HISTORIA FILOZOFII WYKŁAD 8 14 XII 2010
Wraz ze śmiercią Arystotelesa rozpoczyna się nowy okres.
Kultura helleńska zaczyna się przemieniać w kulturę hellenistyczną.
Grecji dotyczy to w takim stopniu, że od strony państwowości traci ona swoją niepodległość.
Jednak nie traci swojej niezależności kulturalnej.
Język grecki staje się przez pewien okres oficjalnym językiem cesarstwa, ludzi wykształconych.
Ateny przestają być jedynym centrum filozoficznym Grecji. Ważne miejsca odgrywają: Antiochia, Rzym, Pergamon, Aleksandria. Zmienia się również pewien ideał, wzorzec kultury i pragnień, potrzeb człowieka.
Tak jak do tej pory główna uwaga skupiona była na dążeniu do wspólnego dobra, do zaangażowania w tworzenie demokracji, teraz zeszły to na drugi plan, w związku ze sprawami politycznymi.
Teraz jest potrzeba osiągania szczęścia w sensie indywidualnym.
Filozofia ma wskazać człowiekowi drogę, jak znaleźć to szczęście.
Następuje odejście od rozważań teoretycznych, metafizycznych, jest za to skupienie się na etyce, czyli na filozofii praktycznej, podpowiadającej jak żyć.
W tym okresie powstają 3 ważne szkoły o nastawieniu (przede wszystkim) ETYCZNYM:
Szkoła Stoicka - stoicyzm
Szkoła Epikurejska - epikureizm
Szkoła Sceptyków - sceptycyzm
Najbardziej charakterystyczna dla tej epoki (hellenistycznej) jest Szkoła Stoicka.
Ad. 1) Szkoła Stoicka - założycielem jest Zenon z Kition (na Cyprze), żyjący w latach 336 - 264. Syn kupca, który pod koniec IV w. przybywa do Aten i zakłada swoją szkołę, która przetrwała ok. V wieków.
Ogromny wpływ na niego wywarła postać Sokratesa. Miał ambicje, by być nauczycielem jak Sokrates.
Również zauważamy pewne wpływy Cyników (myśliciele działający po Sokratesie).
! W tym stoicyzmie wyróżnia się 3 fazy:
Wczesny stoicyzm (starszy stoicyzm) - związany z Atenami. Zenon i jego następca Chryzyp, jako przedstawiciele.
Stoicyzm średni - centrum - wyspa Rodos, stamtąd pochodził niejaki Panaitios (ważna postać w tym okresie).
Stoicyzm młodszy (późny) - wiąże się on z Rzymem. Postaci - Seneka, Epiktet, Marek Aureliusz.
Nazwa „STOICY” - od miejsca, w którym została założona ich szkoła - w malowanym portyku (bramie), na niej było malowidło (bitwa pod Maratonem). Czasem nazywa się tą szkołę Portykiem.
Filozofia według stoików to wiedza o rzeczach ludzkich i boskich.
! Stosują trójpodział filozofii (3 działy):
Logika
Fizyka
Etyka
Filozofię porównywali do ogrodu. W nim logika to ogrodzenie (mur zabezpieczający, wyznaczający pewien obszar).
Fizyka stanowi podstawę tego ogrodu (drzewa). Najważniejsza jest etyka (owoce wydawane przez te drzewa).
Inne porównanie filozofii - do jajka.
Logika - skorupka zewnętrzna.
Fizyka - białko (struktura ważna, wypełniająca).
Etyka - żółtko
Wszystkie te dziedziny (działy) filozofii przenika jedna rozumność - człowiek dobry moralnie, ukształtowany przez etykę, wiedzący jak postępować, musi być dobrym dialektykiem (znać logikę), dobrze rozumować i znać fizykę.
Jest to nastawienie praktyczne.
LOGIKA - stoicy są sensualistami, jeśli chodzi o zdobywanie wiedzy. wiedza według nich to systematyzacja nowych, prostych postrzeżeń zmysłowych (sensus - zmysł). Takie postrzeżenie, to odcisk przedmiotów w duszy, pewna zmiana, która zachodzi w człowieku.
Z tych postrzeżeń tworzą się w dalszym etapie wyobrażenia i one są kryterium prawdy, gwarantują to, że ujmujemy rzeczy takimi, jakie są.
Chociaż stoicy są radykalnymi sensualistami, podkreślają również dużą rolę rozumu (rozumność - ważna kategoria w stoicyzmie).
Stoicy są prekursorami logiki zdań.
Arystoteles utworzył logikę, gdzie podstawą były nazwy, definicje, u stoików ważniejsze są zdania.
Można by powiedzieć, że stoicy są twórcami semantyki (semejon - znak). Zajmują się relacją pomiędzy znakiem i tym, co ten znak oznacza.
