PRAWO W STAROŻYTNOŚCI

OGÓLNE WIADOMOŚCI O POCZĄTKACH PRAWA

Pojęcie i geneza prawa.

• „Prawo" w węższym znaczeniu - system norm postępowania wydanych lub uznanych przez władzę państwową, wyrażających interesy rządzących w danym ustroju politycznym grup społecznych, a realizowanych za pomocą przymusu państwowego. → związane z państwem

• mit Owidiusza („Metamorfozy”) o złotym wieku (aurea aetas), kiedy to obywano się bez prawa i sądów, a ludzie z własnej woli respektowali prawidła społecznej egzystencji;

• „Prawo" w szerszym znaczeniu - wszelkie reguły postępowania przyjęte w danej społeczności, określające wzajemne prawa i obowiązki jednostek w każdej zbiorowości, w każdym organizmie społecznym, również w społeczeństwie pierwotnym → ubi societas — ibi ius (gdzie społeczeństwo — tam i prawo).

• Badania nad zwyczajami ludów pierwotnych → teza, że brak źródeł nie oznacza, że nie było w tych społeczeństwach żadnego prawa czy egzekwowalnych przekonań o słuszności → te zjawiska prawne ujmuje się w całość nazywaną prawem prymitywnym.

Prawo prymitywne.

• Obowiązki i prawa wynikające z życia we wspólnocie, z przyjętych zasad, wierzeń itp. → pierwotne poczucie prawa.

• Brak podziałów czynów ze względu na chronione dobro, czy sposób jego ochrony. Istniały jedynie czyny, powodujące lub nie poczucie krzywdy i reakcja (jako instynkt samoobrony czy też odpłaty)

• Powstanie rodów dla ochrony i przeciwdziałania powstania krzywdy, a sankcje jakie tedy powstają to przymus wewnątrz grupowy, mający na celu zmuszenie jednostki do odpowiedniego działania, lub wyjecie ze wspólnoty, w praktyce równające się śmierci.

• Organizacja rodowa związana była też z potrzebą pomszczenia krzywdy, łączącą się z uczynieniem większej krzywdy, bo nie odróżniano wtedy proporcji między zadanym złem, a złem uczynionym w odwecie → krwawa zemsta.

• Czynniki sprzyjające rozwijaniu się organizacji państwowej:

• rozpad społeczeństwa pierwotnego na grupy o sprzecznych interesach,

• narastanie konfliktów społecznych, niemożliwych do rozwiązania siłą autorytetów rodowo-plemiennych,

• wzrastające zagrożenie interesów uprzywilejowa­nych grup społecznych

• Zwyczajami stawały się dawne i nowe prawa, oparte na zasadach etycznych, moralnych, wierzeniowych, obyczajach. Zwyczaj uzyskując sankcję przymusu państwowego stawał się prawem. Prawo i zwyczaj bardzo długo współistnieją ze sobą, a granice między nimi są często trudne do poprowadzenia.

• Prymitywne sposoby realizacji praw - samopomoc, mediacja rodowych autorytetów, odwet dokonywany siłami całego rodu czy plemienia, ustępują aparatowi państwa.

→ okres przejścia od epoki prawa prymitywnego do epoki prawa archaicznego.

Ogólna charakterystyka prawa w starożytności.

• Cechy wspólne systemów prawa starożytności - wykształcone w ustroju społ.-ekon. opartym na niewolnictwie oraz sankcjonowały podstawowe dla tego ustroju podziały społeczne, a także źródła prawa oparte na prawie zwyczajowym.

• „Źródła prawa" ma wiele znaczeń.

• Źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi) - skąd wywodzi się prawo, jakie są podstawy jego tworzenia, czyli czynniki prawotwórcze.

• Źródłami poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) - pomniki przeszłości, materiały prawne umożliwiające zapoznanie się z prawem.

• Zwyczaj ma dwie cechy:

• walor długotrwałego stosowania (longa consuetudo)

• walor powszechnej akceptacji społecznej oraz poczucie potrzeby ich przestrzegania (opinio necessitatis).

• Wraz z umacnianiem władzy państwowej prawo zwyczajowe było uzupełniane i zastępowane prawem stanowionym, czyli aktami wydawanymi przez władcę.

• Prawa starożytności dzielimy na prawa despotii wschodnich i na prawa państw śródziemnomorskich.

• Prawa starożytnego Bliskiego Wschodu (Egipt, Mezopotamia)

• warunki rozległej terytorialnie gospodarki rolniczej i handlu lądowego

• prawo przepojone elementami sakralnymi i wyobrażeniami religijnymi

• teokratyczny charakter władzy monarszej

• jednostka podporządkowana państwu.

• kazuistyka

• też prawo hebrajskie, choć miało odmienny ustrój, to poprzez chrześcijaństwo miało doniosłe znaczenie dla europejskiej kultury prawnej.

• Prawa państw śródziemnomorskich → warunki małych organizmów państwowych typu miejskiego, gospodarczo związanych z handlem morskim

• Grecja i na jej podstawie wyrosłe prawa hellenistyczne:

• brak jednowładztwa

• prawa obywateli do pewnego stopnia uznawane i zagwarantowane

• kazuistyka

• rozwinięta jedynie myśl polityczna (o państwie), myśl filozoficzna (sprawiedliwość, słuszność, rządy prawa), a także retoryka i gramatyka.

• Rzym

• rozwój od norm regulujących istnienie państewka-miasta do potężnego imperium

• ewolucja od prawa typu archaicznego do systemu o charakterze uniwersalnym

PRAWA STAROŻYTNEGO BLISKIEGO WSCHODU

Pomniki prawne Egiptu i Mezopotamii.

• Egipt - pierwsze zwarte państwo, choć o prawie niewiele wiemy (nie licząc tzw. ustaw karnych faraona Horemheba i jego następcy Ramzesa II; zbiór praw faraona Boccharisa).

• Nowy etap rozwoju prawa to epoka Ptolemeuszy → wzajemne oddziaływanie różnych systemów prawnych: egipskiego, grecko-hellenistycznego i rzymskiego → dzięki odkryciu papirusów egipskich można zrekonstruować ten swoisty konglomerat prawny (papirologia prawnicza).

• Mezopotamia - najdawniejsze źródła prawa (III i II tysiąclecia p.n.e.) - zwane „kodeksami" → króla Urukaginy, władcy Lagaszu, władcy Ur-Nammu, kodeks Lipit-Isztara.

• Kodeks Hammurabiego (ok. 1728-1686 r. p.n.e.) → uznany za najważniejsze źródło poznania prawa.

• Prolog, w którym wywodzi się prawo z pewnego wiecznego i niezmiennego porządku ustanowionego przez bogów, a sam król powołany do przywrócenia sprawiedliwego i słusznego prawa.

• Epilog - wzywający do błogosławieństwa bogów dla posłusznych i przekleństwa dla nieposłusznych.

• Część normatywna - wyrywkowo ujęte normy (brak systematyki), kazuistyka, zasada talionu, zróżnicowanie ze względu na status społeczny, kary odzwierciedlające.

Prawo hebrajskie. Przepisy prawne Starego Testamentu.

• Państwo Izrael - konsolidacja polityczna plemion semickich na Półwyspie Synaj i w Palestynie za czasów króla Salomona (X w. p.n.e.) - kolebka pierwszego systemu monoteistycznego → z niego powstaje chrześcijaństwo i islam.

• Rdzeń prawa judaistycznego to Pięcioksiąg (Księga Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb i Powtórzonego Prawa) → okres talmudyczny - obok prawa pisanego Tory rozwija się dzięki rabinom ustna Tradycja tworząc system Talmudu.

• Prawo - powiązanie prawa z religią, brak systematyki, ewolucja systemu kar od zasad krwawej zemsty do publicznego wymiaru sprawiedliwości (sąd złożony z kapłanów), tworzenie azylu, zasada talionu, łagodzenie w Biblii dawnych rygorów niewoli za długi, zakaz lichwy.

• Przepisy prawne Starego Testamentu stały się wzorcem dla wielu rozwiązań prawa kanonicznego, czy prawa muzułmańskiego.

SYSTEMY PRAWNE PAŃSTW ŚRÓDZIEMNOMORSKICH

Prawa greckie.

