Ochrona przyrody polega na: zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody takich jak: dziko występujące rośliny, zwierzęta i grzyby; rośliny, zwierzęta i grzyby objęte ochroną gatunkową; zwierzęta prowadzące wędrowny tryb życia; siedliska przyrodnicze; siedliska zagrożone wyginięciem, rzadkie i chronione gatunki roślin, zwierząt i grzybów; twory przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i zwierząt; krajobraz; zieleń w miastach i wsiach; zadrzewienia.
Konserwatorska ochrona przyrody jest to pierwsza idea świadomej ochrony przyrody na świecie. Obejmuje ona ochronę indywidualną, gatunkową oraz rezerwatową (obszarową).
W Polsce podstawą ochrony przyrody jest: ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 oraz ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 o ochronie zwierząt wraz z aktami wykonawczymi do nich natomiast sprawę doświadczeń na zwierzętach dodatkowo reguluje ustawa z dnia 21 stycznia 2005 o doświadczeniach na zwierzętach.
W prawie UE znajdują się dwie dyrektywy, które są uważane za najważniejsze w stosunku do ochrony przyrody:
- Dyrektywa 92/43/EWG z 1992 w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory zwana dyrektywą habitatową lub siedliskową
- Dyrektywa 79/409/EWG z 1979 w sprawie ochrony dzikiego ptactwa zwana dyrektywą ptasią
W sprawach ochrony zwierząt powstały cztery dyrektywy:
Dyrektywa 1992/22/WE z 1992 dotycząca trzymania dzikich zwierząt w ogrodach zoologicznych
Dyrektywa 86/609/EWG z 1986 dotycząca ochrony zwierząt używanych do celów doświadczalnych i innych celów naukowych
Dyrektywa 83/129/EWG z 1983 dotycząca przywozu do państw członkowskich skór niektórych gatunków szczeniąt foczych oraz otrzymywanych z nich wyrobów
Dyrektywa 91/628/EG z 1991 w sprawie ochrony zwierząt podczas transportu
Dyrektywa 93/119/EWG z 1993 w sprawie ochrony zwierząt w czasie uboju i uśmiercania
Dyrektywa Rady 95/29/WE z 1995 dotycząca transportu zwierząt
W sprawie ochrony przyrody i zwierząt wydano również rozporządzenia wspólnotowe mające bezpośrednie zastosowanie. Najważniejsze z nich to:
333/97 z 1997 w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi (wprowadzające we Wspólnocie Konwencję o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem - CITES)
1771/94 z 1994 ustanawiające przepisy dotyczące wprowadzania do Wspólnoty skór i towarów wytwarzanych z niektórych gatunków dzikich zwierząt
349/2003 z 2003 zawieszające wprowadzanie do Wspólnoty okazów niektórych gatunków dzikiej fauny i flory
1255/97 z 19997 ustalające kryteria UE dla punktów etapowych
411/98 z 1998 o dodatkowych standardach dotyczących ochrony zwierząt, mających zastosowanie do pojazdów drogowych używanych do przewozu zwierząt gospodarskich w czasie podróży, które nie przekraczają 8 godzin
3254/91 z 1991 zakazujące używania we Wspólnocie potrzasków chwytających za kończynę oraz wprowadzania do Wspólnoty skór i innych towarów wytwarzanych z niektórych gatunków dzikich zwierząt, takich potrzasków lub metod odłowu niespełniających międzynarodowych norm odłowu humanitarnego
1/2005 z 2005 w sprawie ochrony zwierząt podczas transportu i związanych z nim operacji
Polska jako państwo i członek UE jest stroną umów międzynarodowych dotyczących ochrony przyrody. Najważniejsze to:
Konwencja o ochronie ptaków pożytecznych dla rolnictwa z 1902
Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z 1972
Konwencja o obszarach wodno - błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego z 1971; jest to tzw. Konwencja Ramsarska
Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem z 1973 (Konwencja Waszyngtońska, zwana też Konwencją CITIES)
Załączniki I, II i III do Konwencji Waszyngtońskiej
Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk z 1979 (Konwencja Berneńska)
Konwencja o różnorodności biologicznej z 1992 roku.
W ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 o ochronie przyrody zastosowano podział na: park narodowy, rezerwat przyrody, park krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu, obszar Natura 2000, pomnik przyrody, stanowisko dokumentacyjne, użytek ekologiczny, zespół przyrodniczo - krajobrazowy oraz ochronę gatunkową roślin, zwierząt i grzybów.
