Pedagogika Logopedia Zaburzenia mowy dziecka(1)


Psychologiczne podstawy logopedii

ZABURZENIA MOWY W PRZYPADKU GLOBALNYCH

I PARCJALNYCH ZAKŁÓCEŃ ROZWOJU

PSYCHORUCHOWEGO DZIECKA

Autor

Mgr Katarzyna Kasprzyk

  1. Psychoruchowy rozwój dziecka.

  1. Klasyfikacja zaburzeń rozwoju psychoruchowego dziecka.

  1. Zależności między ogólnym rozwojem psychomotorycznym, rozwojem mowy.

  1. Zaburzenia mowy.

  1. Zaburzenia mowy w przypadku globalnych zakłóceń rozwoju psychoruchowego.

  1. Zaburzenia mowy w przypadku parcjalnych zakłóceń rozwoju psychoruchowego.

  1. Bibliografia

1. ROZWÓJ PSYCHORUCHOWY DZIECKA

Analizując rozwój psychoruchowy należy podkreślić jego znaczenie w

psychologii dziecka. Wskazuje się, że rozwój psychiki dziecka odbywa

się nie tylko w obszarze procesów poznawczych (orientacyjnych i intelektualnych), ale i wykonawczych. Pozostają one w ścisłym związku, dlatego

zalicza się je do wspólnej grupy procesów instrumentalnych; spełniają bowiem

rolę instrumentów, dzięki którym człowiek może regulować swoje stosunki z otoczeniem. Dlatego też psychologia rozpatruje rozwój dziecka pod kątem jego rozwoju psychoruchowego. Pojęcie rozwoju psychoruchowego rozumiemy jako proces rozwoju, w którym motoryka jest ściśle powiązana z psychiką. Takie ujęcie prezentuje we wszystkich swych pracach H. Spionek (1965 ,1973).

Autorka ta wskazuje na siłę tego związku w procesie rozwoju, na liczne i rozległe powiązania w przypadkach zaburzeń tego rozwoju. Postuluje posługiwanie się pojęciem rozwoju psychoruchowego zarówno w odniesieniu do norm jak i do patologii. O związku między rozwojem psychiki i motoryki dowiadujemy się także z analizy przypadków patologicznych.

Diagnozowanie rozwoju psychoruchowego pozwala określić :

WR - wiek rozwoju

WI - wiek inteligencji - test inteligencji

WŻ - wiek życia

IR - iloraz rozwoju

Rozwój psychomotoryczny możemy charakteryzować w trzech kategoriach

I . Tempo rozwoju ( szybkość z jaką dokonują się zmiany rozwojowe )

II. Rytm rozwoju (stopień zgodności i harmonii rozwoju )

III. Dynamika rozwoju( stopień stałości tempa zmian rozwoju )

Ad. I

Wyróżniamy tu następujące formy tempa rozwoju .

  1. WR = WŻ - normalne czyli przeciętne tempo rozwoju psychoruchowego .

  2. WR < WŻ - rozwój opóźniony , opóźnienie może być nieznaczne IR wyższy niż 70 , opóźnienie może być istotne IR równy lub niższy 70.

Jeżeli opóźnienie dotyczy funkcji intelektualnych możemy mówić o upośledzeniu umysłowym.

  1. WR > WŻ -przyspieszony rozwój psychoruchowy.

Jeżeli w tych trzech przypadkach rozwój wszystkich czynności psychomotorycznych odbywał się z taką samą szybkością możemy mówić o rozwoju harmonijnym.

Ad. II

Nieharmonijny rozwój następuje gdy poszczególne sfery rozwijają się w różnym tempie. WR jest mniejszy, równy WŻ - wówczas mówimy o parcjalnym, fragmentarycznym lub wybiórczym opóźnieniu rozwoju.

Parcjalne opóźnienie rozwoju - zaburzenie kilku funkcji.

Fragmentaryczne opóźnienie - zaburzenie jednej funkcji.

