm = stany Zgromadzone = Izba Poselska + Izba Senatorska

- Izba Poselska - 204 posłów wybieranych na sejmikach + 24 plenipotentów miast (bez prawa głosu)

- senat - 102 wojewodów i kasztelanów, 30 biskupów diecezjalnych i ministrów, przewodniczył mu król (prawo 2. głosu w razie równowagi), król wybierał podwójną liczbę, a nominowały sejmiki, brak inicjatywy ustawodawczej, miał tylko prawo weta zawieszającego

- kompetencje izby poselskiej: tworzenie prawa, uchwalanie podatków, wojna i pokój, traktaty, polityka monetarna, wydatki publiczne, nobilitacje, kontrola urzędników.

- zniesiono instrukcje (ale i tak były nadal), poseł był przedstawicielem narodu, a nie klasy czy terytorium

- wprowadzono stałość sejmu - kadencja posła - 2 lata, zawsze powinni być gotowi do zwołania na sejm

- zniesiono rokosze, konfederacje i sejmy skonfederowane

- zniesiono liberum weto na rzecz zasady większościowej zwykłej lub kwalifikowanej

- projekty przygotowywały komisje - deputacje

- sesje sejmu:

* zwyczajne - co 2 lata na 70 dni

* nadzwyczajne - dla pilnych spraw, zwoływane przez marszałka

- reorganizacja sejmików: z udziału wykluczono gołotę, uprawnionych do głosowania wpisano do ksiąg ziemiańskich, połączono sejmiki deputackie z gospodarczymi - zakaz nakładania podatków, rozszerzono kompetencje elekcyjnych (posłowie, sędziowie ziemiańscy, członkowie komisji porządkowych) i relacyjnych (pozbawienie posła mandatu).

- Proces ustawodawczy:

- prawa niewzruszalne (konstytucja) - raz na 25 lat - nadzwyczajny sejm konstytucyjny

- prawa ogólne (cywilne, karne, podatki wieczyste, konstytucyjne) - projekt na sejmik, z sejmiku do posłów, posłowie mogą przyjąć, wtedy senat może przyjąć lub odrzucić

- uchwały sejmowe (podatki czasowe, wydatki publiczne, wojny, wybór urzędników, traktaty międzynarodowe - materie pilniejsze czyli) - projekty od razu trafiają do sejmu

Uchwalanie ustaw - projekt ustawy mają trafić na sejmik a później posłowie przywożą instrukcje swoich wyborców nie są oni związani tymi opiniami ale mogą zastać odwołani przy odrzuceniu przez posłów. Koniec uchwalania z sejmiku trafia do izby poselskiej (po dyskusji plenarnej głosowanie i trafia do senatu gdzie izba poselska przyjmie senat może przyjąć lub wstrzymać większością głosów (veto zawieszające) nie może ono trwać dłużej niż 2 lata

Uchwalanie uchwał - bezpośrednio do izby poselskiej, nie idą do sejmików zawsze musi on trafić do senatorów nawet jeśli izba poselska odrzuci. Nie można było wtedy wstrzymać się odgłosu trzeba było być za lub przeciw

Artykuł 7 - Król, władza wykonawcza:

- zasada dziedziczności tronu i zniesienie wolnej elekcji

- nieodpowiedzialność króla, utracił pozycję trzeciego stanu sejmującego

- inicjatywa ustawodawcza króla tylko przy współudziale Straży, akty wydawano nadal w jego imieniu

- zniesiono sankcję ustawodawczą króla, powoływał skład straży na 2 letnią kadencję.

- król posiadał prawo łaski - z wyj. spraw o zbrodnię stanu

- król może nadawać godności senatorskie, wojskowe, nominuje biskupów i ministrów

- król musi przysięgać na pacta conventa.