Park narodowy obejmuje obszar chroniony, wyróżniający się szczególnymi wartościami naukowymi, przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi i wychowawczymi o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu. Wszelkie działania na obszarze parku narodowego podporządkowane są ochronie przyrody i mają pierwszeństwo przed wszystkimi innymi działaniami. Nadrzędnym celem parku narodowego jest poznanie i zachowanie całości systemów przyrodniczych danego terenu wraz z warunkami ich funkcjonowania oraz odtwarzanie zniekształconych i zanikłych ogniw rodzimej przyrody" (art. 8 ustawy o ochronie przyrody).
Park narodowy zostaje powołany do życia, zlikwidowany lub zmniejszona zostaje jego powierzchnia na drodze rozporządzenia Rady Ministrów po wcześniejszym uzgodnieniu z właściwymi miejscowo organami uchwałodawczymi jednostek samorządu terytorialnego (tj. rada gminy, powiatu i sejmiku województwa), na których obszarze działania planuje się zmiany oraz po zaopiniowaniu, w terminie 30 dni od daty przedłożenia proponowanych zmian, przez zainteresowane organizacje poza rządowe. Nie złożenie opinii w wyznaczonym terminie uznaje się za brak uwag do przedsięwzięcia .
Rozporządzenie wydawane po uzgodnieniu wszystkich kwestii spornych określa nazwę parku, jego obszar, przebieg granicy, otulinę a także nieruchomości Skarbu Państwa nie przechodzące w trwały zarząd parku narodowego.
W przypadku parku narodowego wyznacza się strefę zwaną otuliną, której granicę wyznaczana się w rozporządzeniu tworzącym park narodowy (artykuł 11 ustawy o ochronie przyrody). Otulina jest to „strefa ochronna granicząca z formą ochrony przyrody i wyznaczoną indywidualnie dla formy ochrony przyrody w celu zabezpieczenia przed zagrożeniami zewnętrznymi wynikającymi z działalności człowieka” (artykuł 5 pkt. 14).
W parku narodowym oprócz ochrony wprowadza się pewne zakazy, o których jest mowa art. 15 ust.1, aktualnie wprowadzono 27 zakazów. Ustęp drugi artykułu 15 wymienia czynności, których zakazy wymienione w ustępie 1 nie dotyczą: wykonywania zadań wynikających z planu ochrony lub zadań ochronnych; likwidacji nagłych zagrożeń oraz wykonywania czynności nieujętych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych, za zgodą organu ustanawiającego plan ochrony lub zadania ochronne; prowadzenia akcji ratowniczej oraz działań związanych z bezpieczeństwem powszechnym; wykonywania zadań z zakresu obronności kraju w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa państwa; obszarów objętych ochroną krajobrazową w trakcie ich gospodarczego wykorzystywania przez jednostki organizacyjne, osoby prawne lub fizyczne oraz wykonywania prawa własności, zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego.
Minister środowiska w szczególnych przypadkach (art. 15 ust.3) może zezwolić na odstępstwa od nadanych zakazów jeżeli są one uzasadnione: potrzebą ochrony przyrody; wykonywaniem badań naukowych; celami: edukacyjnymi, kulturowymi, turystycznymi, rekreacyjnymi, sportowymi, kultu religijnego; realizacją inwestycji liniowych celu publicznego w przypadku braku rozwiązań alternatywnych pod warunkiem przeprowadzenia przez inwestora działań kompensujących utratę wartości przyrodniczych danego obszaru (jeżeli park jest jednocześnie obszarem Natura 2000 to w takim przypadku obowiązuje specjalny reżim, w tym konieczność przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko).
Park narodowy jest państwową jednostką budżetową w rozumieniu ustawy o finansach publicznych, zarządza nim dyrektor powołany przez ministra środowiska (obecnie jest nim pan Maciej Nowicki).
Obszar parku narodowego jest udostępniany w celach naukowych, edukacyjnych, kulturowych. Turystycznych, rekreacyjnych i sportowych, w sposób, w który nie będzie to negatywnie oddziaływać na walory przyrodnicze tego obszaru. Na teren parku narodowego wstęp następuje po uiszczeniu opłaty (opłata może, ale nie musi być pobierana). W przypadku gdy opłata już występuje nie powinna ona przekraczać 6 zł.
Artykuły 18 - 22 Ustawy o ochronie przyrody informują o planie ochronnym parku. Plan taki jest tworzony w ciągu 5 lat od powstania parku, a obowiązuje przez 20 lat od daty jego ogłoszenia. Utworzenie planu ochronnego dla danego obszaru leży w geście dyrektora parku.
W terytorium gminy, powiatu czy województwa leżącego w obszarze parku lub jego otuliny należy go uwzględnić w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego tak aby zachować odpowiednie funkcje dla obszaru chronionego.