Przy opóźnieniu rozwoju w sferze mowy, pomimo prawidłowego rozwoju umysłowego i emocjonalno - społecznego mają miejsce parcjalne zaburzenia rozwoju. Natomiast gdy zakłócenia dotyczą tylko rozwoju mowy czynnej

( dziecko rozumie mowę ) mamy do czynienia z fragmentarycznym opóźnieniem rozwoju mowy.

Nieharmonijny rozwój jest wówczas gdy tempo rozwoju jest zwolnione.

WR jest większy lub równy WŻ - dziecko o fragmentarycznie przyspieszonym rozwoju tylko w jednym obszarze ( np. mowy i myślenia ).

WR jest większy lub mniejszy WŻ - różne tempo rozwoju wszystkich funkcji

(jedne rozwijają się z opóźnieniem inne z przyspieszeniem ).

Ad. III.

Rozwój psychomotoryczny następuje w tempie :

Zmiany te mogą mieć trwały lub przejściowy charakter.

  1. KLASYFIKACJA ZADURZEŃ ROZWOJU PSYCHORUCHOWEGO

DZIECKA

A - Rodzaj zaburzeń

B - Rozległość zaburzeń

C - Głębokość zaburzeń

D - Dynamika zaburzeń

E - Przyczyny i patomechanizmy zaburzeń

Ad. A.

Rodzaje zaburzeń analizuje się ze względu na : symptomy, etiologie, patomechanizmy, przebieg, i następstwa.

Można tu wyróżnić : oligofrenię, infantylizm, zaburzenia psychiczne pochodzenia organicznego, psychozy, psychopatie, nerwice itd.

W wielu publikacjach ( por. Bogdanowicz 1985 ) przyjmuje się zasadę wyjścia od wiedzy z zakresu psychologii rozwojowej danego wieku i omówienia zaburzeń poszczególnych sfer rozwoju : motoryki, psychiki, typowych dla danego okresu życia.

Ad. B.

Rozległość zaburzeń wg. H.Spionek (1965 )

zwolnienie tempa tylko niektórych funkcji np. mowy.

Inaczej parcjalne zaburzenia dotyczą szerszego obszaru zaburzeń np. mowy

Fragmentaryczne - dotyczą węższego obszaru zaburzeń np. mowy czynnej.

Ad. C.

Głębokość zaburzeń - stanowi o tym stopień nasilenia objawów, ich częstość, uporczywość występowania , mała podatność na oddziaływania terapeutyczne.

Stopień głębokości może być wyrażony przez wskaźnik liczbowy np. II (iloraz inteligencji oraz IR - iloraz rozwoju psychoruchowego.

Rodzaje głębokości zaburzeń :

Ad. D.

Dynamika zaburzeń to okres występowania i czas trwania zaburzenia.

Wyróżniamy zaburzenia :

Pojawiają się jednorazowo lub wielokrotnie (okres ujawniania się )

Ad. E.

Przyczyny (etiologia ) i patomechanizmy:

Patomechanizmy:

Ze względu na okres działania czynników patogennych wyróżniamy :

W poniższej pracy scharakteryzuję zaburzenia mowy w aspekcie rozległości zaburzeń: globalnych i parcjalnych .

  1. ZALEŻNOŚCI MIĘDZY ROZWOJEM MOWY, OGÓLNYM

ROZWOJEM PSYCHOMOTORYCZNYM.

Rozwój mowy, a także wszelkie procesy nabywania zdolności językowych są ściśle związane z rozwojem procesów orientacyjno - poznawczych, emocjonalno - poznawczych i emocjonalno - motywacyjnych oraz wykonawczych. Czynności te służą regulacji stosunków człowieka z otoczeniem ( Tomaszewski 1977, Bogdanowicz 1985 ). Kształtowanie i rozwój mowy zależy więc od rozwoju umysłowego, motorycznego, od poziomu funkcji spostrzeżeniowych, uwagi pamięci a nawet od rozwoju emocjonalnego. Zaburzenie któregokolwiek z wymienionych procesów może prowadzić do zaburzeń rozwoju mowy.