FIZYKA - dostarcza racjonalnego obrazu świata. Pomaga badać, ogarniać przyrodę, a to jest ważne zadanie, by przyrodę poznać, bo ona gwarantuje szczęście człowieka, uspokaja ludzki umysł. Przyroda jest bowiem przyjazna człowiekowi, człowiek uwalnia się przed lękiem, jeśli zrozumie w taki sposób przyrodę.
Świat jest przez stoików postrzegany, jako rozumny, wolny od przypadku, nieporządku, jest doskonały (nawiązanie do starożytnej idei piękna świata, harmonii).
Świat, przyroda, ma charakter przyczynowy i jest w nieustannym ruchu - mamy więc finalizm i hylozoizm - wszystko jest w ruchu, który jest toniczny (tonus - łagodne brzmienie), doskonały.
Przyroda jest tylko i wyłącznie materialna. Stoicy wyznają więc materializm.
Istnieje tylko to, co może działać i odbierać działania - CIAŁO. Istnieją więc tylko ciała.
Akcja, pasjo - tylko ciało może działać i odbierać działanie.
W materialnej przyrodzie wyróżniają stoicy 2 czynniki:
Materialne, zawsze czynne ciało i boski rozum (forma), będące początkiem wszystkiego.
Element czynny - boski, przenika cały byt, materię, rozumność przenika cały świat, jest przyczyną, ma różne stopnie napięcia i natężenia.
Materia zawsze bierna. Element bierny - ma tylko zdolność doznawania, odbierania.
Świat widziany jest więc jako jeden ogromny organizm, ciało organiczne - żywe, rozumne, celowe, rządzone jednym prawem. Ten organizm przeniknięty jest ogniem, pneumą, tchnieniem boskim.
Jest to wizja panteistyczna - wszystko jest jednocześnie światem i Bogiem.
Stoicy przyjmują też cykliczność świata - świat rozwija się, wyłania się z jakieś materii - początkiem świata była boska neuma - potem przechodzi kolejne etapy, celem jest pojawienie się ludzi i bogów (istot rozumnych) - gdy się pojawią, jest to szczyt istnienia świata. Potem znów nastąpi spalenie świata, unicestwienie, trwa to w nieskończoność.
Człowiek jest w tym wszystkim cząstką wszechświata. Myśl ludzka podlega tym samym prawom co przyroda.
Rozumność będzie polegać na zaakceptowaniu tych praw, postępowaniu zgodnie z nimi.
To gwarantuje człowiekowi spokój i szczęście. (W ten sposób przechodzimy do etyki).
ETYKA - jej źródłem jest również obserwacja ludzkiej natury. Ta natura sama dąży do pewnego dobrego stanu.
Celem człowieka jest też dobro, a najwyższym dobrem jest cnota, ona zaś daje szczęście.
Dobro, szczęście, cnota w pewnym sensie się utożsamiają.
Do tej cnoty, szczęścia, dobra trzeba rozumnie dążyć.
Cnota jest dobrem samym dla siebie i samym w sobie.
Stoicy rozumieją też cnotę bardzo rygorystycznie - albo się ją ma, albo nie, nie można być tylko odrobinę cnotliwym.
Drogą do cnoty jest uniezależnienie się od okoliczności, bo okoliczności życia mogą nas odwodzić od prawdziwego dobra, mogą nas czasem skupiać na skłonnościach naturalnych, ale nie tych, które prowadzą do prawdziwego dobra.
Cnota polega więc na postępowaniu zgodnym z rozumem - cnota jest więc rozsądkiem, wiedzą, umiejętnością wyboru.
Ta rozumność, którą człowiek powinien się kierować każe nam usunąć pożądanie rzeczy obojętnych, odrzucać zupełnie niektóre z nich (np. według stoików obojętne jest to czy mamy na głowie parzystą czy nieparzystą liczbę włosów), inne, których odrzucić się nie da (zdrowie, rodzina, bogactwo, życie) trzeba przyjąć, ale nie trzeba ich pożądać, nie angażować się (widać w tym zasadę dystansu).
Ideałem stoików jest mędrzec, który wolny jest od niepotrzebnych, niebezpiecznych pragnień, pożądań, posiada wszystkie niezbędne do dobrego życia cnoty. Taki mędrzec jest zawsze szczęśliwy, nawet w płomieniach nie obawia się, bo mądrość pozwoli mu unicestwić ból.
Pełnię szczęścia osiąga ten mędrzec stoicki na tym świecie. Tutaj jest jedyne szczęście możliwe do zdobycia.
Cechą najważniejszą tego mędrca jest rozumność, ale jest on też wolny, niezależny od uczuć, bo uczucia (afekty) są źródłem zła.
4 podstawowe afekty:
Zawiść i pożądliwość - każą człowiekowi dążyć do rzekomego, fałszywego dobra.
Smutek i obawa - każą człowiekowi uciekać przed rzekomym złem.
Te afekty, jeśli się w człowieku rozbudzą, mogą powodować chorobę duszy. Należy się więc ich wyzbywać, poskramiać uczucia.