W Polsce są obecnie 23 PN o łącznej pow. ponad 314 tys. ha, co stanowi około 1% powierzchni kraju (dane z 31. 07. 2002r.) oraz planuje się utworzenie trzech kolejnych: Jurajskiego Parku Narodowego (Wyżyna Krakowsko - Częstochowska), Mazurskiego Parku Narodowego (okolice jeziora Śniardwy), Turnickiego Parku Narodowego (przedgórze Bieszczadów).
W Polsce najstarszym parkiem narodowym jest Białowieski Park Narodowy założony w 1921, największym zaś parkiem w Polsce jest Biebrzański Park Narodowy liczący 59223 ha powierzchni.
W Europie najstarszym parkiem jest Park Narodowy Sarek w Szwecji założony w 1909 roku, największym zaś Park Narodowy Lemenjoki w Finlandii o powierzchni 285500 ha. Na świecie najstarszym parkiem jest Park Narodowy Yellowstone założony w 1872 roku w USA, a największym Park Narodowy Grønlands - Grenlandia - 97200000 ha.
Na terenie małopolski usytuowanych jest 6 parków narodowych: Babiogórski, Tatrzański, Pieniński, Gorczański, Ojcowski i Magurski
Rezerwat przyrody jest obszarem obejmującym zachowanie w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemie, w tym siedliska przyrodnicze, a także określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych (art. 13 ustawy). Rezerwatów jest w Polsce 1439 o łącznej powierzchni 173 593,9 ha, co stanowi 0,5% powierzchni kraju (stan na rok 2008).
Rezerwat przyrody zostaje powołany do życia, zmienione zostają jego granice lub zostaje zlikwidowany na podstawie tych samych przesłanek co park narodowy, jednak różnicą jest osoba wydająca tą decyzję, w przypadku rezerwatu przyrody jest to wojewody. Jednakże zanim wojewoda wyda taką decyzję musi wcześniej zasięgnąć opinii ministra środowiska oraz wojewódzkiej rady ochrony przyrody (art. 13 ustęp 3 ustawy o ochronie przyrody).
W przypadku rezerwatu przyrody funkcja otuliny nie jest wymagana przez przepisy ustawy o ochronie przyrody.
Zakazy obowiązujące w rezerwacie przyrody są identyczne jak w parku narodowym.
Problem opłat leży w kwestii wojewody i mogą zostać one wprowadzone w drodze rozporządzenia wydanego przez wojewodę dla danego terenu. Wysokość opłat nie może przekroczyć 6 zł.
Plan ochronny sporządzany jest obowiązkowo. Jego treść i przepisy dotyczące jego tworzenia są prawie identyczne co dla parków narodowych z wyjątkiem: plan ochronny sporządza organ, który uznał dany obszar za rezerwat przyrody (wojewoda) lub po uzgodnieniu z tym organem zarządzający rezerwatem albo sprawujący nad nim opiekę; projekt planu ochronnego wymaga uzgodnienia z ministrem środowiska (poza uzgodnieniami z radami gmin i opiniowaniem przez nie); plan dla rezerwatu ustanawia wojewoda; dla rezerwatu położonego na terenie kilku województw ustanawia go wojewoda, na którego terenie znajduje się największa część powierzchni tego rezerwatu, w porozumieniu z pozostałymi wojewodami.
W województwie małopolskim znajduje się 83 rezerwatów przyrody z czego 8 na terenie miasta Krakowa (Rezerwat Przyrody: Bielańskie Skałki, Bonarka, Lasek Mogilski, Lasek Łęgowski, Skałki Przegorzalskie, Skołczanka, Las Wolski, Panieńskie Skały).
W rezerwacie przyrody tak jak w paru narodowym sporządza się zadania ochronne, które obowiązują do czasu ustanowienia planu ochrony.
Park krajobrazowy jest obszarem chronionym ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, a jego celem jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnienie tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju (art. 16).
Podobnie jak w przypadku rezerwatu przyrody decyzję o powstaniu, zmianie granic lub jego likwidacji podejmuje wojewoda. Zadania te określa art. 16 ust. 3 ustawy o ochronie przyrody.
W przypadku zakazów sprawa wygląda nieco inaczej niż w przypadku parków narodowych, w art. 17 ustawy znajduje się katalog zakazów z pośród których wojewoda wybiera te, które uzna za potrzebne dla jego ochrony. Od wprowadzonych zakazów w parku krajobrazowym istnieją odstępstwa, które zezwalają na pominięcie zakazów: wykonywania zadań wynikających z planu ochrony; wykonywania zadań na rzecz obronności kraju i bezpieczeństwa państwa; prowadzenia akcji ratowniczej oraz działań związanych z bezpieczeństwem powszechnym; realizacji inwestycji celu publicznego w rozumieniu art. 2 pkt. 5 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz. 717 oraz z 2004 r. Nr 6, poz. 41), zwanej dalej „inwestycją celu publicznego”. Oprócz zakazów wymienionych w art. 17 ust. 2 obowiązuje również zakaz realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (art. 17 ust.1 pkt. 1) oraz wprowadzono zakaz używania łodzi motorowych i innego sprzętu motorowodnego na otwartych zbiornikach wodnych.