Wynika to ( z stąd ? ) że:

a ) procesy orientacyjno - poznawcze pozwalają na:

Przebieg mowy w znacznym stopniu zależy od integracji czynności percepcyjno - motorycznych.

b) procesy intelektualne i myślenie jest to wyższe stadium procesów poznawczych jak :

które umożliwiają m. in. kodowanie i dekodowanie mowy.

c) procesy emocjonalno - motywacyjne odpowiadają za aktywizowanie i ukierunkowywanie działań. Zalicza się do nich :

Zatem w tworzeniu wypowiedzi istotne są nie tylko treści intelektualne lecz także emocjonalne ( Kaczmarek 1995 ).

d) procesy wykonawcze ( ruchowe, motoryczne itp.) decydują o wszystkich motorycznych formach działania w tym werbalnych.

W zasadzie prawie każde zaburzenia rozwoju psychoruchowego może opóźniać moment pojawiania się pierwszych słów, zdań, wpływać na rozwój zasobu leksykalnego, artykulacji czy przyswajania sobie przez dziecko reguł gramatycznych. Większość dzieci z określonymi deficytami rozwojowymi - tj. z nieprawidłowo rozwijającym się uszkodzonym ośrodkowym układem nerwowym, niedosłyszących, głuchych, opóźnionych lub upośledzonych umysłowo, z deficytami strukturalnymi w obrębie aparatu wykonawczego mowy, z zaburzeniami rozwoju emocjonalnego, społecznego czy rozległymi zaburzeniami rozwoju - wykazuje różne formy zaburzeń rozwoju mowy.

  1. ZABURZENIA MOWY

Zaburzenia mowy ( synonimy: defekty mowy, deficyty mowy, patologia mowy, zaburzenia komunikacji, zniekształcanie mowy, zaburzenie sprawności językowej )

Zaburzenia zachowania językowego to termin szerszy od pojęć: wada mowy i wada wymowy, gdyż obejmuje swoim zasięgiem wszelkie nieprawidłowości mowy - bez względu na ich stopień, objawy i etiologię, które prowadzą do zaburzeń komunikacji językowej. Nieprawidłowości te mogą być wywołane zarówno przez czynniki egzogenne, jak i endogenne, dlatego też termin zaburzenia mowy używa się do określenia wszelkich patologicznych zachowań językowych, począwszy od prostych wad wymowy aż do całkowitej niemożności mówienia lub rozumienia włącznie. Zdaniem L. Kaczmarka ( 1966, 1977) zaburzenia mowy polegają na tym, że nie potrafimy właściwie zbudować wypowiedzi lub też jej percypować. Wypowiedź w całości lub w jakiejś jej składowej - w różnym stopniu ulega zniekształceniu . Zaburzenia mowy są konsekwencją braku kompetencji językowej lub na niedostatecznie wykształconej sprawności w realizowaniu tekstu (jego treści, formy językowej czy substancji ) Określenia : zaburzenie, zakłócenie mowy - odnoszą się do czynności , a zniekształcenie, wada - do wytworu.

Podobnie jak L.Kaczmarek również I. Styczek (1980 ) uważa że , terminy te nie są tożsame , gdyż te drugie są konsekwencją pierwszych .

St. Grabias ( 1997 ) uważa że mowa , rozumiana jako komunikacja językowa , realizuje się jednocześnie w sferze biologicznej , psychicznej i społecznej , dlatego też jej zaburzenia należy rozpatrywać z tych trzech perspektyw.

5. ZABURZENIA MOWY W PRZYPADKU GLOBALNYCH ZAKŁÓCEŃ ROZWOJU PSYCHORUCHOWEGO

Zaburzenia globalne wg. H.Spionek (1965 ) to zwolnienie tempa rozwoju wszystkich funkcji w tym samym stopniu. Praktyka jednak pokazuje , że stopień tego opóźnienia u różnych dzieci i w zakresie poszczególnych funkcji może być różny. Opóźnienie w rozwoju i zaburzenia w największym stopniu są czynnościami o najwyższej organizacji, czyli te, które najpóźniej kształtowały się w ontogenezie. Są to przede wszystkim myślenie i mowa. Zaburzenia mowy w przypadku globalnych zakłóceń rozwoju psychoruchowego rozpatrujemy w różnych kategoriach. Wiążą się one z upośledzeniem umysłowym, które dzielimy ze względu na objawy upośledzenia w stopniu lekkim, umiarkowanym, znacznym i głębokim.

