streszczenie krótkie
Powieść jest złożona z 18 rozdziałów, w których autor opisał życie uczniów w XIX-wiecznej szkole, ich radości i problemy, figle jakie płatali swoim nauczycielom (np. przyniesienie na lekcję chrabąszczy), a także sportretował zarówno ciekawych uczniów jak i nauczycieli, którzy uczyli w męskiej szkole powiatowej w Pułtusku.
W początkowych rozdziałach opisano rozpoczęcie nauki. Szkolny dzwonek rozbrzmiewa w całym mieście. Lekcje rozpoczynają się wspólną modlitwą. W szkole pojawili się pierwszoklasiści - jeszcze nie bardzo wiedzą, jak się zachować, nie wszyscy trafili do swoich klas. Jeden z nich, Piotruś Mieszkowski, spóźnił się do szkoły. Na szczęście trafić do klasy pomógł mu starszy kolega - Karol Kozłowski.
W szkole uczą się różni chłopcy - niektórzy pochodzą ze wsi i ich język śmieszy uczniów, którzy urodzili się w mieście. Są też tacy, którzy zostali kilka lat w tej samej klasie - ci odstają wyglądem i wzrostem od młodszych kolegów. Bardzo ważną rolę w życiu klasy pełni prymus - to pośrednik między nauczycielem i uczniem. W opowiadaniu Prymus-lizus został opisany prymus, którego uczniowie znienawidzili, ponieważ donosił na nich nauczycielom i inspektorowi. Nazywał się Ślimacki.
Nie wszyscy uczniowie pochodzą z bogatych rodzin, są też synowie ubogich rzemieślników, jak Wojtek Krystek, syn stolarza, który musiał sypiać w trumnie, bo w domu zabrakło dla niego łóżka. Podobne problemy nie przeszkadzały uczniom wcale w rozwijaniu „szkolnych” talentów, jak mistrzowskie ostrzenie piór, kaligrafia (co bardzo przydawało się w podpisywaniu zeszytów, za co artysta pobierał stosowne wynagrodzenie), robienie piłek do grania.
Autor powieści opisuje także typy nauczycieli z XIX-wiecznej szkoły. Na przykład polonista Skowroński był człowiekiem starej daty i uwielbiał autorów z XVIII w., którzy uczniom wydawali się przestarzali i nudni. Nauczyciel, który go zastąpił, zaczął z nimi omawiać literaturę dla nich współczesną, bliską im i ciekawą, jak np. dzieła A. Mickiewicza.
W Pułtusku większość uczniów mieszkała na stancjach, gdzie byli nadzorowani przez inspektora i nauczycieli. Nawiązywały się między nimi przyjaźnie. Jedną z trudniejszych ale i pięknych przyjaźni jest ta między Sprężyckim i Dembowskim. Sprężycki skręcił nogę w kostce, a ponieważ źle mu ją leczono, zaistniała groźba amputacji stopy. Dembowski nie opuszczał przyjaciela, przynosił mu wiadomości ze szkoły i bardzo się martwił wciąż gorszym samopoczuciem przyjaciela. Na szczęście Sprężycki wyzdrowiał.
Jednym z nauczycielskich osobliwości był profesor Jastrebow - nauczyciel języka rosyjskiego. Od swoich uczniów wymagał jedynie, by kochali rosyjską poezję. Żywił się chlebem razowym i mlekiem. Okazało się, że był alkoholikiem. Pewnego dnia chłopcy postanowili urządzić konkurs, kto jest prawdziwym bohaterem. Wyczyny były różne - pójście na cmentarz nocą, dwukrotne przepłynięcie rzeki w najszerszym miejscu, wykonanie skoku z huśtawki. Tymczasem prawdziwym bohaterem okazał się Sprężycki, który mimo długiej nieobecności w szkole z powodu choroby, zdał wszystkie egzaminy i otrzymał nagrodę za najlepsze wyniki.
Ostatni rozdział książki jest poświęcony dalszym planom uczniów po otrzymaniu świadectw. Niektórzy zamierzają się dalej uczyć, inni zamierzają pomagać rodzicom, albo jak najszybciej zdobyć zawód i pracować.