OPÓŹNIENIE ROZWOJU MOWY
( na podstawie: Logopedia, Pytania i odpowiedzi, Podręcznik akademicki pod red. T Gałkowski, G. Jastrzębowska)
TERMINOLOGIA:
ORM - opóźniony rozwój mowy, ( synonimy: niemota, alalia prolongata, niedorozwój mowy,
mowa opóźniona w rozwoju, opóźnienie w nabywaniu kompetencji i rozwoju
sprawności realizacyjnych, opóźniony rozwój języka.)
SORM - samoistne opóźnienie rozwoju mowy, ( synonimy: proste opóźnienie rozwoju mowy,
alalia prolongata, zwykłe opóźnienie rozwoju mowy, zespół opóźnienia mowy czynnej,
wycinkowe opóźnienie rozwoju mowy,
NORM - niesamoistne opóźnienie rozwoju mowy, (synonimy: opóźnienie rozwoju mowy,
opóźniony rozwój mowy.
Podział opóźnień rozwoju mowy
ORM opóźniony rozwój mowy został podzielony na:
- SORM samoistne opóźnienie rozwoju mowy
- NORM niesamoistne opóźnienie rozwoju mowy
I. ORM
Ze względu na wieloznaczność pojęcia trudno stwierdzić czy ORM jest nazwą rozpoznania, stanu zaburzeń, symptomem zakłóceń procesu rozwojowego, czy też zespołem objawów. Bogactwo przyczyn wywołujących ORM prowadzi do zróżnicowania terminologii a stanowiska na temat klasyfikacji nie zawsze są zgodne.
Opóźnienie rozwoju mowy to najogólniejszy termin służący nazwaniu zjawiska występującego
u dzieci, polegającego na wolniejszym niż u rówieśników wykształceniu się zdolności ekspresyjnych i/lub percepcyjnych, co powoduje, że dynamika ich rozwoju jest odmienna od normalnej. Zjawisko to może być wywołane różnymi przyczynami.
U małych dzieci zazwyczaj ORM pojawia się gdy:
kompetencje nie wykształcą się w ogóle lub wykształcą się w stopniu nie wystarczającym do prawidłowej realizacji wypowiedzi,
w toku procesu rozwojowego dochodzi do rozpadu systemu komunikacyjnego
występuje brak czy niedowład sprawności realizacyjnych.
Wskaźniki opóźnienia rozwoju mowy
W ocenie zjawiska opóźnienia rozwoju mowy bierze się pod uwagę:
- kryterium ilościowe (ile dźwięków wymawia dziecko, zasób jego słownictwa czynnego
i biernego, czy konstruuje zdania proste czy złożone),
- kryterium jakościowe (poprawność wymowy dźwięków, słów, umiejętność konstruowania zdań
logicznych i gramatycznie poprawnych),
- wiek, w którym pojawiają się pierwsze słowa,
- przedział czasowy pomiędzy poszczególnymi etapami kształtowania i rozwoju mowy,
- poziom rozumienia przez dziecko mowy innych i rozumienie jego mowy przez otoczenie oraz
ilość i jakość środków pozawerbalnych (czy dziecko nie nadużywa gestów i innych sposobów
pozajęzykowego porozumiewania się).
Stopień opóźnienia rozwoju mowy
Dla celów diagnostycznych istotne jest ustalenie stopnia opóźnienia rozwoju mowy. Wg H. Spionek o poważnym stopniu ORM należy mówić, gdy mowa dziecka :
rocznego jest na poziomie dziecka półrocznego (dziecko jedynie gaworzy),
2 - letniego jest na poziomie mowy dziecka rocznego (wymawia kilka słów),
3 - letniego jest na poziomie mowy dziecka 1,5 - rocznego (tworzy jedynie równoważniki zdań, a słownictwo jest na poziomie dziecka 1,5 - rocznego),
4 - letniego jest na poziomie mowy dziecka 2 - letniego (formułuje zdania proste słownictwo czynne jest na poziomie dziecka 2 - letniego, tj. około 300 słów),
5 - letniego jest na poziomie mowy dziecka 2,5 - letniego (nadal zdania proste, słownictwo na poziomie dziecka 2,5 - letniego),
6 - letniego jest na poziomie dziecka 3 - letniego (pojawiają się zdania złożone, wymawia około 1000 - 1500 słów),
7 - letniego jest na poziomie mowy dziecka 3,5 - letniego.