Charakteryzując upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim należy podkreślić, że pierwszym i podstawowym objawem nieprawidłowości rozwoju jest opóźnienie rozwoju mowy. Problematyką opóźnień rozwoju mowy ( ORM ) dotychczas

zajmowało się niewielu polskich autorów.

Pojęcie to jest wieloznaczne. Na podstawie literatury trudno jest bowiem stwierdzić, czy opóźnienie rozwoju mowy jest nazwą rozpoznania, stanu zaburzeń, symptomem zakłóceń procesu rozwojowego, czy też zespołem objawów. Jedną nazwą określa się opóźnienie o podłożu patologicznym i to, które jest przejawem nieharmonijnego rozwoju dziecka.

Opóźnienie rozwoju mowy ORM ( synonim- opóźniony rozwój mowy, niemota, alalia prolongata, niedorozwój mowy, mowa opóźniona w rozwoju, opóźnienie w nabywaniu kompetencji i rozwoju sprawności realizujących opóźniony rozwój języka) - to najogólniej termin służący nazywaniu zjawiska występującego u dzieci, polegającego, na wolniejszym niż u rówieśników wykształceniem się zdolności ekspresyjnych lub / i percepcyjnych, co powoduje, że dynamika ich rozwoju jest odmienna od normalnej.

W ocenie zjawiska opóźnienia rozwoju mowy bierze się pod uwagę:

Wg H.Spionek (1981 ') opóźnienie rozwoju mowy może dotyczyć wszystkich jej aspektów , albo tylko niektórych . Opóźnienie rozwoju mowy wg autorki rozpoznajemy gdy następuje :

Do zaburzeń mowy w przypadku globalnych zakłóceń rozwoju psychoruchowego zalicza się dyslalie .

Dyslalia - to ogólne pojęcie stosowane przy określaniu różnych postaci wad wymowy . Wywodzi się z foniatrii i najczęściej stosowane jest w klasyfikacjach zaburzeń mowy , dotyczy nieprawidłowej realizacji dźwięków mowy .

W logopedii spotykamy się z różnymi definicjami , zgodnie z którymi dyslalią jest :

W poniższym opracowaniu przyjęto , że dyslalia to zaburzenia realizacji fonemów o ściśle określonej etiologii ( tj. pochodzenia obwodowego ). Zaburzenia mogą się przejawiać zniekształceniem ( deformacją ) dźwięków mowy , ich zastępowaniem (substancją ) bądź opuszczaniem ( elizjom ) , co powoduje , że w efekcie brzmienie odbiega od ogólnie przyjętej normy wymawianiowej . Upośledzeniom umysłowym w stopniu lekkim towarzyszą dyslalie :

Do kolejnych zaburzeń mowy możemy zaliczyć tu dysartrie .

Dysartrie - to uszkodzenia na różnych piętrach układu nerwowego ,które powodują uszkodzenia mięśni biorących udział w akcie mowy . Mowa mocno zaburzona . Zlokalizowanie uszkodzenia spowoduje określenie dysartrii . Uszkodzenia ośrodków dróg nerwowych powoduje powstawanie zespołów zaburzeń : oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych.

Wyróżniamy wiele form dysartrii, oto niektóre :

Omawiając zaburzenia mowy w stopniu globalnym należy wymienić również zahamowania mowy . Symptomem zahamowania mowy jest zaburzenie toku mowy ,polegające na formułowaniu ubogich, powolnych i monotonnych wypowiedzi ,pojawiających się po długich przerwach .

