OPÓŹNIENIA ROZWOJU MOWY.
Opóźnienia rozwoju mowy to zakłócenia w nabywaniu przez dziecko sprawności językowych. Pojawiają się one zazwyczaj już w pierwszych etapach rozwoju mowy. Opóźnienia te obserwuje się zarówno w globalnych jak i wybiórczych aspektach oraz etapach rozwoju mowy. Mogą one przejawiać się następująco:
- późniejsze pojawianie się gaworzenia lub pierwszych słów;
- ubóstwo słownika (mała liczba rozumianych i używanych słów oraz brak pewnych części mowy w słowniku dziecka);
- późniejsze pojawianie się w mowie dziecka zdań prostych oraz złożonych;
- dłuższe utrzymywanie się w wypowiedziach dziecka nieprawidłowych struktur gramatycznych ;
- dłuższe wymawianie poszczególnych dźwięków mowy w sposób charakterystyczny dla wcześniejszego okresu rozwojowego.
Te wyżej wymienione przejawy zakłóceń w nabywaniu przez dziecko sprawności językowych są charakterystyczne dla tzw. prostych opóźnień rozwoju mowy. Zaliczane są one do pierwszej grupy nieprawidłowego rozwoju mowy. Przejawom tych zaburzeń nie towarzyszą żadne odstępstwa od normy oprócz odstępstw chronologicznych tzn. charakterystycznych dla wcześniejszego etapu rozwoju mowy.
Grupa ta obejmuje dzieci, które wprawdzie zaczęły mówić z opóźnieniem, ale wymowa ich jest od razu prawidłowa pod względem fonologicznym. Oznacza to, że wymowa poszczególnych głosek nie nosi znamion patologicznych (nie odbiega od norm fonetycznych przyjętych w danym języku) a jedynie jest charakterystyczna dla wcześniejszych etapów rozwojowych dziecka.
Zatem prognozuje się, że dzieci te przy odpowiednich oddziaływaniach dydaktyczno- wyrównawczych z czasem „dogonią” swoich rówieśników. W związku z czym opieka logopedyczna nad tymi dziećmi polegać powinna na czujnej obserwacji i oddziaływaniu profilaktycznym.
Działania te powinny obejmować zarówno ogólne usprawnianie narządów artykulacyjnych jak również organizowanie sytuacji pobudzających rozwój mowy i myślenia (co też starałam się ująć w opracowanym poniżej projekcie działań reedukacyjnych).
Znacznie poważniejsze przejawy zakłóceń w nabywaniu sprawności językowych obserwuje się u dzieci należących do dwóch pozostałych grup nieprawidłowego rozwoju mowy.
Drugą w kolejności grupę stanowią dzieci, które zaczęły wprawdzie mówić we właściwym czasie, ale wymowa ich była zbyt długo nieprawidłowa.
Natomiast trzecią grupę stanowią dzieci, które zaczęły mówić z opóźnieniem i długo wymawiały różne dźwięki nieprawidłowo.
W obu wymienionych przypadkach mamy do czynienia z zaburzeniami rozwoju mowy. Są to rozmaite (pierwotne lub wtórne) zaburzenia zachowania językowego u dzieci w okresie kształtowania i rozwoju mowy (czyli występujące do 6-7 roku życia).
Jest więc to zjawisko patologiczne polegające na wadliwej realizacji fonemów odbiegających od przyjętych przez tradycję norm. Nie wystarczy więc uzmysłowienie dziecku różnicy pomiędzy jego wymową a wymową poprawną. Dany dźwięk należy u takiego dziecka wywołać , a następnie utrwalić przez specjalnie dobrane ćwiczenia.
W związku z czym nietrudno jest zaobserwować, iż różnice tych dwóch aspektów zakłóceń rozwoju mowy sprowadzają się głównie do odmiennych przyczyn . Dlatego zarówno opóźnienia rozwoju mowy jak i wady wymowy wymagają różnego sposobu postępowania.
Między opóźnieniem rozwoju mowy (pierwsza grupa nieprawidłowego rozwoju mowy) a zaburzeniami rozwoju mowy (druga i trzecia grupa nieprawidłowego rozwoju mowy) zachodzą jednak dość złożone zależności. Wynika to stąd, że zaburzenia mowy mogą być jednym z objawów ogólnego opóźnienia rozwoju mowy oraz, że mogą występować niezależnie od opóźnienia rozwoju mowy.