• Źródła prawa greckiego - fragmentaryczne i w większości pośrednio przekazane przez literaturę nieprawniczą → prawodawstwo Likurga w Sparcie czy Drakona i Solona w Atenach z dzieł historyków (Herodota, Ksenofonta, Tukidydesa, Plutarcha), dramatopisarzy (Ajschylosa, Sofoklesa, Arystofanesa, Menandra), filozofów, a wreszcie przemówień mówców sądowych — retorów.

• brak wytworzenia zwartego systemu prawa greckiego

• wytworzyły się w filozofii teorie:

• sprawiedliwości - wywodzona od Sokratesa, rozwinięta przez Platona, a następnie przejęta przez stoików, przeniknęła do filozofii rzymskiej (Cycero) i chrześcijańskiej (św. Augustyn). Platon przeciwstawiał prawu (jako tworowi człowieka) sprawiedliwość i im bardziej prawo zbliżone jest do sprawiedliwości tym bardziej jest dobre.

• słuszność - powstała w myśli filozoficznej Arystotelesa - praktyczna realizacja prawa (które jest formułą oderwaną i ogólną) może być niezgodna z poczuciem słuszności → zasada ta nakazuje łagodzić, albo nawet odstąpić od prawa, tam gdzie jego wykonanie byłoby krzywdzące. Idea ta tak koryguje jak i uzupełnia prawo stanowione.

• rządy prawa - pełne podporządkowanie się obywateli normom prawnym przez nich samych ustanowionym i przez nich respektowanym, związane z poczuciem legalizmu (uznanie za źródła prawa akty prawodawcze)

• wyodrębnienie ze społeczeństwa obywatela i określenia jego pozycji prawnej → powstanie takich pojęć jak: równość wobec prawa, równy dostęp do funkcji publicznych, wolność słowa, swoboda dyskusji politycznych i inne. → zalążek późniejszego podziału na prawo publiczne i prywatne.

• Nowy etap → utrata niepodległości po wchłonięciu ich przez imperium Aleksandra Wielkiego. Na terenie imperium powstały wielkie monarchie zwane hellenistycznymi → prawa hellenistycznych - to nie określony system prawa, ale pewien krąg kultury prawnej (jako synteza tradycji greckiej i ludów orientalnych - prawo perskie czy egipskie).

• stoicyzm → system filozoficzny wyrosły z przemieszania tradycji kulturowych, etnicznych i religijnych, tworzący wartości w oparciu o uznanie istnienia prawa natury (zbiór zgodnych z naturą wszechrzeczy nakazów Rozumu, jednakowy dla wszystkich i wszystkiego). Zainteresowanie jednostką (indywidualizm) → zmiana prymatu z interesu ogółu nad interesem jednostki na równorzędność dobra jednostki i ogółu.

• zmiana charakteru źródeł prawa - zmiana prymatu prawa stanowionego na prymat prawa zwyczajowego.

Ustrój polityczny

• królestwo - od 753 r. p.n.e. do 509 r. p.n.e.

• republika - od 509 r. p.n.e. do 27 r. p.n.e.

• wczesna - do IV w p.n.e.

• późna - od IV w p.n.e.

• pryncypat - od 27 r. p.n.e. do 283/3 r. n.e. (reformy Dioklecjana)

• dominat - od 283/4 r n.e. do 476 r n.e.

Rozwój prawa

• prawo archaiczne - od 753 r p.n.e. do połowy III w p.n.e. (do pierwszej wojny punickiej w 264 r. p.n.e.)

• prawo przedklasyczne - od 2-giej połowy III w. p.n.e. do końca republiki

• prawo klasyczne - od początków pryncypatu do objęcia władzy przez cesarza Dioklecjana (koniec dynastii Sewerów)

• prawo poklasyczne - od Dioklecjana do 476 r n.e.

prawo justyniańskie - 527-565 r. n.e.

Rozwój Państwa	Rozwój Prawa	Zwyczaj	Ustawa	Plebiscyt	Senatus Consulta	Prawo Pretorskie	Responsa Prudentium	Konstytucje Cesarskie
Królestwo	archaiczne	X	X	X		X
Republika	przedklasyczne	X	X	X		X
Pryncypat	klasyczne	X			X		X	X
Dominat	poklasyczne	X					X	X

Prawo rzymskie okresu antycznego.

• głównie prawo zwyczajowe, przenikane elementami sakralnymi

• ustawa XII tablic - jako wynik walki plebejuszy z patrycjuszami

• brak systematyki

• pomieszanie norm różnych dziedzin

• głównie przepisy prywatnoprawne, ale też trochę publicznoprawnych

• istnienie przestępstw prywatnych (dot. przestępstw naruszających interes jednostki) zagrożonych karą prywatną, przy niewielkich wyłomach, jak np. furtum manifestum (chłosta)

• oddanie dłużnika wierzycielowi - brak rozróżnienia nie oddanej pożyczki od kradzieży

• nieliczne przepisy dot. przestępstw naruszających interes ogółu (głównie sakralne)

• ustawa XII tablic - otoczona nadzwyczajnym respektem, nigdy formalnie nie uchylona, stanowiła trzon ius strictum, a wraz z późniejszym ustawodawstwem zgromadzeń ludowych i senatu tworzyła Ustawa tworzyła zamknięty system prawa obywateli rzymskich — ius civile.

Prawo rzymskie epoki klasycznej.

• Po wojnach punickich wzrost terytorialny, rozkwit gospodarczy i związane z tym przemiany struktury społecznej, potrzeba powstania prawa do obsługi skomplikowanych stosunki produkcji i wymiany na ogromną skalę, w celu bezpieczeństwa obrotu. → pojęcia abstrakcyjne i odformalizowane w praktyce, choć związane z tradycjami prawnymi.

Specyficzne cechy:

• Edykty urzędników (ius honorarium)

• od czasu lex Cornelia de edictis (67 r p.n.e.) pretorzy byli związani swoim edyktem

• W odniesieniu do ius civile prawo pretorskie spełniało trzy funkcje:

• adiuvere - wspomagać realizację ius civile, np. ogłaszał sposób objęcia spadku przez heres extraneus.

• supplere - uzupełniać ius civile, np. udzielenie skargi tym stosunkom, które powstały wraz z rozwojem obrotu gospodarczego, a nie były uwzględnione przez ius civile.

• corrigere - poprawiać niesłuszne zdaniem pretora normy ius civile, np. nowy porządek dziedziczenia, exceptio w przypadku dolus i metus.

• Uporządkowanie edyktów ok. 130 r n.e. - na polecenie cesarza Hadriana najwybitniejszy prawnik tamtych czasów Salvius Iulianus ustalił jednolity tekst edyktu pretora miejskiego, dla peregrynów i edyla kurulnego oraz namiestnika prowincji → zaczęto nazywać go edictum perpetuum / edictum Iulianum / edictum salvianum / edictum Hadrianum → Powstawały liczne komentarze do edyktu.

• Prawotwórcza działalność prawników

• Ius respondendi → źródłem prawa od czasu Augusta, który niektórym prawnikom udzielił ius respondendi ex auctoritate principis (tylko prawnicy osiedli w Rzymie). Stopniowo również responsa i questiones nabrały znaczenia prawa powszechnie obowiązującego. Cesarz Hadrian postanowił, że w razie rozbieżności dwóch prawników sędzia może pójść, za którą strona chce. Prawnicy udzielali porad prawnych urzędnikom, pomagając w pisaniu ich edyktów, a także wchodzili w skład consilium principis (rady cesarskiej), pisząc projekty dekretów i reskryptów.

• Szkoły prawa i najwybitniejsi juryści → na początku pryncypatu powstały dwie szkoły. W II w n.e. wszyscy prawnicy związani byli z cesarze, więc różnice pomiędzy nimi zaczęły zanikać.

• Szkoła prokuliańska - założona przez Marcusa Antistiusa Labeo (propagator nowości w prawie, zwolennik republiki), nazwę wzięła od jego następcy - Proculusa → filozofia Arystotelesa

• Szkoła sabiniańska - założona przez Gaiusa Ateiusa Capito (zwolennik władzy cesarskiej), nazwę wzięła od jego następcy - Masuriusa Sabinianusa. → filozofia stoików

• Do najwybitniejszych prawników tego okresu zaliczamy:

• Celsusa → ius est ars boni et aequi

• Salviusa Iulianus → autor edictum Salvianum, nova clausula Iuliani

• Sextus Pomponius → autor min. Enchiridiona - historyczny rys prawodawstwa rzymskiego

• Gaius → autor Instytucji (I - osoby; II i III - rzeczy; IV - powództwa) i Res cottidiance

• Aemilius Papinianus - II/III w n.e.; „książę rzymski jurystów”

• Iulianus Paulus - III w n.e.