- wymóg kontrasygnaty Straży Praw (odpowiadali ministrowie przed Sejmem)

- Straż Praw - prymas - przew. KEN (może go zastąpić 1-szy biskup) + 5 ministrów (policji - marszałek, pieczęci (spr wewn.) - kanclerz, wojny - hetman, skarbu - podskarbi, interesów cudzoziemskich - 2. kanclerz) + 2 sekretarzy (bez głosu) + marszałek sejmowy (do zwoływania sejmu gotowego i kontroli) + król (przewodniczący) wzorowana na gabinecie brytyjskim, jej decyzje zapadają po dyskusji i głosowaniu

- Uprawnienia Straży Prawa

• Ma wykonywać ustawy uchwały sejmowe i wprowadzać je w życie

• Prawa rządowe miała wykonywać przez komisje rządowe: skarbu, wojska, policji, edukacji, (wydawała i kontrolowała decyzje)

• Polityka zagraniczna (sama decydowała)

• Wymiar sprawiedliwości (sama decydowała)

Zniesiono artykuły henrykowskie i prawa kardynalne mówiące o prawie oporu

Kontrasygnata - ten który współ podpisuje z królem jest odpowiedzialny

- ministrowie ponoszą odpowiedzialność indywidualną:

* parlamentarną (polityczna) - przed sejmem (obie izby), który większością 2/3 mógł uchwalić wotum nieufności za kierunki i celowość ich polityki

* konstytucyjną (za naruszenie prawa) - przed sądem sejmowym, na podst. oskarżenia sformułowanego i przyjętego zwykłą większością w sejmie (obie izby). Sąd mógł orzec wszystkie kary(nawet karę śmierci), a król nie miał prawa łaski.

Komisje rządowe - wielkie - kolegialne organy rządowe na ich czele stoją ministrowie, biorą w nich udział ministrowie którzy nie biorą udziału w straży praw wybierani przez parlament nominowani przez król muszą znaleźć się przedstawiciele mieszczaństwa mają obowiązek wykonywania wszelkich poleceń straży praw, nawet gdy wie że rozkaz ten jest niezgodny z prawem nie może odmówić wykonania go może donieść jednak o tym marszałkowi podporządkowane Straży Praw: Policji, Wojska, Skarbu, Edukacji Narodowej. Wspólne dla korony i Litwy; Nowa była Komisja policji (podział państwa na 26 okręgów kontrolowanych przez intendentów) - ogólny nadzór nad miastami.

- komisje porządkowe cywilno-wojskowe dla województw, ziem i powiatów, składały się z komisarzy - realizowały zadania zlecone przez te Wielkie komisje. Były to organy admin. lokalnej.

Administracja terytorialna

Nowy system administracji w terenie miał zastąpić zniesiony przez sejm czteroletni urząd starosty, na szczeblu województw kolegialne komisje wojewódzkie (są podwójnie podporządkowane komisjom rządowym. Samorządowi sejmików szlacheckich wybierani są przez sejmiki traktowały je jako organy wykonawcze

Ujednolicono w całej Polsce system władz miejskich

• Rada miejska - rady uchwałodawcze

• Rady wykonawcze z burmistrzem

• Władze wydziału to zgromadzenia wydziału wybierano tam plenipotentów

Artykuł 8 - Wymiar sprawiedliwości, władza sądownicza

• Nie może być wykonywana przez władzę ustawodawczą ani przez króla i inne organy władzy wykonawczej

• Sprawiedliwość powinna być łatwo osiągana

• Ogólna formuła : dla stanu szlacheckiego powstaną nowe sądy (ziemskie)

• wyłączny język urzędowy w sądach - polski!

- sąd sejmowy - najwyższy sąd Rzeczypospolitej, rozszerzył kompetencje o „występki publiczne”, skierowane przeciwko narodowi i najwyższemu RP rządowi. Mogli stanąć przed nim, na żądanie połączonych izb parlamentu: ministrowie, senatorowie i posłowie, ministrowie Straży Praw. Ma być stale gotowy do działania jego sesje odbywają się codziennie

Na szczeblu centralnym

- sąd asesorski - najwyższy sąd dla miast - rozszerzył skład o przedstawicieli miast., mógł rozpatrywać odwołania od wyroków sądów miast prywatnych za zgodą ich właścicieli.