Życie cnotliwe (rozumne) według stoików jest życiem czynnym - daje zachętę do działania. Człowiek musi działać, walczyć, wybierać to, co rozumne i dobre. Powinien się angażować w życie społeczeństwa w takim wymiarze, w jakim pomoże mu to zdobyć bezpieczeństwo i spokój. Tak samo dbać o siebie, jak o ludzkość. Ta troska o ludzkość dotyczy wymiaru powszechnego, stąd też stoików uważa się za pierwszych kosmopolitów.
Ponieważ człowiek nie ma zawsze doskonałej wiedzy etycznej, potrzeba powszechnych zasad, które by człowiekowi pomagały dążyć do rozumności i dzięki temu cnotliwie żyć.
Ad.2) Szkoła Epikurejczyków - twórcą jest Epikur z Samos żyjący w latach 341 - 270. Szkoła powstała w Atenach, w budynku z ogrodem warzywnym oddalonym od zgiełku życia miejskiego, było tak spokojnie (nazywano ją często Ogrodem Epikura).
Epikur, jeśli chodzi o założenia fizykalne, o obraz świata, nawiązuje do atomistów (Demokryt z Abdery). Cała przyroda składa się z materialnych ciał, a te złożone są z niezależnych od siebie atomów, których własnością jest kształt i wielkość.
Znajdują się w ciągłym ruchu, powodowanym przez ciężar (ruch z góry na dół).
Natomiast jest chodzi o poglądy etyczne, to nawiązują do starej doktryny cyrenaików - HEDONIZM - dążenie do przyjemności - główny motyw.
W centrum refleksji filozoficznej, etycznej znajduje się ludzkie życie i ludzkie szczęście (jak je osiągnąć, na czym polega). Odpowiedź jest zgodna z dawnymi przekonaniami - szczęście polega na doznawaniu przyjemności, nieszczęście to doznawanie nieprzyjemności.
Epikurejczycy zreformowali ten hedonizm, uznając pewną różnicę - przyjemności duszy są wyższe od przyjemności cielesnych, a cierpienie duszy jest cięższe od cierpienia ciała.
Ciało może doznawać bólu tylko w tej chwili, tutaj, natomiast dusza może być dręczona nie tylko cierpieniem teraźniejszym, ale też przyszłym.
Tak jak starożytni hedoniści mówili, że trzeba nieustannie doznawać nowych przyjemności - epikurejczycy mówią, że wystarczy żeby człowiek nie cierpiał, by był szczęśliwy.
Niech tylko ciało będzie zdrowe, a dusza spokojna - życie będzie rozkoszą.
Życie jest jedynym dobrem danym nam na własność. Ponieważ doświadczamy jego kruchości, krótkotrwałości, trzeba z niego czerpać przyjemności, doceniać je, cieszyć się każdym przejawem szczęścia.
Pomoże w tym rozumny wybór - cnota będzie tu umiejętnością wybrania pomiędzy różnymi przyjemnościami.
Czasem trzeba z niektórych przyjemności zrezygnować, bo ich konsekwencjami może być cierpienie większe niż te przyjemności, a czasem trzeba zgodzić się na drobne cierpienie, by wyniknęło z niego większe szczęście.
Rozum pozwala nam zbadać rzeczy, pomaga dobrze ocenić nasze pragnienia, żeby odrzucać te, które nie są ani naturalne dla nas, ani konieczne, pomaga nigdy im nie ulegać.
Rozum pomaga nam tylko wyjątkowo ulegać pragnieniom naturalnym, ale nie koniecznym, a naturalne i konieczne ograniczać.
Rozum pozwala nam też rozpoznać przyczyny naszego nieszczęścia.
Jakie to przyczyny?
Różnego rodzaju lęk:
Lęk przed niemożnością osiągnięcia szczęścia. Odpowiedź rozumu - radość, czyli szczęście jest łatwe do zdobycia, gdy się żyje rozumnie.
Lęk przed cierpieniem. Odpowiedź rozumu - cierpienie jest rzeczywiście jedynym złem, ale jest łatwe do przeżycia, bo kiedy jest silne, to jest krótkotrwałe, a kiedy trwa długo, to nie jest takie silne i można się do niego przyzwyczaić.
Epikur był dotknięty przez ciężką chorobę, więc szukał w ten sposób odpowiedzi dla siebie.
Lęk przed śmiercią. Odpowiedź rozumu - śmierć w ogóle nas nie dotyka, bo gdy my żyjemy, to nie ma śmierci, a gdy umieramy, gdy ona przychodzi, to nie ma nas.
Lęk przed bogami. Odpowiedź rozumu - bogowie istnieją, ale w zaświatach, wolni od zła nie mieszają się do świata, świat można sobie bez nich wytłumaczyć, dlatego nie trzeba się ich obawiać.
Człowiek jest więc odpowiedzialny za własne szczęście. Leży ono niejako w samym człowieku.