• Domitius Ulpian - III w n.e.

• Herennius Modestinus

• questiones, responsa, disputiones, epistulae - zbiory kazuistycznych rozwiązań

• intitutiones, regulae - podręczniki prawnicze

• komentarze do ustaw, edyktów, dzieł prawników (np. de fideicomissis)

• digesta - dzieła systematycznie ujmujące prawo

• Rzymianie konstruowali normy abstrakcyjne i ogólne, a przenikająca do Rzymu filozofia ze świata hellenistycznego (stoicy, Arystoteles) wpłynęła na rozwój takich konstrukcji jak słuszność i sprawiedliwość. To głównie dzięki działalności prawników i pretorów w prawie rzymskim pojawiły się i zmieniały prawo wartości etyczne i moralne (łagodność, życzliwość, dobroć, uczciwość, godność, człowieczeństwo).

• Początkowo brak rozróżnienia między prawo prywatne a publiczne → dopiero wraz z rozwojem aparatu państwowego pojawiają się pierwsze definicje dotyczące tego podziału. Jednak jeszcze za Cycerona całe prawo służyć miało dobru ogólnemu. Dopiero w okresie prawa klasycznego juryści wyodrębniali dziedzinę interesów jednostki regulowaną normami prawa prywatnego, natomiast wszelkie ograniczenia wolności jednostkowej, uzasadnione interesami ogółu, pozostawiali prawu publicznemu. → Ulpian definicja prawa publicznego i prywatnego. Nie było to jednak kryterium systematyzacji prawa, ale zauważeniem istniejących faktów.

• Wraz z rozwojem państwowości kształtowała się kategoria przestępstw publicznych → sądzone przez oddzielne trybunały karne i zagrożone karami publicznymi. Wraz z powiększaniem się katalogu przestępstw publicznych, rosło okrucieństwo represji karnej → jurysprudencja nie zajęła się prawem publicznym.

Prawo poklasyczne. Kodyfikacja justyniańska.

• Podstawowe źródła prawa - konstytucje cesarskie. Prawnicy anonimowo pracują w kancelarii cesarskiej - otwarto państwowe szkoły prawnicze.

• Dla uporządkowania prawa powstają zbiory ustaw (Codex Gregorianus, zawierający uporządkowane zestawienie konstytucji od cesarza Hadriana do 291 r., a następnie — będący jego uzupełnieniem do 314 r. — Codex Hermogenianus. - zbiory prywatne) → zbiór oficjalny Codex Teodosiana - konstytucje od 312 do 438, dotyczył tylko prawa publicznego.

• Okres od od Konstantyna Wielkiego do Justyniana - wulgaryzacja prawa

• Powstają zbiory prac prawników klasycznych, zmienione i dopasowane do innych warunków społeczno-ekonomicznych → Sentencje Paulusa, Regulae Ulpiani, Epitome Gai.

• Ustawy o cytowaniu → Konstytucja raweńska - Teodozjusza II z 426 r - moc obowiązującą mają pisma Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna. W przypadku różnic, decydowało zdanie większości, a przy równej liczbie „głosów” - zdanie Paulusa. Jeśli Paulus się nie wypowiedział, sędzia mógł sam wybrać opinię.

Kodyfikacja justyniańska

• 527 r n.e. - Justynian I obejmuje rządy; chciał zjednoczyć Cesarstwo.

• 528 r n.e. - powołuje komisję do zebrania konstytucji cesarskich - codex vetus - wiele sprzeczności

• 530 r n.e. - powołuje nowe komisje (na czele Trybonian - minister sprawiedliwości) Cesarz upoważnił komisję do dokonywania zmian → interpolacje / emblemata Triboniani

• 533 r n.e. - stworzyli Digesta - wybór pism prawników, głównie dotyczą prawa prywatnego, Institutiones - podręcznik do nauki prawa, wzorowany na instytucjach Gaiusa. Opracowany przez Tryboniana i profesorów prawa. Księgi podzielone na tytuły, a w średniowieczu podzielone na paragrafy.

• 534 r n.e. - stworzyli Codex - zawiera konstytucje od cesarza Hadriana po konstytucje Justyniana. 12 ksiąg podzielonych tematycznie na tytuły, które zawierają konstytucje podzielone na tytuły.

• Justynian wprowadził zakaz komentowania prawa, kazał spalić wszystkie zakazane prace → w praktyce nie stosowano

• Novellae - nowe konstytucje wydane po kodyfikacji → prywatne zbiory nowel justyniańskich, np. Epithome Iuliani.

• Parafraza Teofila - grecki przekład Instytucji, sporządzony prawdopodobnie przez Theophilusa.

• Ekloga - przeróbka prawa sporządzona z inicjatywy cesarza Leona III w VIII w. uwzględniała prawo zwyczajowe

• Procheiron - podręcznika prawa powstały pod koniec IX w.

• Bazyliki - przeróbki z Digestów, Kodeksu i Nowel, uzupełniane licznymi nowelami cesarskimi i komentarzami - podstawowy zbiór prawa bizantyj­skiego.

• Hexabiblos - dzieło sędziego Hermanopulosa z Salonik, złożony z 6 ksiąg zbiór - wyciąg z Procheironu. Obowiązywał w Grecji do 1946 r.

• ustawodawstwo Juliana obowiązywało we wschodnim cesarstwo do jego upadku (1435 r.), choć w zachodniej części popadło w zapomnienie.

PRAWO W ŚREDNIOWIECZU I CZASACH WCZESNONOWOŻYTNYCH

SYSTEM I ŹRÓDŁA PRAWA SĄDOWEGO

OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE ŚREDNIOWIECZNYM I WCZESNONOWOŻYTNYM

Charakter prawa epoki feudalizmu.

• Termin „prawo feudalne” - wieloznaczne i nieadekwatne dla wielu urządzeń, obejmujące okres od prymitywnej fazy rozpadu wspólnot rodowo-plemiennych aż do czasów państw nowożytnych.

• Znaczenie prawa rzymskiego - niewielkie w pierwszej fazie rozwoju, ale wraz z rozwojem gospodarki i przemianami struktur społecznych następuje recepcja prawa rzymskiego.

• Źródła prawa - prawo zwyczajowe, prawo stanowione, prejudykaty. Uznawanie za źródło prawa jurysprudencji (np. dzieła glosatorów i komentatorów, czy opinie uczonych doktorów praw)

• Źródła poznania prawa - przekazy historyczne, dokumenty, spisy, kompilacje, kodeksy, zbiory wyroków, literatura prawnicza.

• Cechy charakterystyczne praw państw epoki średniowiecznej i wczesnonowożytnej:

• prymat prawa zwyczajowego nad stanowionym,

• partykula­ryzm

• stanowość prawa.

Prymat prawa zwyczajowego.

• Prawo zwyczajowe - historycznie pierwsze. Dominowało, gdy aparat władzy był słabo rozwinięty, jak w monarchiach wczesnofeudalnych czy podczas rozdrobnienia feudalnego. Władza nie miała jeszcze środków na wydawanie i egzekwowanie aktów prawnych. Zwyczajowi nadawano sankcję, nie przez akty prawne, ale przez praktykę stosowania go przez organy państwowe - głównie sądy. Początkowe przekazywane ustnie, spisywane zostały poprzez upowszechnienie się pisanych wyroków i aktów czynności prawnych. Z czasem spisywano je jako reguły ogólnie, a nie jednostkowe. Początkowo akty prawotwórcze to zmiany lub uzupełnienia prawa zwyczajowego.

• Zmiana następuje w XIII w → nowa ideologia prawodawstwa - teoretyczne uzasadnianie prawotwórczej działalności władców/papieża zajęli się legiści/kanoniści na gruncie prawa rzymskiego/kanonicznego, które dawały uzasadnienie mocy stanowienia praw przez władcę.