Grunty rolne i leśne oraz inne nieruchomości znajdujące się w granicach parku pozostawia się w gospodarczym wykorzystaniu.
Parkiem krajobrazowym zarządza dyrektor, który jest powoływany przez wojewodę. W celu lepszego zarządzania parkiem krajobrazowym mogą być one łączone w zespoły parków krajobrazowych, w takim wypadku funkcję dyrektora parku pełni dyrektor zespołu parków krajobrazowych
Obecnie w Polsce jest 120 Parków Krajobrazowych, o łącznej pow. prawie 2,5 mln ha, co stanowi 8% powierzchni kraju. Parki krajobrazowe istnieją we wszystkich województwach, w województwie małopolskim jest ich 11, z czego jeden obejmujący teren miasta Krakowa - Bielańsko-Tyniecki Park Krajobrazowy.
Obszar chronionego krajobrazu obejmuje wyróżniające się krajobrazowo tereny o różnych typach ekosystemów. Zagospodarowanie tych systemów powinno zapewnić stan względnej równowagi ekologicznej (art. 23). Wyznaczenie takiego obszaru następuje w drodze rozporządzenia wojewody, który określa jego nazwę, położenie, obszar, sprawującego nadzór, ustalenia dotyczące czynnej ochrony ekosystemów oraz zakazy właściwe dla danego obszaru chronionego krajobrazu lub jego części wybrane spośród zakazów wymienionych w art. 24 ust. 1, wynikające z potrzeb jego ochrony.
Likwidacja lub zmiana granic obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze
rozporządzenia wojewody, po zaopiniowaniu przez wojewódzką radę ochrony przyrody oraz właściwe miejscowo rady gmin, z powodu bezpowrotnej utraty wyróżniającego się krajobrazu o zróżnicowanych ekosystemach i możliwości zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem.
Projekty studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, planów zagospodarowania przestrzennego województw i planów zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej, w części dotyczącej obszaru chronionego krajobrazu, wymagają uzgodnienia z właściwym wojewodą.
W Polsce wyznaczono już 381 Obszary Chronionego Krajobrazu o łącznej pow. 8512454 ha, co stanowi 23% powierzchni kraju, na terenie małopolski istnieje 10 obszarów chronionego krajobrazu, stanowią 44,45% powierzchni województwa.
Obszar Natura 2000 jest to stosunkowo nowa forma ochrony, w Polsce została wprowadzona przez ustawę o ochronie przyrody w 2004 roku. Wprowadzenie tej formy było odpowiedzią Polski na wymagania stawiane przez Unię Europejską, poprzez dyrektywę habitatową.
Zgodnie z art. 25 ustawy o ochronie przyrody sieć Natura 2000 obejmuje: obszary specjalnej ochrony ptaków (o których mowa w dyrektywie ptasiej) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (określanych przez dyrektywę habitatową).
Obszar Natura 2000 może obejmować obszary, które już znajdują się w całości lub częściowo pod inną formą ochrony (park narodowy, krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu, rezerwat przyrody, obszar chronionego krajobrazu, stanowisko dokumentacyjne, użytek ekologiczny lub zespołem przyrodniczo - krajobrazowym). Obszar objęty podwójnym rodzajem ochrony ma podwójny status i obowiązują na nim prawa pierwotnej formy ochrony jak i obszarów Natura 2000.
Ustawa o ochronie przyrody przewiduje tworzenie takich obszarów w sposób zgodny z prawem unijnym czyli musi odpowiadać trybowi określonemu w dyrektywie habitatowej. Proces tworzenia przebiega następująco: wszystkie etapy należą do spraw ministra właściwego do spraw środowiska, który w drodze rozporządzenia wydanego na podstawie art. 26 ustawy o ochronie przyrody określa typy siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, ze wskazaniem typów siedlisk przyrodniczych i gatunków o znaczeniu priorytetowym, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000; opracowuje projekt listy obszarów Natura 2000, zgodnie z przepisami UE. Kolejne dwa etapy to: zasięgnięcie opinii u właściwych miejscowo rad gmin oraz ostateczne przekazanie do Komisji Europejskiej projektu listy obszarów ochrony siedlisk oraz szacunku dotyczącego współfinansowania przez wspólnotę Europejską ochrony obszarów wyznaczonych ze względu na typy siedlisk przyrodniczych oraz gatunki roślin i zwierząt o znaczeniu priorytetowym.