W pierwszym przypadku dziecko zaczyna mówić późno i długo wadliwie wymawia różne dźwięki mowy. Wynika to z obniżonego u niego poziomu percepcji słuchowej uniemożliwiającego poprawne i zgodne z wiekiem różnicowanie dźwięków mowy. Utrudnia to nie tylko prawidłowe powtarzanie słów, ale również ich zrozumienie.
W drugim przypadku występująca u dziecka wada wymowy spowodowana jest wadliwą budową jego szczęk., podniebienia , zębów itp. U takiego dziecka obserwuje się wadliwą artykulację różnych głosek pomimo, iż wcześnie zaczęło mówić, posiada bogaty słownik a jego wypowiedzi są poprawne pod względem gramatycznym.
Jak już wcześniej zaznaczałam opóźnienia rozwoju mowy występują również bez jakichkolwiek wad wymowy. Można je zaobserwować u dziecka z dobrym rozwojem percepcji słuchowej i motoryki artykulacyjnej a wykazującym zahamowanie rozwoju mowy.
Przyczyn takiego opóźnienia można doszukiwać się w niewłaściwych oddziaływaniach środowiskowych w postaci zaniedbań , stresów, złych wzorców czy negatywnych reakcji na pierwsze wypowiedzi dziecka. Wówczas dziecko zaczyna mówić późno, ale wszystkie dźwięki wymawia prawidłowo.
Zarówno opóźnienie rozwoju mowy jak i wadliwa wymowa powinna być przedmiotem szczególnej troski zespołu specjalistów takich jak: lekarz-foniatra (oceniający stan narządów mowy i słuch fizyczny), logopeda (badający sprawność wymowy i słuch fonematyczny) oraz psycholog (ustalający poziom rozwoju mowy na tle rozwoju psychomotorycznego). Ocena poziomu rozwoju mowy opiera się na znajomości etapów rozwoju mowy oraz wymowy. Dotyczy również wszystkich składników mowy czyli: sposobu formułowania wypowiedzi słownych (monosylaby, pojedyncze wyrazy, zdania proste, złożone), struktury (agramatyzmy), płynności wypowiadania się, zasobu słów oraz poprawności wymowy (jakich głosek nie potrafi wymówić, jakie wymawia nieprawidłowo, a jakich mowa nie jest jeszcze utrwalona).
Bardzo często też opóźnienie rozwoju mowy dziecka występuje wraz z opóźnieniem rozwoju myślenia słowno - pojęciowego. Obserwuje się je zarówno w ogólnym niedorozwoju psychomotorycznym (oligofrenii) jak również w nieharmonijnym rozwoju percepcyjno - motorycznym. Jednak dziecko o nierównomiernym rozwoju różni się w sposób istotny od dziecka ogólnie niedorozwiniętego.
W oligofrenii bowiem tempo rozwoju psychoruchowego jest poważnie zwolnione już od okresu niemowlęcego. Natomiast dzieci z częściowym opóźnieniem rozwoju mowy i myśleniem słowno - pojęciowym rozwijają się w okresie niemowlęcym prawidłowo. Dopiero pierwsze słowa oraz zdania zaczynają wymawiać z dużym opóźnieniem.. Ponadto dzieci te wykazują prawidłowy choć nieharmonijny poziom rozwoju intelektualnego, w związku z czym szybko uczą się naśladować czynności podpatrzone w życiu codziennym a ich zabawy tematyczne i konstrukcyjne wykazują duże bogactwo zróżnicowanych form.
W okresie wczesnoszkolnym napotykają jednak na bardzo poważne trudności w nauce czytania i pisania. Mają bowiem trudności z rozłożeniem usłyszanego zdania na wyrazy a wyrazu na głoski. Trudno jest im również przyporządkować poszczególnym dźwiękom odpowiadające im znaki graficzne. Nie potrafią także napisać pod dyktando nawet prostych słów.
Trudności te spowodowane są przede wszystkim opóźnieniem rozwoju analizy i syntezy słuchowej oraz niskim poziomem abstrakcyjnego myślenia pozwalającego ująć litery jako znaki odtwarzające określone dźwięki. Dzieci te w wieku siedmiu lat mówią zazwyczaj pełnymi zdaniami ale ich poziom myślenia słowno pojęciowego jest wyraźnie niższy. W związku z czym nie potrafią sprostać obowiązkom szkolnym co najczęściej prowadzi do wtórnych zaburzeń emocjonalnych.