• Związany z tym problem wzajemnego stosunku „zwyczaju" i „ustawy" → obawa przed wzmocnieniem władzy królewskiej - nadrzędność prawa zwyczajowego, w interesie monarchów - prymat ustawy nad zwyczajem. → odrodzenie arystotelesowskiej koncepcji państwa - prawo jako twór prawodawcy.

• 3 etapy przechodzenia od prawa zwyczajowego do prawodawstwa państwowego:

• powstawanie prywat­nych spisów prawa zwyczajowego

• potwierdzenie autentyczności prawa zwyczajowego przez władzę

• intensywne prawodawstwo królewskie - cel: ustanawianie nowych norm prawnych.

• W XIV-wiecznej doktrynie postglosatorów → obok postulatów możliwie najpełniejszej regulacji życia prawnego normami prawa stanowionego, postulaty dotyczące formalnej strony procesu ustawodawczego → rozszerza się krąg organów stanowiących prawo.

• Ustrój absolutyzmu → aspiracje do objęcia swoim prawodawstwem całości życia politycznego i prawnego, głównie dotyczyło to sfery publicznoprawnej, ale też prawa sądowego, a w szczególności procesu sądowego i prawa karnego.

• Brak absolutyzmu, np. Polska → prymat prawa zwyczajowego.

Partykularyzm prawa.

• Związany z pozycją prawa zwyczajowego i jego niepowszechnością.

• Partykularyzm personalny przerodził się w stanowość.

• Partykularyzm terytorialny uległ pogłębieniu w dobie rozdrobnienia feudalnego.

• Od XIII w inicjatywy unifikacji lokalnych praw zwyczajowych → czynnikiem integrującym stają się prawo rzymskie i kanoniczne (prawo powszechne (ius commune) - stosowane w przypadkach luk w prawie miejscowym czy rozbieżności między prawami partykularnymi + walor praw „uczonych") oraz prawo stanowione.

• Stopniowo gromadzono prawa w celu lepszego ich poznania. Wraz z postulatem pewności prawa powstaje dążenie do spisywania prawa zwyczajowego, reformowania i zastępowania prawem stanowionym. W dobie Odrodzenia powstaje postulat racjonalnej systematyzacji.

Stanowość i korporacyjność prawa.

• Wykształcenie praw odmiennych i oddzielnych dla poszczególnych stanów (szlachta, duchowieństwo, mieszczanie, chłopi) w dobie monarchii stanowej. → niejednolite unormowanie niektórych instytucji prawnych, represji karnych, stanowość sądownictwa

• Prawa stanów uprzywilejowanych miały formę przywilejów lub umów.

• W ramach jednego stanu (gł. mieszczanie) możliwe były inne uregulowania ze względu na organizacje kupieckie czy cechowe → charakter korporacyjny.

• W okresie monarchii absolutnej tendencje do unifikacji prawa to min. również tendencje do ograniczenia partykularyzmu personalnego na rzecz powszechnie obowiązujących praw.

Rola nauki i nauczania prawa.

• Głównymi ośrodkami nauki prawa i skupiskami uczonych prawników były uniwersytety - głównie Bolonia → glosatorzy (szkoła zajmująca się analizą tekstów części kodyfikacji justyniańskiej).

• Podstawą studiów prawniczych było prawo rzymskie (ius civile - legiści) i kanoniczne (ius canonicum - kanoniści), dzięki czemu nabrały one charakteru uniwersalnego.

• Odrodzenie zainteresowań prawem rzymskim wiązało się z działalnością szkoły glosatorów, a prawem kanonicznym z dziełem mnicha Gracjana, który zebrał normy prawa kanonicznego. → doktor obojga praw (utriusque iuris)

• Sposób nauczania - do XIV w. metoda scholastyczna (kult autorytetów, brak swobodnej interpretacji, drobiazgowa egzegeza, jałowe spory o słowa) → szkoła glosatorów. Od XIV w. nowy kierunek tzw. komentatorów → nadal oparte na metodzie scholastycznej, ale w połączeniu z metodą dialektyczną = każdy problem przedstawiany był słuchaczom w formie określonego zagadnienia prawnego, z którego wydobywano drogą dedukcji coraz bardziej szczegółowe kwestie. Te z kolei rozstrzygane były przez przytaczanie wszystkich możliwych argumentów za i przeciw oraz pełne zestawienie dotych­czasowych poglądów.

• włoski sposób nauczania - rozpowszechnił się na uniwesytetach.

• Czasy humanizmu i reformacji → powstanie francuskiej metody nauczania (szkoła w Bourges, włoski prawnik Andreas Alciatus), choć nie przyjęła się w innych państwach, to podjęta przez nią krytyka rozpowszechniała się. Metoda ta oparta była na krytyce ujmowania prawa jako całościowego, logicznego systemu, na postulatach systematyzacji według określonego racjonalnego porządku w sposób jednolity i syntetyczny, oparty na nowych założeniach konstrukcyjnych.

• Wiek XVI był „złotym wiekiem" dla hiszpańskiej nauki prawa (Salamanca) → prekursorzy nowożytnej szkoły prawa natury - podstawy ideologiczno-doktrynalnej ruchu kodyfikacyjnego w XVIII w. i współczesnego prawa prywatnego. Metoda zwana późną scholastyką, ze względu na jezuitów wykładających tam.

• Doba renesansu - wzrost znaczenia prawników i fakultetów prawa, którym w niektórych krajach przyznawano prawo wydawania w trudniejszych sprawach sądowych wiążących opinii (communis opinio doctorum) stanowiących podstawę wyroków.

• W Polsce → na ogół model włoski, choć wraz z wykładającym na Akademii Krakowskiej Hiszpanem Piotr Rojzjuszem (uczeń Alcjata) styl francuski pojawił się i w Polsce. Prawo rzymskie pojawiło się dzięki Janowi Konarskiemu i Piotrowi Tomickiemu

Założenia systematyki prawa.

• brak systematyki prawa

• Nie ma podziału na prawo publiczne i prawo prywatne. Pomieszanie norm publicznych i prywatnych (np. patrymonialny charakter władzy, immunitety, większość przestępstw ścigana prywatnie i karana karami prywatnymi)

• Wraz z rozrostem agend państwowych zwiększa się ingerencja państwa w dziedzinę prywatnopraw­ną. W dobie absolutyzmu do sfery publicznoprawnej zaliczano już prawo karne i proces karny.

• w polskiej literaturze prawniczej czasów przedrozbiorowych istniał podział na prawo sądowe (na straży sądy) i prawo polityczne (na straży władza polityczna)

• brak rozróżnienia na prawo karne i cywilne → czyny pod pojęciem szkody i dochodzone w jednakowym trybie, zagrożone karą prywatną o charakterze odszkodowawczym i karnym. Dopiero wzrost ilości przestępstw o charakterze publicznym oraz występujący w procesie sądowym podział skarg na cywilne i karne doprowadził do rozdziału na proces cywilny i karny.

• Brak rozróżnienia prawa materialnego i formalnego

• Systematyka:

• wzorowana na prawie kanonicznym z Dekretałów: najpierw normy dotyczące sądownictwa i procesu sądowego, następnie prawo osobowe, na końcu karne.

• od XVI w. nowe pomysły konstrukcji związane z francuską szkołą prawa i jej postulatem systematyki racjonalno-logicznej.

• nawiązania do systematyki rzymskiej - personae-res-actiones.

• W dobie Odrodzenia powstała myśl o kodyfikacji i unifikacji prawa. Warunkiem do tego była poprawa w stanie kultury prawnej. Zasadniczy postęp w kodyfikacjach nastąpił dopiero w XVIII w.

• Klasyfikacja prawa w czasach średniowiecznych opierała się nie na kryteriach przedmiotowych (według gałęzi prawa), ale na kryteriach podmiotowych, co wynikało ze stanowego charakteru prawa, a materiał gromadzony był z reguły nie według przynależności norm do określonego działu prawa, ale według charakteru źródeł.

ŹRÓDŁA PRAWA U GERMANÓW I W PAŃSTWIE FRANKOŃSKIM

Kształtowanie się praw germańskich.

• Wizygoci - sprzymierzeńcy; płd. Galia; w 419 r. założyli państwo ze stolicą w Tuluzie (państwo tolozańskie). Na początku VI w. osiedlili się w Hiszpanii przenosząc stolicę do Toledo (państwo toledańskie). Przestało istnieć po podbiciu przez Arabów w 711 r.

