H. Markiewicz: Ideologia a dzieło literackie

Ideologia:

• w XVIII / XIX wieku - termin Destutta de Tracy - nauka o ideach jako treściach świadomości;

• u Marksa i Engelsa - świadomość opaczna, fałszywa - iluzje, świadome mistyfikacje, wytwarzane przez intelektualnych reprezentantów klas panujących. Ich treści mają charakter idealistyczny i metafizyczny, ignorują swe uwarunkowania materialne;

• u Lenina - założenie istnienia prawdziwych i naukowych ideologii;

• u Plechanowa - ideologia to wszystkie dziedziny znakowo utrwalonej kultury duchowej;

• teraz - uporządkowany zbiór takich idei (twierdzeń ogólnych opisujących, interpretujących i oceniających rzeczywistość), które są zgodne z uświadomionymi albo nieuświadomionymi potrzebami i interesami określonej grupy społecznej i sprowadzalne do jej usytuowania klasowego;

• ma charakter skonceptualizowany i systemowy, wytwarzana przez ideologów;

• poglądy składające się na określoną ideologię to ideologemy - mogą być polifunkcyjne (występują w innych ideologiach), nacechowanie ideologiczne zyskują w całości systemu;

• przeważnie jest rozpuszczona w tekstach filozoficznych, naukowych, prawnych;

• literatura może rozwijać ideologemy ze świadomości społecznej, wtedy pełni funkcję ilustracyjną wobec filozofii, teorii społecznej itp.; ideologemy mogą jednak powstać samoistnie lub we współdziałaniu z filozofią, nauką itp.;

• s. 203 w literaturze nie tylko przejawia się ideologia, ale jest ona w znacznej części znakowo utrwaloną ekspresją mentalności społecznej;

Ideologia w dziele literackim:

• deklaracja ideologiczna autora wmontowana w utwór obszerniejszy;

• transpozycje na styl (m.in. pełna - w liryce bezpośredniej);

• w epice i dramatach - dana pośrednio, potencjalnie, jako kierowanie czytelników do pewnych sensów mających odniesienia do świata pozaliterackiego;

• przesłanie ideologiczne mieści się też w sposobie prezentacji rzeczywistości, ale ta droga interpretacyjna jest niepewna, bo 1) polifunkcyjne są formy podawcze;
  2) gnoseologizm w ujmowaniu literatury - jednostronne rozpatrywanie jej w aspekcie poznawczym.

Przyczyny trudności w rekonstrukcji wymowy ideologicznej dzieła:

• utwór może nie sygnalizować, że nie jest wyrazem postawy autora;

• utwór jako pole konfrontacji równouprawnionych, równoważących się a przeciwstawnych postaw;

• metaforyczny i eliptyczny tryb wypowiedzi (albo utwór chce być wieloznaczny, albo jest niejasny i wieloznaczny w sposób niezamierzony);

• uogólnienie ideologiczne jest zależne od kategoryzacji;

• utwór literacki jest tylko fragmentem ideologicznym - ta fragmentaryczność sprzyja niedookreśleniu ideologicznemu dzieła.

Ideologia a wartość całościowa dzieła literackiego:

• wartości ideologiczne to części wartości poznawczo-oceniających i postulatywnych;

• słuszność ideologiczna składająca się ze starych prawd jest w dziele sztuki martwa.

Percepcja ideologiczna:

• czytelnicy z wykształceniem podstawowym i zawodowym - odnoszą się głównie do dosłownej warstwy fabularnej;

• czytelnicy z wykształceniem wyższym - nazbyt ideologizujący.

---