Lżejszy stopień ORM występuje gdy w kolejnych stadiach rozwojowych pojawiają się mniejsze odchylenia czasowe. Lekki stopień ORM stwierdza się wówczas, gdy mowa dziecka 2 - letniego jest na poziomie rozwoju dziecka 1,5 - rocznego lub gdy u 7 - 8 latka rozwój mowy jest charakterystyczny dla dzieci 5 - 6 letnich.
Zniekształcenia języka na poziomie fonologicznym i morfologicznym u dziecka z ORM
Wg J. T. Kani niezależnie od etiologii mowa opóźniona w obrazie zewnętrznym przedstawia wspólne cechy charakterystyczne:
ograniczenie zasobu dźwięków, dziecko zastępuje jedną głoskę drugą i wówczas maleje zasób fonemów, jakimi się posługuje, przedłuża się okres rozwoju artykulacji.
zniekształcenie fonetycznej budowy wyrazów, nieprawidłowa wymowa wyrazów, ich zniekształcanie w wyniku opuszczania i przestawiania głosek czy sylab. W przypadku ORM obserwuje się zbyt długo występujące zjawiska, do których należy zaliczyć:
- metatezy,
- elizje,
- opuszczanie sylab początkowych,
- zmniejszanie liczby sylab w wyrazie,
- redukcja grup spółgłoskowych,
- częściowe lub całkowite ujednolicenie różnych grup spółgłoskowych,
- wymawianie przez dziecko pewnych głosek w wyrazach, których nie potrafi wypowiedzieć
w izolacji czy w sylabach.
II. SORM
W definicjach samoistnego opóźnienia rozwoju mowy zwraca się uwagę na różne aspekty tego zjawiska, na jego istotę, przyczyny i dynamikę rozwoju.
1. Istota SORM
mowa kształtując się na normalnej podstawie powstaje później i wolniej niż zwykle.
w końcowej fazie rozwojowej osiąga swój zwykły poziom,
opóźnienie rozwoju mowy dotyczy nie tylko ekspresji , lecz i przyswajania pojęć słownych bardziej złożonych,
w takich przypadkach rozwój mowy odbywa się z opóźnieniem w stosunku do wieku, przy nie zaburzonym recepcji słownej.
2. Objawy i dynamika rozwoju SORM
w przypadku SORM pierwsze wyrazy pojawiają się w końcu drugiego, a nawet trzeciego roku życia, lub też do tego czasu dziecko posługuje się zaledwie kilkoma bądź kilkunastoma wyrazami o prostej budowie fonetycznej. Dopiero po okresie względnej stagnacji zazwyczaj następuje pewne przyspieszenie procesu rozwojowego. Dynamika rozwoju mowy w całej rozciągłości jest różna od normalnej,
u prawidłowo rozwijającego się dziecka okres fizjologicznej niemoty kończy się między 12 a 15 miesiącem życia, a u dzieci z SORM okres ten może wydłużyć się od 15 miesięcy do 3 lat. Zasób słów dzieci, które wykazują SORM jest bardzo skromny, występują wady artykulacyjne, dłuższe wyrazy są redukowane do 1 lub 2 sylab. Dzieci te bardzo długo posługują się pojedynczymi słowami lub zdaniami dwu- , trzywyrazowymi, ale z licznymi agramatyzmami.
SORM stwierdza się, gdy dziecko zaczyna mówić dopiero w 3 roku życia, a w 4 roku życia jego mowa nadal jest słabo zrozumiała dla otoczenia.