• Ostrogoci - sprzymierzeńcy; pod koniec V w. pod wodzą Teoderyka założyli państwo które przetrwało 60 lat.

• Burgundowie - sprzymierzeńcy, na początku V w. na lewym brzegu Renu, tworząc tzw. królestwo wormackie. Po wojnie z Hunami przenieśli się w okolice Lyoniu, a w VI w przyłączone zostało do państwa frankońskiego.

• Longobardowie - początkowo dorzecze dolnej Łaby; IV/V w. przenosili się na południe, a w VI w zajęli płn. Italię (stąd nazwa Lombardii), a w ciągu VII w. prawie całe Włochy. Państwo Longobardów zostało włączone w 774 r. do państwa frankońskiego.

• Frankowie - płd.-wsch. pograniczu Galii u schyłku III w. 2 zespoły plemion: Franków salickich i Franków rypuarskich. Stopniowo zajęli ziemie Turyngów, Alamanów, Bawarów, Burgundów, a Wizygotów wyparli za Pireneje. W VIII w włączono państwo longobardów.

Źródła prawa Wizygotów, Ostrogotów i Burgundów.

• cecha charakterystyczna - dwoistość prawa - rzymskiego i germańskiego.

• Wizygoci → wpływ na prawo hiszpańskie

• dla ludności germańskiej - Codex Euricianus, 2-ga poł. V w., potem kilkakrotnie zmieniamy i uzupełniany. Wiele wpływu romanistycznego → napisany był poprawną, choć zwulgaryzowaną łaciną, przyjęte wiele rzymskich instytucji prawnych.

• dla ludności rzymskiej - Lex Romana Visigothorum/Breviarium Alaryka, początek VI w, oparty na Kodeksie Teodozjańskim, Sentencjach Paulusa oraz Epitome Gai i miał obowiązywać wyłącznie (wykluczał inne źródła prawa rzymskiego). Odegrał ważną rolę jako podstawowy zbiór prawa dla ludności rzymskiej w państwie frankońskim oraz jako źródło prawa w południowej Francji.

• dla wszystkich - w poł. VII w. kolejna przeróbka Kodeksu Euryka (nazwana Lex Visigothorum Reccesvindiana albo Liber Iudiciorum).

• Ostrogoci

• Edykt Teodoryka - początkowo utrzymano prawo rzymskie, na początku VI w. wydano zbiór prawa dla wszystkich. Opierał się na Kodeksie Teodozjańskim, kodeksach Gregoriana i Hermogeniana, Sentencjach Paulusa, ale też na zwyczajach germańskich. W razie braku regulacji stosowano prawo zwyczajowe.

• Burgundia

• dla Burgundów - Lex Burgundionum; koniec V w.; zbiór ustaw królewskich, późniejsze, przerobione wersje nazywane są jako Lex Gundobada. Wpływ wizygockiego Kodeksu Euryka oraz prawa rzymskiego.

• dla ludności rzymskiej - wydany pod koniec V w. Lex Romana Burgundionum, oparty na Kodeksie Teodozjańskim, Instytucjach Gaiusa, Sentencjach Paulusa i innych. W przeciwieństwie do Brewiarza Alaryka dopuszczał stosowanie innych źródeł prawa rzymskiego w kwestiach nie uregulowanych.

Źródła prawa longobardzkiego.

• Edykt Rotara - VII w, niewyrobioną łaciną, z dużą liczbą zwrotów germańskich, o ściśle germańskim charakterze, prawie bez rzymskich naleciałości. Pod względem formalnym przewyższał ówczesne pomniki prawa germańskiego (systematyka wg kryterium osobowego). Nie uznał mocy obowiązującej prawa rzymskiego, choć w praktyce stosowane je.

• Edykt Liutpranda - początek VIII w., bardziej uwzględniał prawo rzymskie, dopuszczał stosownie prawa rzymskiego. Po włączeniu do państwa frankońskiego zastój w prawie longobardzkim, dopiero w IX w. zaczęto się nim interesować, dzięki temu stało się jednym ze źródeł prawa włoskiego.

Ogólna charakterystyka źródeł prawa frankońskiego.

• personalność prawa → utrzymano w mocy prawa szczepów i związków plemiennych → duża różnorodność praw (od romańskich, poprzez germańskie zromanizowane do czysto germańskich)

• pomniki prawa od okresu kształtowania się państwowości do okresu monarchii wczesnofeudalnej → odzwierciedlenie przemian społecznych, postęp w zakresie techniki legislacyjnej.

Leges barbarorum.

• Personalność prawa i związana z nią professio iuris (oświadczenie pod jakim prawem ma być osoba sądzona) oraz wielość praw zwyczajowych, doprowadziła do powstania zasady terytorialności i tworzenia lokalnych praw zwyczajowych, dla rozwiązywania kolizji miedzy prawami zwyczajowymi plemion.

• Lex Salica (Pactus Legis Salicae) - początek VI w.; spis prawa zwyczajowego Franków salickich. Pochodził z początków państwa Franków, brak wpływu rzymskiego, czysto germański, z licznymi pozostałościami dawnej organizacji rodowo-plemiennej. Spisana prymitywną łaciną, z licznymi zwrotami starogermańskimi. Póżniejsze redakcje nie zmianiały tego zbioru, ale je poprawiały pod kątem formalnym, w związku z czym stawał sie coraz bardziej nieprzystający.

• Spisy praw zwyczajowych Franków rypuarskich, Alamanów i Bawarów.

• Lex Ribuaria - w VIII w, zbliżona do prawa salickiego, wpływy ustawodawstwa królewskiego, kościoła i pewne wpływy prawa rzymskiego.

• Lex Alamanorum - początek VIII w., duży wpływ duchowieństwa (pierwsza część dot. Kościoła, a 2 kolejne sprawom świeckim).

• Lex Baiuvariorum - 1-wsza poł. VIII w., wzorowany na prawie alamańskim (systematyka), na prawie wizygockim.

• Spisy powstałe za czasów Karola Wielkiego

• Lex Saxonum - początek IX w., dla Sasów.

• Ewa Chamaworum - spis prawa Franków Chamawskich,

• Lex Frisionum - prawo Fryzów,

• prawo Anglów i Warnów, zwanych także Turyngami (od Turyngii).

Leges Romanae.

• Zgodnie z zasadą osobowości prawa, ludność rzymska zamieszkała w państwie frankońskim rządziła się własnym prawem, tj. prawem rzymskim. Z trzech omówionych wyżej germańskich spisów prawa dla ludności rzymskiej, tj. wizygockiego, burgundzkiego i ostrogockiego, obowiązującego również i ludność germańską, dla których przyjęta została ogólna nazwa Leges Romanae, w państwie frankońskim prawem ludności rzymskiej była Lex Romana Visigothorum, czyli Breviańum Alarici, które stało się w ten sposób głównym źródłem prawa rzymskiego na zachodzie Europy w dobie średniowiecza.

• Prawem rzymskim posługiwała się również w państwie frankońskim organizacja kościelna, w myśl zasady Ecclesia vivit lege romana. Natomiast poszczególni duchowni, stosownie do zasady osobowości prawa, podlegali jeszcze wówczas prawu swego pochodzenia.

Kapitularze królewskie.

• ich podstawą był tzw. bannus królewski, czyli prawo wydawana nakazów i zakazów, za których nieprzestrzeganie groziła wysoka kara grzywny.

• Kapitularze dzieli się na: świeckie (mundana), kościelne (ecclesiastica) i mieszane (mixta),

• Kapitularze:

• dodawane były do poszczególnych spisów prawa zwyczajowego

• samodzielne ustawodawstwo dla danego terytorium, lub całego państwa.

• instrukcje dla wysłanników królewskich (capitula missorum).

Dokumenty praktyki.

• Dokumenty królewskie (moc dowodowa) i prywatne (carta - oświadczenie woli, notitia - poświadczenie czynności prawnej).

• Od VI w. powstają formularze (wzory aktów prawnych) nazywane albo od nazwiska autora, albo od miejsca pochodzenia, albo od osoby która je znalazła.

ŹRÓDŁA PRAWA ITALII

Ogólna charakterystyka prawa włoskiego.