Utworzenie, likwidacja lub zmiana granic obszaru Natura 2000 następuje w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw środowiska wydanego w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw rozwoju wsi i z ministrem właściwym do spraw rolnictwa oraz z ministrem właściwym do spraw gospodarki wodnej. rozporządzenie to określa nazwę, położenie administracyjne, obszar, mapę obszaru, cel i przedmiot ochrony oraz sprawującego nadzór nad obszarem Natura 2000.
W przypadku samego obszaru Natura 2000 nie wprowadzono bardzo restrykcyjnych zakazów, mowa o nich jedynie w art. 33 ust. 1 : „Zabrania się podejmowania działań mogących w istotny sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt, a także w istotny sposób wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000”, bardziej szczegółowe zasady należy czerpać z pierwotnych form ochorny, na obszarze których znajduje się obszar Natura 2000.
Dla obszaru Natura 2000 przygotowuje się plan ochrony na okres 20 lat. Plan ten uwzględnia ekologiczne właściwości siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, ale których ochrony obszar ten został wyznaczony, wykorzystując obejmujące obszar Natura 2000 plany ochrony ustanowione dla parku narodowego, krajobrazowego, rezerwatu przyrody oraz plany urządzenia lasu. Plan ochrony może ulegać zmianom o ile wynika to z potrzeb ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt.
Na podstawie dyrektywy habitatowej polska ustawa o ochronie przyrody nakazuje przeprowadzenie oceny oddziaływania na środowisko dla każdego projektu, który nie jest bezpośrednio związany z zarządzaniem obszarem Natura 2000 ani nie wynika z potrzeb jego ochrony, a który może w znaczący sposób oddziaływać na ten obszar. Obowiązek ten dotyczy: projektów realizowanych na obszarze Natura 2000 oraz poza nim o ile może na niego w znaczący sposób wpływać oraz przedsięwzięć innych niż wymienione w rozporządzeniu wydanym na podstawie art. 51 ust. 8 ustawy prawo ochrony środowiska. Po przeprowadzeniu oceny jej wynik ma wpływ na wydanie decyzji o realizacji przedsięwzięcia. Jednakże istnieją wyjątki zezwalające na realizację pewnych przedsięwzięć nawet jeżeli ich ocena oddziaływania na środowisko jest negatywna. Przedsięwzięcia te przemawiają za nimi konieczne wymogi nadrzędnego interesu publicznego; nie ma rozwiązań alternatywnych; zapewniona zostanie kompensacja przyrodnicza niezbędna do zapewnienia spójności i właściwego funkcjonowania sieci obszarów Natura 2000.
W przypadku gdy na terenie obszaru Natura 2000 występuje siedlisko lub gatunek priorytetowy zezwolenie może zostać wydane wyłącznie w celu: ochrony zdrowia, zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego, uzyskania korzystnych następstw o pierwszorzędnym znaczeniu dla środowiska przyrodniczego, wynika z koniecznych wymogów nadrzędnego interesu publicznego, po uzyskaniu opinii Komisji Europejskiej. Wydając takie zezwolenie wojewoda lub dyrektor urzędu morskiego ustala zakres, miejsce, termin i sposób wykonania kompensacji przyrodniczej. Organy te następnie nadzorują wykonanie kompensacji, jej koszty ponosi podmiot realizujący plan lub przedsięwzięcie.
Indywidualne formy ochrony przyrody - pod pojęciem tym rozumie się formy służące ochronie pojedynczych obiektów, ich niewielkich grup lub niewielkich obszarów. Ustawa o ochronie przyrody wymienia następujące formy: pomnik przyrody, stanowisko dokumentacyjne, użytek ekologiczny, zespół przyrodniczo - krajobrazowy.
Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi się wśród innych tworów, w szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych i obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie" (art. 28 ustawy o ochronie przyrody).
W 2008 uznano za pomniki przyrody w Polsce ogółem 35 833 tworów przyrody. Gwałtownie zwiększająca się liczba pomników przyrody nastąpiła po przyznaniu samorządom lokalnym prawa do wprowadzania tej formy ochrony. W Małopolsce w 2008 roku było 2 183 pomników przyrody.
Stanowiskami dokumentacyjnymi przyrody nieożywionej są niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do udostępnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych oraz fragmenty eksploatowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych (art. 41 ustawy o ochronie przyrody). Ta forma ochrony przyrody służy jedynie nauce i edukacji, w 1998 roku miały powierzchnię 842,7 ha, a na terenie obecnego województwa małopolskiego 47,0 ha, a w 2008 roku było 79, które miały powierzchnię 813 ha, a w województwie małopolskim 57,7 ha.