3. Przyczyny SORM
SORM rozpoznaje się wówczas, gdy nie stwierdza się żadnych przyczyn somatycznych
i psychicznych. Może być uwarunkowane dziedzicznie lub stanowić następstwo zaniedbań wychowawczych i wpływu środowiska,
nie ma uchwytnego czynnika epidemiologicznego
przyczyny mogą być różnorodne, zarówno wewnątrzustrojowe, jak też zewnętrzne, zależne od wpływów środowiska
o SORM można mówić po wyeliminowaniu głuchoty, upośledzenia rozwoju psychicznego, zaburzeń psychotycznych, afazji rozwojowej. Przyczyna mogą być warunki środowiskowe, a także czynniki wrodzone. Oba czynniki najczęściej ze sobą współdziałają, wpływając na opóźnienie rozwoju mowy
SORM nie jest zjawiskiem patologicznym i odnosi się do tych postaci opóźnień, które są przejawem dysharmonii rozwoju, trudności wieku dziecięcego, wolniejszego tempa dojrzewania układu nerwowego bądź niekorzystnego wpływu środowiska. Zjawiska te są przejściowymi formami zakłóceń procesu rozwojowego, które nie prowadzą do trwałych zmian (zaburzeń mowy) oraz do poważniejszych konsekwencji rzutujących na proces rozwojowy. Opóźnienie rozwoju mowy następuje samoistnie bez konieczności interwencji specjalistycznej. Charakter przyczyn
i konsekwencje decydują, iż SORM uznaje się za odmianę rozwoju ,mieszcząca się w granicach normy.
Zjawiska zaliczane do SORM
wycinkowe opóźnienie rozwoju mowy (synonimy: nierównomierny rozwój mowy, wycinkowe opóźnienie w zakresie mowy). W niektórych wypadkach brak lub słaby rozwój mowy jest jedynie wycinkowym opóźnieniem mowy, wynikającym z indywidualnego tempa i rytmu rozwojowego dziecka. Ma to miejsce wtedy, gdy wyklucza się działanie czynników środowiskowych, ogólne opóźnienie rozwoju i inne zaburzenia, takie jak zaburzenia słuchu, ośrodkowego układu nerwowego, emocjonalne itd.
zespół opóźnienia mowy czynnej (synonim: opóźnienie rozwoju mowy czynnej). Dzieci zaczynają mówić później i dalszy rozwój ich mowy przebiega z pewnymi trudnościami. Zjawisko to nie jest następstwem innych zaburzeń, mających podłoże anatomiczne czy psychoneurologiczne, lecz stanowi efekt niedojrzałego aparatu artykulacyjnego.
opóźnienie rozwoju artykulacji (określane często jako dyslalia rozwojowa). Opóźnienie rozwoju tylko jednego aspektu mowy - aspektu fonetycznego. Zaburzenia artykulacji przejawiają się w postaci substytucji, elizji oraz innych zniekształceń fonetycznej budowy wyrazów, do których dochodzi w wyniku metatez, kontaminacji, asymilacji itp.
rozwojowa (fizjologiczna) niepłynność mowy (określana tez jako jąkanie rozwojowe) to opóźnienie rozwoju ekspresyjnego aspektu mowy.
Przyczyny SORM
Przyczyny nie są w pełni rozpoznane i stanowią wciąż przedmiot badań. W literaturze wyróżnia się następujące przyczyny:
endogenne - zakładają , że podłożem tego zjawiska jest opóźnienie mielinizacji włókien nerwowych (typu ruchowego), unerwiających mięśnie narządów artykulacyjnych, co powoduje trudności w wykonywaniu szybkich i precyzyjnych ruchów.
środowiskowe i społeczne - do czynników sprzyjających SORM zalicza się głównie sytuacje deprywacyjne (czasowa rozłąka z matką, brak bliskiego kontaktu emocjonalnego matki z dzieckiem, itp.) oraz nieodpowiednią stymulację rozwoju językowego. Do tej ostatniej grupy przyczyn I. Styczek zalicza:
- brak podniet do mówienia lub nadmiar bodźców słownych,
- nieprawidłowe wzorce i postawy językowe dorosłych, błędna wymowa, stosowanie
nieprawidłowych form gramatycznych, nieadekwatne, ubogie słownictwo, naleciałości
gwarowe,
- niewłaściwa reakcja otoczenia na pierwsze wypowiedzi dziecka.