- sąd referendarski - ograniczony tylko do spraw cywilnych (sprawy karne z dóbr królewskich mają trafić do sądu najbliższego miasta) utracił jurysdykcję w sprawach kryminalnych, pozostała tylko w prywatnych - cywilnych i karnych, miał sądzić w dwu czteromiesięcznych kadencjach

- sądy komisji rządowych - nowe, szczególnie ważne - sądy komisji skarbowych - sprawy skarbu Rzeczypospolitej przestępstw urzędników skarbowych; sądy komisji wojskowych sądziły żołnierzy; policyjnych - sprawy miar i wag, przestępstw urzędników miejskich, nieposłuszeństwa władzom miejskim; cywilno-wojskowe - spory między cywilami a wojskowymi; były to pierwsze sądy powszechne - sądziły wszystkich, bez względu na przynależność stanową. Sądziły w pierwszej i jedynej instancji.

- sąd ziemiański - powstał z połączenia szlacheckich sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich. Były to sądy stale gotowe - stałe. Sędziowie musieli być doświadczeni, wybierani byli na 4-letnia kadencje z możliwością reelekcji. Drugą instancją pozostał nadal Trybunał - osobno dla Małopolski i Wielkopolski - miały być stale gotowe.

-sądy miejskie - podzielono sądownictwo na cywilne (3 instancje: sąd burmistrza z 4 sędziami - sąd apelacyjny wydziałowy - sad asesorski) - i karne (2 instancje: sąd wydziałowy - sąd asesorski). Sędziowie musieli mieć wykształcenie prawnicze, bądź praktyczna znajomość prawa obowiązującego.

- sądy dominialne - zgodnie z prawami kardynalnymi z 1768 nie można było w nich orzekać kary śmierci - jeżeli ktoś popełnił przestępstwo tym zagrożone, należało sprawę odesłać do sądu ziemiańskiego lub miejskiego. (Pan nie miał prawa życia i śmierci nad poddanym)

Artykuł 9 - mówi o Regencji

• władza wykonawcza szczebla najwyższego zastępcza monarchy, gdy ten nie może jej pełnić

• regentem miała być Straż Praw (może jej przewodniczyć królowa, gdy król jest żonaty lub prymas gdy nie ma królowej

• system regencji wprowadza się w przypadku

• małoletniości króla

• niewoli króla (ustaje gdy król wyjdzie z niewoli)

• choroby psychicznej króla (niemoc trwałe pomieszanie zmysłów)

• wprowadzeniu regencji decydował sejm i o jej zakończeniu również

Insurekcja Kościuszkowska (23.04.1794):

- Władze powstania

- na czele Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej - T. Kościuszko, potem T. Wawrzecki

- Naczelnik powołał Radę Najwyższą Narodową (8 czł i 32 zastępców) -każdy kierował wydziałem: porządku, bezpieczeństwa(szukał szpiegów), sprawiedliwości, skarbu, żywności(zaopatrzenie Warszawy w wodę i żywność), wojska, spraw zagranicznych, instrukcji narodowych (szkolnictwo, media, urząd cenzora, propagandy), po klęsce pod Maciejowicami i Kościuszki przejęła najwyższą władzę w państwie.

- w terenie - komisje porządkowe dla województw i ziem. Dzieliły się na 7 wydziałów. W składzie: 8 szlachciców, 8 mieszczan, 5 duchownych, wszyscy wybierani przez obywateli

- podział kraju na dozory pod kierownictwem dozorców - dbać o wprowadzenie uniwersału połanieckiego

- powołano powszechne, ponadstanowe sądy kryminalne (Wojskowy, województwa Krakowskiego, Generalny) oraz wojewódzkie sądy kryminalne w Koronie i powiatowe na Litwie, najwyższe sądy kryminalne. Postępowanie jednoinstancyjne.

- Reformy chłopskie:

- uniwersał połaniecki z 07.05.1794 r. - znosił poddaństwo osobiste, nieusuwalność z ziemi - własność podległa.,

- w czasie powstania zmniejszono pańszczyznę, lub zwolniono w zamian za służbę wojskową, wzięcie pod opiekę prawa i rządu

3

---