Jednak dziecko z częściowym opóźnieniem rozwoju mowy i myślenia słowno-pojęciowego może w przeciwieństwie do dziecka ogólnie niedorozwiniętego nadrobić swoje braki i stać się w przyszłości dzieckiem umysłowo pełnowartościowym. Zależy to w dużej mierze od warunków środowiskowych sprzyjających rozwojowi mowy dziecka.
Omawianym wyżej opóźnieniom w rozwoju mowy oraz myślenia słowno -pojęciowego towarzyszyć mogą zaburzenia w kształtowaniu się stronności ciała czyli lateralizacji. Wówczas do trudności uprzednio omówionych dochodzą problemy związane z oburęcznością. Taki brak funkcjonalnej dominacji jednej strony ciała nad drugą dodatkowo pogłębia omawiane wcześniej trudności w nauce czytania i pisania.
Podsumowując: opóźnienia rozwoju mowy to najmniej nasilone przejawy zakłóceń w nabywaniu przez dziecko sprawności językowych. W zależności od stopnia nasilenia mogą one występować wybiórczo jako proste opóźnienia rozwoju mowy. Wówczas stanowią najmniej nasilony przejaw tych zakłóceń. Mogą również towarzyszyć globalnym opóźnieniom rozwoju psychoruchowego dziecka. Wówczas są one jakby pierwszy sygnałem występowania nieprawidłowości rozwojowych co najczęściej obserwuje się w lżejszych przypadkach upośledzenia umysłowego. Mogą też współwystępować z parcjalnymi zakłóceniami rozwojowymi jak na przykład omawianymi wyżej opóźnieniami myślenia słowno-pojęciowego. Są one wówczas wyrazem parcjalnych zakłóceń rozwoju psychomotorycznego .
W każdym wyżej wymienionym przypadku konieczne jest zindywidualizowanie oddziaływań diagnostyczno - terapeutycznych. Jednak wszystkie te dzieci wymagają od otoczenia szczególnie troskliwej opieki.
Istotne jest zarówno stwarzanie im życzliwej atmosfery towarzyszącej rozwojowi mowy jak również zapewnienia prawidłowych wzorców mówienia (zaniechania spieszczania i naśladowania języka dziecięcego). Wymagają również podejmowania działań stymulujących rozwój mowy. W związku z czym należy zachęcać dziecko do mówienia i stawiania pytań poprzez udzielanie odpowiedzi, słuchanie go z uwagą oraz podtrzymywanie jego wypowiedzi. Natomiast brak odpowiedniej opieki bądź niewłaściwe reakcje ze strony otoczenia prowadzą najczęściej do wtórnych zaburzeń emocjonalnych , zakłócających prawidłowy rozwój osobowości dziecka. Często też wpływają na powstawanie takich negatywnych cech osobowości jak : nerwowość, agresywność, małomówność, podejrzliwość czy nieufność . Są również przyczyną powstawania wszelkiego rodzaju kompleksów.
W związku z powyższym, dostrzega się konieczność wczesnej edukacji rodziców w zakresie prawidłowości rozwoju mowy i języka dziecka oraz zwracania ich uwagi na ważność oddziaływań stymulujących rozwój mowy. Przede wszystkim jednak należy upowszechnić podstawowe wskazanie profilaktyczne, iż od wczesnego dzieciństwa należy zapewnić dziecku prawidłowe wzorce mówienia. Konieczne zatem jest aby wymowa rodziców jako pierwszych nauczycieli mowy była poprawna, czyli zgodna z obowiązującymi normami ortofonicznymi.
Opracowała: Maria Misztal
Bibliografia:
1) Żebrowska M.(red.)”Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”. Warszawa 1979,PWN
2) Jastrzębowska G. „Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej”. Opole 1998 WUO
3) Bogdanowicz M.”Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym”.Warszawa 1985 WsiP
4) Rocławski B.”Poradnik fonetyczny dla nauczycieli”. Warszawa 1986 WsiP
5) Demel G.”Elementy logopedii”. Warszawa 1987 WSiP