III. NORM
Określenie NORM stosuje się w odniesieniu do tych postaci opóźnień w nabywaniu kompetencji
i wykształcaniu się sprawności realizacyjnych, których przyczynami mogą być: upośledzenie motoryki mowy, upośledzenie sensoryczne, zaburzenia neurologiczne, defekty strukturalne, zaburzenia psychiczne lub deprywacje środowiska. NORM jest konsekwencją określonych lub bliżej nieokreślonych schorzeń i wad rozwojowych, które zostały wywołane przez patogenne czynniki, działające na organizm dziecka w różnych okresach rozwojowych.
Definicja NORM uwzględnia istotę, objawy i przyczyny.
1. Istota NORM
istotnie niższy jest poziom sprawności językowej (zarówno mówienia jak i rozumienia)
w okresie kształtowania się mowy dziecka,
zaburzenia mowy należy przeciwstawiać opóźnieniu rozwoju mowy, aczkolwiek
w pierwszym wypadku mowa nie tylko rozwija się z opóźnieniem, lecz i nieprawidłowo.
2. Objawy NORM
NORM różni się w aspekcie ilościowym od fizjologicznego rozwoju mowy zarówno czasem jak i liczbą biernie i czynnie opanowanych elementów mowy w określonym wieku,
W opóźnionym rozwoju mowy w różnym stopniu zaburzone są cztery poziomy mowy:
- fonetyczno - fonologiczny (zaburzenia artykulacji),
- syntaktyczno - morfologiczny (dysgramatyzm),
- semantyczno - leksykalny (ograniczony czynny i bierny zasób słów),
- zdaniowo - semantyczny
3. Przyczyny NORM
opóźnienie rozwoju mowy spowodowane jest różnymi czynnikami,
opóźniony lub zaburzony rozwój mowy obejmuje różnorodne czynniki, które albo hamują, albo powodują, że jest on bardzo wolny, ubogi bądź przebiega w sposób nieprawidłowy
do opóźnionego rozwoju mowy może dojść w wyniku: ograniczenia, przerwania, niewłaściwego albo wypaczonego lub też przedwczesnego rozwoju mowy na skutek różnych przyczyn.
Przyczyny NORM
Nie zawsze można w sposób jednoznaczny określić przyczyny NORM, zwłaszcza gdy jest ich kilka. Najczęściej poważne opóźnienia rozwoju mowy mają podłoże organiczne, wynikające
z uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego, obwodowego narządu mowy i zaburzeń sensorycznych, które powstały pod wpływem biologicznych czynników patogennych, działających w okresie płodowym oraz okołoporodowym. Zdarza się też, że NORM jest następstwem deprywacji środowiskowej.
społeczne (zaliczane do egzogennych) przyczyny opóźnienia rozwoju mowy
- deprywacje emocjonalne,
- deprywacje psychiczne,
- brak stymulacji rozwoju mowy.
endogenne przyczyny opóźnienia rozwoju mowy:
Opóźnienie rozwoju mowy wynikające z uszkodzenia CUN mogą wywołać następujące czynniki:
- upośledzenie rozwoju lub uszkodzenie odpowiednich struktur korowych, powstałe przed
zakończeniem rozwoju mowy,
- minimalna dysfunkcja mózgowa, wywołana lekkim uszkodzeniem OUN w okresie płodowym
bądź wczesnym dzieciństwie,
- uszkodzenie układu pozapiramidowego, dające charakterystyczny zespół zaburzeń, tj.: zab.
oddechowe, fonacyjne, mowy,
- uszkodzenia opuszki w mózgowym porażeniu dziecięcym,
- zaburzenia metabolizmu, takie jak fenyloketonuria,
- napady padaczkowe stanowiące okresowe przerwanie czynności komórek układu nerwowego
i towarzyszące napadom niedotlenienie mózgu mają niszczący wpływ na OUN.
7