Użytki ekologiczne są to zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk, jak naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin i zwierząt, w tym także miejsca ich sezonowego przebywania lub rozrodu (art. 42 ustawy o ochronie przyrody). Za użytki ekologiczne uznano dotychczas 45 587,0 ha w Polsce, a w Małopolsce 1 156,4 ha.
Zespół przyrodniczo-krajobrazowy wyznacza się w celu ochrony wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego dla zachowania jego wartości estetycznych (art. 43 ustawy o ochronie przyrody). Według danych z roku 2008 w Polsce wyznaczono 84 645,0 ha (176 sztuki), a na terenie małopolski 106,3 ha.
Ochrona gatunkowa ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej (art. 46 ust. 1 ustawy o ochronie przyrody).
W Polsce oprócz regulacji wewnętrznych stosuje się również zobowiązania międzynarodowe. Liczne akty międzynarodowe i prawa unijnego określają gatunki obejmowane ochroną, wprowadzają ograniczenia w handlu zwierzętami, przewozem ich przez granicę. Są to: Konwencja Waszyngtońska, Konwencja Berneńska, Konwencja Bońska, Konwencja Ramsarska a także rozporządzenia: 338/97 i 349/2003.
W naszym kraju powstała lista gatunków zwierząt, roślin i grzybów objętych ochroną , tworzy ją minister właściwy do spraw środowiska w drodze rozporządzenia. W rozporządzeniach tych określa się:
w stosunku do roślin: gatunki roślin dziko występujących; wymagających ustalenia stref ochrony ich ostoi lub stanowisk; zakazy właściwe dla poszczególnych gatunków lub grup gatunków roślin, wybrane spośród zakazów, wybrane spośród odstępstw o których mowa w art. 52 ust. 2 ustawy o ochronie przyrody; sposoby ochrony gatunków, w tym wielkość stref ochrony.
w stosunku do zwierząt: gatunki roślin dziko występujących zakazy właściwe dla poszczególnych gatunków lub grup gatunków roślin, wybrane spośród zakazów, wybrane spośród odstępstw o których mowa w art. 52 ust. 2 ustawy o ochronie przyrody; sposoby ochrony gatunków, w tym wielkość stref ochrony.
w stosunku do grzybów: gatunki roślin dziko występujących zakazy właściwe dla poszczególnych gatunków lub grup gatunków roślin, wybrane spośród zakazów, wybrane spośród odstępstw o których mowa w art. 52 ust. 2 ustawy o ochronie przyrody; sposoby ochrony gatunków, w tym wielkość stref ochrony.
Strefa ochrony jest to utworzona forma ochrony obszarowej. Zgodnie z art. 46 ust. 2 w celu ochrony ostoi i stanowisk roślin lub grzybów objętych ochroną gatunkową lub ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania zwierząt objętych ochroną gatunkową mogą być ustalane strefy ochronne. Strefę taką wyznacza wojewoda w drodze decyzji administracyjnej (art. 60 ustawy o ochronie przyrody).
Ochrona tymczasowa - forma ochrony ustanawiana w drodze rozporządzenia wojewody na terenie swojego województwa. Ochrona ta dotyczy gatunków innych niż wymienione na liście ministra. W dokumencie tym wojewoda określa okres obowiązywania ochrony oraz stosowne zakazy spośród zakazów z art. 51 ust. 1 oraz art. 52 ust. 1 ustawy o ochronie przyrody. W szczególnych przypadkach wojewoda może wprowadzić odstępstwa od tych zakazów.
Po za powyższymi odstępstwami od zakazów minister właściwy do spraw środowiska może wydać zgodę na zbiór roślin i grzybów objętych ochroną gatunkową, chwytanie, odławianie lub zabijanie zwierząt objętych ochroną gatunkową oraz na inne czynności podlegające zakazom lub ograniczeniom w stosunku do gatunków objętych: ochroną ścisłą; ochroną częściową, jeżeli zezwolenie dotyczy obszaru wykraczającego po za granice jednego województwa lub jeżeli ma to związek z działaniami podejmowanymi przez ministra środowiska, w tym dotyczącymi realizacji krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej, programów ochrony gatunków zagrożonych wyginięciem lub realizacji umów międzynarodowych. Oprócz ministra dodatkowe zezwolenia na sowim terenie może wydać wojewoda właściwy danemu terenowi.