U dzieci z opóźnieniem i upośledzeniem rozwoju umysłowego mowa rozwija się nieprawidłowo . Poszczególne stopnie niedorozwoju są wyodrębnione między innymi ze wzg. Na pułap rozwoju , jaki dziecko może osiągnąć w zakresie mowy. Statystyki donoszą , że wady wymowy występują u 75% dzieci upośledzonych umysłowo i 22% u dzieci ociężałych umysłowo. Nie ma jednak podstaw do odpowiedzi czy zaburzenia mowy są wynikiem upośledzenia , czy też odwrotnie - obniżony poziom inteligencji jest wynikiem zaburzeń mowy , czy wreszcie mają tu wpływ inne czynniki np. środowiskowe , konstytucjonalne . Dzieci upośledzone mają takie same potrzeby psychiczne jak dzieci normalne , a więc potrzebę zabawy , bezpieczeństwa , potrzebę wyżycia się , uznania itp. ,a zaspokajanie tych potrzeb jest uwarunkowane dobrym kontaktem werbalnym .

6. ZABURZENIA MOWY W PRZYPADKU PARCJALNYCH ZAKŁÓCEŃ ROZWOJU PSYCHORUCHOWEGO

Parcjalne zakłócenia rozwoju psychoruchowego to zwolnienie tempa tylko niektórych funkcji np. mowy . Badania naukowców nad zaburzeniami rozwoju mowy wykazały, że zwiększa się ich liczba wśród dzieci szkół podstawowych z niepowodzeniami szkolnymi , takimi jak trudności w nauce czytania i pisania . Sugerują ,że zachodzi związek przyczynowy między zaburzeniami mowy a trudnościami szkolnymi. Przebyte przez dzieci we wczesnym dzieciństwie różnorakie zaburzenia mowy , opóźnienie rozwoju mowy , wady wymowy spowodowały występowanie u dzieci dysleksji i dysgrafii . Terminy te są trudne do zdefiniowania , gdyż mają wiele synonimów i dość długą historię , która przydała im dodatkowych odcieni znaczenia .

Dysleksja -jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się . Nie ma pełnej zgodności w zakresie nazywania tych specyficznych trudności . Z jednej strony w praktyce i literaturze stosuje się określone terminy ,jak dysleksja rozwojowa lub legastenia (w krajach niemieckojęzycznych ) , z drugiej strony w międzynarodowych klasyfikacjach medycznych występują terminy opisowe . I tu jako synonimy używane są pojęcia : trudności , niezdolności ,zaburzenia oraz specyficzne trudności w uczeniu się . W praktyce najczęściej na oznaczenie tych trudności stosuje się terminu dysleksji rozwojowej ,upowszechniony w latach sześćdziesiątych przez angielskiego neurologa M. Critchleya (1964 ,1970 ).

Dysleksja rozwojowa oznacza, iż trudności w uczeniu się czytania pojawiły się na początku nauki szkolnej . Jest ono używane w celu odróżniania tej postaci dysleksji wrodzonej od dysleksji nabytej , która polega na utracie opanowanej już umiejętności , zazwyczaj przez osoby dorosłe .

Dysortografia to termin który oznacza specyficzne trudności w opanowaniu poprawnej pisowni ( występowanie wszelkiego typu odstępstw od prawidłowego zapisu , nie tylko tzw. błędów ortograficznych )

Dysgrafia to określenie specyficznych trudności w opanowaniu kaligraficznego pisma ( niski poziom graficzny pisma , tzw. brzydkie pismo ) .

Bogdanowicz 1985 ,1994 )

Przyczyny dysleksji

W połowie XX w naukowcy używali dla określenia dysleksji terminu : ''wrodzona ślepota słowna '' - pojmowano ją jako defekt specyficzny , powstały w wyniku braku czy też niepełnego rozwoju ośrodka czytania . Dziecko , u którego nie wykształcił się ośrodek czytania nie może nauczyć się czytać , tym samym będzie miało braki w obrębie pisma i nie będzie mogło nauczyć się pisać. Podkreślano , iż ''wrodzona ślepota słowna '' związana jest nieprawidłowym rozwojem specyficznego obszaru kory w lewym płacie potylicznym , od którego zależy pamięć oraz zdolność rozpoznawania słów pisanych .