• Prawo Italii miało duże znaczenie na kulturę prawną Europy ze względu na szybki rozwój gospodarczy miast włoskich oraz znaczenie Italii w świecie chrześcijańskim

• w 2-giej poł. X w. Regnum Italiae (Włochy płn. i śr.) zdobyte zostało przez Ottona I i do końca średniowiecza powiązane z Cesarstwem. Udział miast w życiu politycznym (min. liga lombardzka) dał im duże przywileje wydawane przez cesarza, a ich statuty zaczęły zyskiwać na znaczeniu, obok obowiązującego prawa longobardzkiego.

• W Italii swój początek miały dwa nurty: odrodzone prawo rzymskie i prawo kanoniczne.

• Inną drogą poszły Włochy płd. - początkowo będące pod wpływem cesarzy bizantyjskich, potem pod panowaniem Arabów, a XI w zajęte przez rycerzy normandzkich, którzy utworzyli tam monarchię sycylijską, a w XIII i XIV w. ziemie te dostały się pod panowanie hiszpańskie.

Prawo longobardzkie. Prawo lenne.

• Prawo longobardzkie wypierane przez kapitularze królewskie frankońskie. → pod koniec X w zebrane i wydane pod nazwą Capitulare Longobardorum w Pawii.

• Liber Papiensis - początek XI w. w szkole prawniczej w Pawii opracowano zbiór norm ze spisów prawa lngobardzkiego i kapitularzy wydanych dla tego terytorium → próba pogodzenie tych dwóch źródeł prawa. Opatrzony romanizującą glosą

• Lombarda - poł. XII w. systematyczne opracowanie w/w zbioru, będący podstawą nauki prawa longobardzkiego, choć odrodzone wówczas zainteresowanie prawem rzymskim zepchnęło w cień prawo longobardzkie, pozostało ono jako posiłkowe w płd. Włoszech (Neapol, Sycylia).

• Libri Feudorum - prywatny zbiór zwyczajów prawa lennego z terenów Lombardii, uzupełnionych ustawami cesarzy niemieckich, orzeczeniami sądów lennych miast północnowłoskich oraz literaturą z Lombardy. Liczne redakcje (najważniejsza to Vulgata dokonana przez glosatora Accursiusa w XIII w. → dołaczona do Corpus iuris civilis).

Odrodzenie prawa rzymskiego. Glosatorowie i komentatorzy.

• Pod koniec XI w. miasta płn. i śr. Włoch wkroczyły w okres rozwoju gospodarczego i zaczęto poszukiwać odpowiedniego prawa do sytuacji. Za takie prawo uznano prawo rzymskie.

• Glosatorowie - prawnicy szkoły w Bolonii, którzy (wzorując się na interpretatorach prawa w Pawii) zaczęli badać prawo rzymskie (Digesta justyniańskie).

• glosy zapisywano na marginesie (glosa marginalis) lub między wierszami (glosa interlinealis).

• Założycielem szkoły - Irnerius (XI/XII w.), inni: Accursius (zebrał glosy swoje i poprzedników w dziele pt. Glossa ordinaria). Oprócz egzegezy tekstów, skłaniali się też ku interpretacji praktycznej odzwierciedlającej potrzeby czasu, a także dokonywali prób sformułowania ogólniejszych twierdzeń i zasad prawnych.

• Glosatorowie uważali prawo rzymskie za prawo „żywe", a cesarzy niemieckich za bezpośrednich kontynuatorów cesarzy rzymskich. Uważali, że stosowanie prawa rzymskiego to przejaw przynależności do Rzeszy. Włączyli ustawy cesarzy niemieckich do Corpus Iuris Civilis. Teoria ta była ważnym czynnikiem cesarskiego uniwersalizmu i przyczyniła się do powstania silnej opozycji do prawa rzymskiego.

• ich dzieła (szczególnie Glosę ordinaria stosowano często też w sądach)

• Postglosatorzy (konsyliatorzy, komentatorzy) - poł. XIV w.. Twórcze przystosowanie prawa rzymskiego do potrzeb rzeczywistości (filozoficzne uogólnienia, praktyczna modernizacja), co dało podstawy nowym dziedzinom prawa (prawo handlowe czy międzynarodowe prywatne)

• przedstawiciele: Bartolus de Saxoferrato oraz jego uczeń Baldus de Ubaldis.

• dzięki nim prawo rzymskie zaczęło przenikać jako prawo powszechne (ius commune) jako czynnik ujednolicający partykularne prawa.

• ich dzieła stanowiły podstawę ówczesnej nauki prawa

• Nadali nowy kształt kodyfikacji justyniańskiej - Kodeks, Digesta, Instytucje, Nowele (podzielone na 9 grup, dodano 2 nowe z Libri Feudorum oraz ustawami cesarzy niemieckich Fryderyka I i Fryderyka II) → nazwano je później jako Corpus Iuris Civilis.

Źródła prawa kanonicznego.

• Prawo kościelne - ogół przepisów dotyczących stosunków kościelnych bez względu na to kto je wydał;

• Prawo kanoniczne - pochodziło wyłącznie od władzy kościelnej i mogło dotyczyć też spraw świeckich.

• Źródła prawa kanonicznego:

• Normy prawa zwyczajowego

• Stary Testament - jedynie tzw. źródło wzorcowe dla niektórych instytucji kościelnych, jak prawo azylu, dziesięciny, niektóre przeszkody małżeńskie.

• Nowy Testament - główne źródło prawa kanonicznego (wyraz nauk Chrystusa).

• Pisma ojców Kościoła (bezpośrednich uczniów apostolskich oraz mężów wyróżniających się szczególną uczonością)

• Ustawodawstwo synodalne (głównie postanowienia soborów powszechnych)

• Ustawodawstwo papieskie

• W związku z tak dużą różnorodnością źródeł powstawały prywatne zbiory (min. Collectio Tripartita, Collectio Pseudo-Isidoriana)

• XI w. program generalnej odnowy Kościoła (m.in. ujednolicenie orzecznictwa sądów kościelnych) → mnich Gracjan podjął się dzieła systematyzacji i nowej interpretacji różnorodnych i rozproszonych norm - „Uzgodnienie rozbieżnych kanonów" → potem nazwane Dekretem Gracjana

• podstawa nauki prawa kanonicznego

• metoda egzegezy - dekretyści.

• Ustawodawstwo papieskie (dekretały) - główne źródło prawa obok Dekretu Gracjana → papieże inspirowali prace egzegezy nad dekretałami (dekretaliści)

• liczne prywatne zbiory dekretałów → min. sporządzone przez Bernarda z Pawii (koniec XII w.) kompendium, podzielone na pięć ksiąg - źródła i hierarchia, sądy i proces, duchowień­stwo, małżeństwo, prawo i postępowanie karne → podstawa systematyki prawa kanonicznego (iudex, iudicium, clerus, conubia, crimen)

• urzędowy zbiór dekretałów

• Dekretały Grzegorza IX - zbiór powstał w XIII w. (z inicjatywy papieża Grzegorza IX); charakter oficjalnej, autentycznej, powszechnej i wyłącznie obowiązującej (ekskluzywnej) księgi ustaw papieskich. → uchylono wszystkie inne źródła poza Dekretem Gracjana.

• Liber Sextus - konstytucje papieskie wydane po Dekretałach Grzegorza IX 60 lat później i dołączone jako 6 księga.

• Clementinae - początek XIV w. podjęto pracę nad ułożeniem systematycznego zbioru dekretałów papieskich i uchwał soborowych, ale ukazał się w nie ukończonej formie, jako ostatni z urzędowych zbiorów prawa kanonicznego.

• tzw. Extravagantes - luźne przepisy obowiązujące obok Clementinae → w XVI w. ułożono z nich dwa prywatne zbiory.

• Corpus iuris canonici = Dekret Gracjana, Dekretały Grzegorza IX, Liber Sextus, Clementinae i oba zbiory Extravagantes. Nazwa ta po raz pierwszy użyta została oficjalnie w XVI w.

• Prawo kanoniczne - charakter powszechny, jeden z kierunków nauki prawa na uniwersytetach.

Statuty miejskie.

• Źródłem prawa miast włoskich:

• spisy zwyczajów miejscowych (prawo longobardzkie i rzymskie)

• orzeczenia sądowe (mające moc precedensów)

• ustawy rad miejskich.