W Polsce ochronie podlega w przypadku:
roślin: 428 gatunków dziko występujących- ochrona ścisła; 51 gatunków dziko występujących - ochrona częściowa; 14 gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną częściową, które mogą być pozyskane; 10 gatunków dziko występujące wymagające ustalenia stref ochrony ich ostoi lub stanowisk
zwierząt: 326 gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną ścisłą
Ochrona ex situ jest to ochrona gatunków roślin, zwierząt i grzybów poza miejscem ich naturalnego występowania oraz ochrona skał, skamieniałości i minerałów w miejscach ich przechowywania (art. 5 ust. 6 ustawy o ochronie przyrody). Ochrona ta realizowana jest przez ogrody botaniczne, zoologiczne i ośrodki rehabilitacji zwierząt (miejsca, w których jest prowadzone leczenie i rehabilitacja zwierząt dziko występujących, wymagających okresowej opieki człowieka w celu przywrócenia ich do środowiska przyrodniczego).
Ochrona in situ jest to ochrona gatunków roślin, zwierząt i grzybów, a także elementów przyrody nieożywionej, w miejscach ich naturalnego występowania. Jest to proces odwrotny do ochrony ex situ.
Tereny zieleni to tereny wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nimi związanymi, pokryte roślinnością, znajdujące się w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pełniące funkcje estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne lub osłonowe, a w szczególności parki, zieleńce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe oraz cmentarze, a także zieleń towarzyszącą ulicom, placom, zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, składowiskom, lotniskom oraz obiektom kolejowym i przemysłowym.
Zadrzewienia są to drzewa i krzewy w granicach pasa drogowego, pojedyncze drzewa lub krzewy albo ich skupiska niebędące lasem w rozumieniu art. 3 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz.U. z 2000 r. Nr 56, poz. 679, z późn. zm.1), wraz z terenem, na którym występują, i pozostałymi składnikami szaty roślinnej tego terenu, spełniające cele ochronne, produkcyjne lub społeczno-kulturowe.
W gestii gminy leży utrzymanie i zakładanie terenów zieleni i zadrzewień. Na terenie gminy/miasta przeważnie poza pojedynczymi zadrzewieniami występują parki gminne/miejskie, które są obszarem położonym poza obrębem miasta i wsi o zwartej zabudowie, pokryty drzewostanem i nie objęty ochroną na podstawie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami stanowiący własność gminy lub za zgodą właściciela gdy jest obiektem prywatnym.
Kwestie wycinki drzew w ustawie o ochronie przyrody reguluje art. 83 ustępy 1,2, 3, 5 i 6.
„1 Usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości może nastąpić, z zastrzeżeniem ust. 2, po uzyskaniu zezwolenia wydanego przez wójta, burmistrza albo prezydenta miasta na wniosek posiadacza nieruchomości. Jeżeli posiadacz nieruchomości nie jest właścicielem - do wniosku dołącza się zgodę jej właściciela.
2. Zezwolenie na usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków wydaje wojewódzki konserwator zabytków.
3. Wydanie zezwolenia, o którym mowa w ust. 1 i 2, może być uzależnione od przesadzenia drzew lub krzewów w miejsce wskazane przez wydającego zezwolenie albo zastąpienia ich innymi drzewami lub krzewami, w liczbie nie mniejszej niż liczba usuwanych drzew lub krzewów
5. Wydanie zezwolenia na usunięcie drzew lub krzewów na obszarach objętych ochroną krajobrazową w granicach parku narodowego albo rezerwatu przyrody wymaga uzyskania zgody odpowiednio dyrektora parku narodowego albo regionalnego dyrektora ochrony środowiska.
6. Przepisów ust. 1 i 2 nie stosuje się do drzew lub krzewów:
1) w lasach;
2) owocowych, z wyłączeniem rosnących na terenie nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków oraz w granicach parku narodowego lub rezerwatu przyrody - na obszarach nieobjętych ochroną krajobrazową;
3) na plantacjach drzew i krzewów;
4) których wiek nie przekracza 5 lat;
5) usuwanych w związku z funkcjonowaniem ogrodów botanicznych lub zoologicznych;
6) (uchylony);
7) usuwanych na podstawie decyzji właściwego organu z obszarów położonych między linią brzegu a wałem przeciwpowodziowym lub naturalnym wysokim brzegiem, w który wbudowano trasę wału przeciwpowodziowego, z wałów przeciwpowodziowych i terenów w odległości mniejszej niż 3 m od stopy wału;
8) które utrudniają widoczność sygnalizatorów i pociągów, a także utrudniają eksploatację urządzeń kolejowych albo powodują tworzenie na torowiskach zasp śnieżnych, usuwanych na podstawie decyzji właściwego organu;
9) stanowiących przeszkody lotnicze, usuwanych na podstawie decyzji właściwego organu;
10) usuwanych na podstawie decyzji właściwego organu ze względu na potrzeby związane z utrzymaniem urządzeń melioracji wodnych szczegółowych.”