Przyczyny dysleksji badane są od wielu lat , naukowcy ustalili że mogą być one bardzo różnorodne w zależności od problemów badanego dziecka . Jako przyczyny rozpatrywać możemy :

Ustalając przyczyny należy przeprowadzić dokładny wywiad z rodzicami oraz dokładną analizę medyczną rozwoju danego dziecka .

Dysleksję rozpoznajemy po symptomach ,objawach tzw. ryzyka dysleksji .

Znajomość objawów zapowiadających wystąpienie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu jest ważna , ponieważ skłania dorosłych do bacznego obserwowania dziecka i wspierania jego rozwoju ( Bogdanowicz 1994 1995 ).

Cechy charakterystyczne dysleksji w poszczególnych okresach rozwoju.

Wiek niemowlęcy i poniemowlęcy .

Wiek przedszkolny ( 3 -5 lat )

Wiek klasy zerowej (6 - 7 )

Wiek szkolny, klasy od I do III

Wiek szkolny - powyżej klasy IV

Utrzymuje się wiele wcześniejszych objawów a także pojawiają się:

Wiek dorastania i dorosłość

Badania nad rozwojem mowy ,jego opóźnieniem i zaburzeniem zdają się wskazywać na rolę procesu lateralizacji . M. Sowak podaje , że wśród dzieci leworęcznych wady wymowy występują w 27% , podczas gdy u praworęcznych tylko w 7 % . Autor twierdzi , że przyczyn zaburzeń mowy nie trzeba upatrywać w samej leworęczności , lecz raczej w stosunku otoczenia do dziecka leworęcznego , w wadliwych metodach wychowawczych rodziny ,przedszkola i szkoły . Szczególnie przestrzega przed brutalnym przestawianiem na praworęczność , zwłaszcza w okresie intensywnego rozwoju mowy . Przy takim przestawianiu u dziecka leworęcznego , które ma pierwotny ośrodek mowy w prawej półkuli mózgu , powstaje dodatkowy ośrodek w półkuli lewej . Wpływa to hamująco i dezorganizująco na rozwój mowy , gdyż impulsy płynące z obu półkul zderzają się ,zakłócając akt mowy ( Demel 1996 ).

Omawiając zaburzenia mowy w przypadku parcjalnych zakłóceń rozwoju psychoruchowego dziecka nie można pominąć wad wymowy , które są spowodowane zniekształceniami substancji w płaszczyźnie segmentalnej a więc dyslalii jednorakiej , wielorakiej, prostej i złożonej .

Dyslalia jednoraka - to inaczej nieprawidłowa wymowa jednej głoski lub zniekształcenie jej wymowy .

Do dyslalii jednorakiej zaliczamy : seplenienie , szeplenienie ,reranie .

Dyslalia wieloraka - to nieprawidłowe wymawianie kilku głosek .

Dyslalia prosta i złożona - to nieprawidłowa realizacja jednej ( prosta ) lub kilku ( złożona ) cech dystynktywnych , różniących głoski między sobą .

Należy tu również wspomnieć o bezdźwięczności , czyli wymawianiu głosek dźwięcznych bezdźwięcznie ,czyli bez drgań wiązadeł głosowych a także o nosowaniu - czyli wymowie głosek z silnym zabarwieniem nosowym ,głosem dudniącym . Osobną grupę wad wymowy stanowi jąkanie .

Jąkanie - najogólniej mówiąc polega na zaburzeniu koordynacji pracy narządów : oddechowego , fonacyjnego i artykulacyjnego oraz wzmożonym napięciu mięśni związanych bezpośrednio lub pośrednio z aktem mowy .

Jąkanie jest zaburzeniem mowy dynamicznym ( zmienia się w ontogenezie ), sytuacyjnym (występuje w jednych sytuacjach , nie pojawia się w innych ), okresowym ( pojawia się i znika ) . Jąkanie może występować w trzech fazach , w stopniu lekkim , średnim i znacznym .

Jąkanie w stopniu lekkim - to pierwsze stadium rozwoju . Najczęściej występują tu liczne powtórki o charakterze niespastycznym , które tylko nieznacznie zakłócają proces porozumiewania się .

Jąkanie w stopniu średnim -to głównie przeciąganie głosek oraz występujący przy tym stan napięcia emocjonalnego .