• W okresie komunalnym (od 2-giej poł. XI do końca XV w.) - autonomia miast włoskich wyrażała się w prawie do stanowienia prawa (ius statuendi). → specjalnie powołane komisje w miastach układały różnorodne źródła prawa miejskiego w systematyczne zbiory, zwane statutami. → już od XIV w. każde miasto miało własny statut lub większą ich liczbę.

• Statuty regulowały wszystkie niemal dziedziny prawa → ścieranie się elementów prawa germańskiego (longobardzkiego) oraz rzymskiego (stawał się wraz z rozwojem gospodarczym prawem dominującym)

• Prawo rzymskie, choć w statutach wyłączano jego stosowanie, to w praktyce stosowano je jako posiłkowe prawo po­wszechne.

• Miasta nadbrzeżne - statuty morskie (ustawy z dziedziny żeglugi i handlu morskiego). Podstawą rozwoju prawa morskiego stał się hiszpański zbiór z XIV w. pod nazwą Libro del Consolat del mar.

Ustawodawstwo cesarzy niemieckich.

• Cesarze Fryderyk I i II przesyłali swoje ustawy na uniwersytet w Bolonii (włączono je do Corpus Iuris Civilis)

• W Królestwie Sycylii Fryderyk II zarządził zebranie ustaw własnych i swoich poprzedników w systematyczny zbiór pod nazwą Constitutiones Regni Siciliae, Liber Augustalis, ogłoszony w XIII w.

• oparty na prawie rzymskim i longobardzkim, wyłączał stosowanie innych źródeł prawa (chyba że posiłkowo w razie braku regulacji stosowano prawo rzymskie i longobardzkie, zatwierdzone przez władcę);

• opracowany przez prawników szkoły bolońskiej, ogłoszony po łacinie, elegancja stylu i bogactwo słownictwa.

• pierwszy w epoce feudalizmu pomnik ustawodawstwa świeckiego.

ŹRÓDŁA PRAWA W NIEMCZECH

Partykularyzm prawny Rzeszy.

• rozpad państwa frankońskiego → powstanie państwa niemieckiego → władca Otton I uzyskał koronę cesarską → konflikt między cesarstwem a papiestwem - zmuszenie cesarzy (tzw. polityka włoska) do wydawania licznych przywilejów na rzecz niemieckich panów → podstawa rozbicia politycznego Niemiec.

• Szczególnie trwały partykularyzm prawny - co utrwalało rozbicie. Szlachta - prawo ziemskie (Landrecht), ludność miejska - prawo miejskie, chłopi - prawo dworskie (Hofrecht).

• utrzymała się dominacja prawa zwyczajowego

• nikła działalność władców w skali ogólnej

• ustawy o pokoju ziemskim (Landfrieden, Constitutiones pacis) - cel: zabezpieczenie ładu wewnętrznego przez ograniczanie wojen prywatnych.

• tendencje unifikacyjne w XVI w. - ogólnoniemiecki kodeksu karnego (Carolina). W dziedzinie prawa prywatnego - recepcja prawa rzymskiego.

Źródła prawa ziemskiego. Zwierciadło Saskie.

• brak oficjalnych spisów prawa zwyczajowego ziemskiego

• posługiwano się prywatnymi pracami

• Zwierciadło saskie - prawo zwyczajowe wschodniej Saksonii (XIII w.).

• Autorem: Eike von Repkov (ławnik sądowy).

• Napisana po łacinie, potem po niemiecku.

• 2 części: prawo ziemskie (Landrecht) i prawo lenne (Lehnrecht).

• uwzględnienie ustaw cesarskich i przepisów prawa kanonicznego →

• wyższość władzy cesarskiej nad papieską → m.in. przepisy o niedopuszczal­ności wyklęcia cesarza przez papieża oraz o nieuznawaniu prawa papieża do stanowienia praw sprzecznych z prawem ziemskim → potępienie przez papieża 14 artykułów Zwierciadła jako heretyckich (w wielu redakcjach opuszczane te art.)

• Część pierwsza tłumaczona w wielu krajach, min. w Polsce jako oficjalny zbiór prawa w sądach miejskich i wiejskich.

• Zwierciadło Szwabskie (Cesarskie prawo ziemskie i lenne) - koniec XIII w.; zbiór prawa zwyczajowego płd. Niemiec. → prawo zwyczajowe, prawo rzymskie i kanoniczne. Autor: duchowny → wyższość papiestwa nad władzą świecką. Popularność również poza granicami Rzeszy.

Źródła prawa miejskiego.

• przywileje i dokumenty lokacyjne → praktyka nadawania prawa miasta już istniejącego (powiązanie miast - powstanie miast macierzystych, jak Magdeburg) → system filialny spowodował powstanie takich źródeł prawa jak:

• pouczenia prawne

• orzeczenia sądowe miast macierzystych (ortyle)

• wilkierze (w miastach posiadających samorząd)

• prejudykaty - wyroki sądów miejskich

• Statuty miejskie → oficjalne zbiory praw miejskich, ujednolicane i układane systematycznie.

• Zbiory prywatne jak np. Weichbild Saski, czyli Magdeburski (ius municipale), oparty m.in. na Zwierciadle Saskim i pouczeniach prawnych (głównie dla Wrocławia).

Recepcja prawa rzymskiego.

• 2 fazy:

• wczesna recepcja (recepcja teoretyczna) - od ok. XIII w. za pośrednictwem glosatorów i duchownych stosujących na terenie Cesarstwa w sądach kościelnych obok prawa kaonicznego, prawo rzymskie

• recepcja pełna (właściwa) - od drugiej połowy XV w. oficjalnie uznano prawo rzymskie za prawo obowiązujące.

• Przyczyny:

• materialne: stosunki gospodarcze (miasta) i społeczne (szlachta - usankcjonowanie stosunków feudalnych) oraz coraz silniejsza potrzeba ujednolicania i uzupełniania partykularnych praw zwyczajowych.

• formalne: uznanie prawa rzymskiego nie jako prawo obce, ale prawo poprzedników, określane jako prawo cesarskie (legenda o Lotharze - on nakazał stosowanie prawa rzymskiego)

• 2 drogi przenikania prawa rzymskiego:

• Sąd Kameralny Rzeszy (Reichskammergericht) - jedyny wspólny organ sądowy (sprawy cywilne) powołany w XV w. Miał opierać się w wyrokowaniu na ustawach Rzeszy oraz na „prawie powszechnym", czyli rzymskim.

• stosowano posiłkowo też w innych sądach.

• uznano, że strona powołująca się na przepis prawa rzymskiego, nie musiała udowadniać istnienia danego przepisu (fundata intentio) → domniemanie prawne powagi norm prawa rzymskiego.

• Działalność fakultetów prawnych - związane z przesyłaniem trudnych spraw po communis opinio doctorum.

• Przedmiotem recepcji → te części (głównie Digesta), będące przedmiotem zainteresowań glosatorów i komentatorów i ich interpretacje.

• nie tylko konkretne instytucje, ale i pojęcia wytworzone przez rzymską jurysprudencję

• niemiecka doktryna prawnicza przystosowała wzory romanistyczne do aktualnych potrzeb → prawo powszechne (Gemeines Recht) - posiłkowe w stosunku do partykularnych praw zwyczajowych, stworzyło od XVII w. cały rozbudowany system określany jako usus modernus pandectarum.

Ustawodawstwo ogólnopaństwowe w XVI w. Carolina.

• Constitutio Criminalis Carolina - uchwalona w 1532 r (ogólnoniemiecki kodeks karny). Dotyczyła procesu karnego i karnego prawa materialnego. Wzorowana na ustawie karnej biskupstwa bamberskiego z 1507 r., autorstwa kanclerza Jana Schwarzenberga.

• kilka wstępnych wersji Caroliny - odrzucone przez Sejm Rzeszy → obawy przed ograniczeniem samodzielności terytoriów Rzeszy → tzw. klauzula salwatoryjna (clausula salvatoria) - moc posiłkowa w stosunku do praw partykularnych → mimo to duża rola w ujednoliceniu prawa Rzeszy i tworzenia terytorialnych ustaw karnych.

• wpływy też poza terytorium Rzeszy → m.in. w niektórych kantonach szwajcarskich, w Medio­lanie, w sądownictwie wojsk obcego autoramentu we Francji oraz w sądach miejskich w Polsce.