W zakres ochrony przyrody wchodzi również ustawa o ochronie zwierząt z 21 sierpnia 1997, a od 30.06.2010 ustawa ta dokonuje w zakresie swojej regulacji wdrożenia dyrektywy 1999/22/WE z dnia 29 marca 1999 r. dotyczącej trzymania dzikich zwierząt w ogrodach zoologicznych (Dz.Urz. WE L 94 z 09.04.1999).
Art. 1 mówi, że zwierzę nie jest rzeczą, i że jako istota żyjąca jest zdolna do odczuwania cierpienia. Człowiek jest mu natomiast winien poszanowanie, opiekę i ochronę, poprzez stworzenie odpowiednich warunków bytowania.
Ustawa ta reguluje postępowanie ze zwierzętami: domowymi; gospodarskimi; wykorzystywanymi do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych i specjalnych; używanych w procedurach doświadczalnych; utrzymywanymi w ogrodach zoologicznych, wolno żyjącymi (dzikimi) oraz obcymi faunie polskiej.
Ustawa o ochronie zwierząt zabrania nieuzasadnionego lub niehumanitarnego zabijania zwierząt oraz znęcania się nad nimi, w szczególności art. 6 ust. 2 reguluje kwestie „znęcania się”.
Każdo zwierzę może być transportowane w sposób humanitarny środkami transportu przystosowanymi do ich przewozu.
Art. 33 ustawy o ochronie zwierząt uważa, że uśmiercanie zwierząt może być uzasadnione wyłącznie: potrzebą gospodarczą; względami humanitarnymi; koniecznością sanitarną; nadmierną agresywnością, powodującą bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia ludzkiego, a także dla zwierząt hodowlanych lub dziko żyjących; potrzebami nauki, z zastrzeżeniem przepisów rozdziału 9; wykonywaniem zadań związanych z ochroną przyrody. Proces uśmiercania zwierząt może odbywać się wyłącznie w sposób humanitarny polegający na zadawaniu przy tym minimum cierpienia fizycznego i psychicznego.
Oprócz ochrony zwierzęta są wykorzystywane do badań naukowych i doświadczeń. Procesy te reguluje odrębna ustawa z dnia 21 stycznia 2005 roku o doświadczeniach na zwierzętach. W art. 1 ustawa określa zasady przeprowadzania doświadczeń na zwierzętach. W ustępie 2 ustawa dopuszcza doświadczenia na zwierzętach tylko wtedy, gdy są konieczne do: opracowania, wytwarzania, kontroli jakości, zapewnienia skuteczności i testowania bezpieczeństwa produktów leczniczych, środków spożywczych oraz innych substancji, preparatów i wyrobów w celu: zapobiegania, rozpoznawania lub leczenia chorób, złego stanu zdrowia lub innego nieprawidłowego stanu, lub ustalenia szkodliwego wpływu tych produktów, środków oraz substancji, preparatów i wyrobów na człowieka, zwierzęta lub rośliny, oceny, wykrywania, regulacji lub zmiany stanu fizjologicznego człowieka, zwierząt lub roślin; ochrony zdrowia człowieka lub zwierząt przed chorobami, ochrony środowiska w celu ochrony gatunków, zdrowia człowieka lub dobrostanu zwierząt, podstawowych badań naukowych, dydaktyki w szkołach wyższych - jeżeli celów tych nie można osiągnąć bez użycia zwierząt. Natomiast ustęp 3 wprowadza odniesienie do niedoświadczalnych czynności wykonywanych w chowie lub hodowli zwierząt oraz do zabiegów lekarsko-weterynaryjnych, a także do chwytania zwierząt dzikich w celu wykonania pomiarów biometrycznych oraz określenia przynależności systematycznej.
Przepisy o ochronie zwierząt egzekwuje Inspekcja Weterynaryjna.
Ustawa o ochronie przyrody wyróżnia organy i służbę ochrony przyrody. Do organów zalicza się: ministra właściwego do spraw środowiska; wojewodę; starostę oraz wójta (burmistrza lub prezydenta miasta), natomiast do służb: dyrektora parku narodowego i krajobrazowego, Służbę Parku Narodowego i Krajobrazowego.
Bibliografia:
Jendrośka J., Bar M., 2005, Prawo ochrony środowiska podręcznik, Wrocław, str. 895 - 930
Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Lubaniu,
http://www.eko.luban.com.pl/index.php?id=ochrona&nazwa=glowne_cele_ochrony_przyrody
autor: Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej, data pobrania: 06.01.2010
Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004
Wrota Małopolski - Portal Województwa małopolskiego,
http://www.wrotamalopolski.pl/root_Wizytowka+Malopolski/Przyroda/Obszary+chronione/Parki+Krajobrazowe/default.htm ,
autor: Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, data aktualizacji: styczeń 2010