Jąkanie w stopniu znacznym . W czasie mówienia wzmagają się objawy jąkania ,głównie blokowanie , którym towarzyszy wyraźne napięcie mięśniowe oraz logofobia .

A zatem, analizując grupę dzieci z zaburzeniami mowy potwierdza się hipoteza, że u dzieci tych pojawiają się trudności w nauce czytania i pisania .

Zaburzenia mowy są wyrazem parcjalnych zaburzeń rozwoju psychoruchowego, a nie korygowane stają się źródłem wtórnych zaburzeń całej osobowości . Wady wymowy utrudniają porozumiewanie się słowne i tym samym opóźniają rozwój myślenia ,stwarzają przeszkodę w kontaktach społecznych , opóźniają usamodzielnianie się , są źródłem trudności i niepowodzeń szkolnych .

Wczesne wykrycie zaburzeń mowy, postawienie prawidłowej diagnozy, prowadzenie terapii i ćwiczeń korekcyjnych powinno być wskaźnikiem sukcesu .

Pozwoli to również na zapobieganie niepowodzeniom szkolnym i wtórnym zaburzeniom osobowości .

7. BIBLIOGRAFIA

  1. M. Bogdanowicz ''Trudności w pisaniu u dzieci '' Gdańsk - 1983 r.

  2. M. Bogdanowicz " Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym''

Warszawa - 1985 r .

  1. T. Gałkowski ''Logopedia '' Pytania i odpowiedzi

G. Jastrzębowska Opole 1999 r.

4. T. J. Kania '' Szkice logopedyczne ''

Warszawa 1982 r

5. L. Kaczmarek " Nasze dziecko uczy się mowy ''

Lublin 1977 r.

6. H. Nartowska '' Zaburzenia rozwoju psychoruchowego ''

Warszawa 1980 r.

7. G. Demel '' Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola ''

Warszawa 1996 r.

8. G. Demel ''Elementy logopedii ''

Warszawa 1987 r.

9. H. Spionek '' Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne ''

Warszawa 1975 r.

10. H. Spionek '' Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka ''

Warszawa 1969 r.

11. I. Styczek '' Logopedia ''

Warszawa 1980 r.

12. E. M. Skorek ''Z logopedią na ty ''

Kraków 2000 r.

13. M. Przetacznikowa - Gierowska '' Psychologia rozwojowa i wychowawcza

wieku dziecięcego ''

Warszawa 1985 r.

14. T. Zalewski ''Opóźniony rozwój mowy ''

1

- -



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Kwestionariusz pedagogiczno logopedyczny do badania dziecka
Kwestionariusz pedagogiczno logopedyczny do?dania dziecka poprawiony i uzupełniony
Pedagogika osób z zaburzeniami mowy
Wczes stymul rozw mowy dziecka, logopedia, diagnoza logopedyczna+ wybrane zaburzenia
JAK NAUCZYCIEL MOŻE POMÓC DZIECKU Z ZABURZENIAMI MOWY, Pedagogika
Plan wykładu - zaburzenia mowy, Logopedia
Autyzm zaburzenia mowy, PEDAGOGIKA i PSYCHOLOGIA, AUTYZM
Zabawa stymulująca rozwój mowy, ROZWÓJ MOWY DZIECKA, Ćwiczenia logopedyczne-wierszyki,zabawy
Terapia pedagogiczna- WSKAZÓWKI, logopedia, ćw. mowy, języka słuchu fon
ĆWICZENIA LOGOPEDYCZNE STYMULUJĄCE ROZWÓJ MOWY DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM, dla dzieci różńości, n
kształtowanie sie mowy dziecka logopedia
Rozwój mowy dziecka, Logopedia, LOGOPEDIA(5)
ETAPY ROZWOJU MOWY DZIECKA, misz, Diagnoza i terapia pedagogiczna
Jak można sklasyfikować zaburzenia słuchu, logopedia, ćw. mowy, języka słuchu fon
Pedagogika - Logopedia - Opoznienia W Rozwoju Mowy, pedagogika

więcej podobnych podstron