• od początku XVII w. Carolina była wykładana na uniwersytetach.

ŹRÓDŁA PRAWA WE FRANCJI

Obszary prawne feudalnej Francji.

• szczególny partykularyzm - blisko 700 lokalnych praw zwyczajowych, zróżnicowane geograficznie na płn. i płd. Francję.

• Kraje prawa zwyczajowego - Francja płn. - ok. 360 lokalnych praw zwyczajowych (określanych jako germanskie)

• Kraje prawa pisanego - Francja płn. - prawa zwyczajowe oparte na prawie rzymskim (traktowane jako pisana racja),; ok. 340 lokalnych praw zwyczajowych.

• Stopniowo zróżnicowanie to zaczęło zanikać.

• Podział na dwie strefy prawne utrzymał się aż do czasów rewolucji 1789 roku.

Spisy prawa zwyczajowego. Próby unifikacji.

• zasięg terytorialny bardzo niejednolity (płn. - mały zasięg, zach. i centrum - większy)

• prywatne spisy prawa zwyczajowego

• tzw. Najstarszy spis prawa zwyczajowego Normandii - ok. XIII w, napisany najpierw po łacinie, potem po starofrancusku → zastąpiony przez Wielką Księgę Prawa Zwyczajowego Normandii - która w praktyce uzyskała charakter obowiązującego zbioru prawa (do dziś stosowana jako prawo posiłkowe na wyspach anglonormandzkich, np. Jersey).

• Spis prawa zwyczajowego okręgu Clermont - XIII w, najdoskonalszy. Autor: Filipa de Beaumanoir. Wpływ prawa rzymskiego i kanonicznego.

• Próby unifikacji w poł. XV w. ordonans Karola VII nakazywał dokonanie oficjalnych spisów praw lokalnych w baliwatach (dokonywane przez baliwów, przy pomocy miejscowych prawników i notabli, przesyłane potem do Paryskiego Parlamentu) procedura została uproszczona w XVI w. rezultaty - początkowo mało, ale stopniowo zaczęły pojawiać się spisy prawa, np. orleańskiego, paryskiego, , normandzkiego, niverneńskiego, z Poitou i innych najważniejszy Coutume de Paris - stanowił prawo posiłkowe w innych coutume'ach, co stało się podstawa unifikacji prawa stopniowo pojawiają się postulaty unifikacji prawa w skali całego państwa (dzieła prawników). Poszukiwania wspólnych elementów w prawach zwyczajowych prowadziło do powstawania pojęć ogólnych i prób tworzenia ogólnej systematyki prawa.

Prawo rzymskie we Francji.

• Brak oficjalnej recepcji prawa rzymskiego z powodów politycznych → prawo rzymskie miało walor nie ustawy ale pisanej racji.

• Spowodowało to aprobatę papieża (w tym czasie prawo rzymskie zwalczane jako prawo pogańskie → król fr. uzyskał bulle zakazującą nauczania prawa rzymskiego na uniwersytecie w Paryżu → w XIII w. św. Tomasz z Akwinu „ochrzcił prawo rzymskie".)

• W związku z takim podejściem do prawa rzymskiego zainteresowanie nim było czysto naukowe, a nie praktyczne → mos gallicus - nowy kierunek badań nad prawem rzymskim (Cujacius, Hugo Donellus, Dionizy Gothofredus Starszy, Jakub Gothofredus) w szkole w Bourges. Badali źródła również greckie, badali interpolacje, znikształcenia.

Ustawodawstwo królewskie. Wielkie ordonanse.

• Do XVII w. głównie zajmowały się ustrojem politycznym, a prawo sądowe pozostawiały countume'om, jedynie je zatwierdzając. (XVI w. - nieliczne ordonanse dot. prawa sądowego - ordonanse z Villers-Cotterets i z Moulins)

• Wg ideologii absolutyzmu (Jan Bodinus) prawo tworzenia i znoszenia prawa to podstawowa funkcja władcy - też w sferze prawa sądowego. Działalność ustawodawczą z tego zakresu podzielić można na 2 grupy:

• wielkie ordonanse Ludwika XIV wydane z inicjatywy Colberta → kodyfikacja prawa sądowego:

• Ordonans o postępowaniu cywilnym z 1667 r..

• Ordonans o postępowaniu karnym z 1670 r., - tez prawo karne materialne.

• Ordonans o handlu z 1673 r. (Kodeksem Savary'ego,) - podstawa XIX-wiecznej kodyfikacji.

• Ordonans o marynarce z 1681 r.

• Czarny kodeks (code noir) z 1685 roku - ordonans regulujący stanowisko prawne Murzynów w koloniach.

• tzw. ordonanse kanclerza Daguesseau, wydane za czasów Ludwika XV - trzy, fragmentaryczne ordonanse dot. prawa prywatnego, wszystkie wykorzystane w pracach nad Kodeksem Napoleona.

• Ordonans o darowiznach (1731);

• Ordonans o testamentach (1735)

• Ordonans o substytucjach fideikomisarnych (1747)

ŹRÓDŁA PRAWA W HISZPANII

Pomniki prawa hiszpańskiego.

• Wizygoci → 711 r podbój przez Arabów → reconqiusta zakończona w XIII w (w między czasie powstawało dużo małych państewek chrześcijańskich, jak Leon, Galicja, Kastylia, Nawarra, Aragon, Portugalia, hrabstwa Barcelony iin.)

• Prawa wizygockie wypierane przez arabskie (islam), potem tworzyły się lokalne prawa oparte na prawach germańskich i odrodzonym prawie rzymskim.

• Najważniejsze państewka: Kastylia i Aragon, a ich prawa oddziaływały na inne terytoria.

• Aragon - tzw. compilatio maior z XII w.

• Zjednoczone królestwo Leonu i Kastylii - Siete Partidas, poł. XIII w., Kompilacja złożona z 7 części, oparta na prawie rzymskim, kanonicznym, miejscowym, zawierała przepisy z dziedziny organizacji i nauki Kościoła, prawa administracyjnego i wojskowego, ustroju sądów i postępowa­nia sądowego, prawa rodzinnego, zobowiązań, spadkowego i karnego. → w XIII w ukazała się skrócona wersja Fuero Real.

• Ordenanzas (XV w.) - zbiór źródeł prawa (z pominięciem praw przestarzałych i sprzecznych), dokonany przez kanclerza Montavolo, na polecenie Kartuzów, po zjednoczeniu Kastylii i Aragon (wzmacnia się władza królewska, min. dzięki Świętej Inkwizycji). Leyes de Toro (na początku XVI w.) - najważniejszy pomnik prawa hiszpańskiego.

• pierwszeństwo ustaw królewskich przed prawem zwyczajowym

• do XIX w. obowiązywały przepisy dot. prawa prywatnego

• Nueva Recopilation - wydany jeszcze za czasów panowania Habsburgów, nawiązywał do Ordenanzas, ale uwzględniał cały późniejszy materiał ustawodawczy (od 1480 r.).

• 9 ksiąg - normy prawa kościelnego, państwowego, administracyjnego, przepisy prawa prywatnego i karnego.

• Do początku XIX w. była pod­stawowym źródłem prawa hiszpańskiego

Wpływy prawa muzułmańskiego. Islam.

• Koran - podstawowe źródło prawa. Zawiera prawdy objawione, nauki przekazane przez Mahometa. Składa się z 144 sur (rozdziałów) podzielonych na 6200 wersetów, bez systematyki.

• Sunna - uzupełnienie Koranu; relacje o życiu i wypowiedziach Proroka spisywane po jego śmierci i uznawane za objawienie pośrednie. Wydane w postaci wielotomowych zbiorów.

• W ciągu VIII i IX w. sędziowie musieli wydawać wyroki na podstawie „opinii” (własnego rozsądku i poczucia sprawiedliwości), ze względu na luki, lub przestarzałe przepisy w/w źródeł. Z tych opinii metodą dedukcji zaczęto wydobywać elementy podobne → analogia jako źródło prawa.

• Ogólna zgoda szerokich kół wiernych/uczonych prawników co do stosowania reguł postępowania. Tym sposobem do islamu zaczęły przenikać elementy praw obcych (rzymsko­-bizantyjskiego, kanonicznego, talmudycznego oraz zwyczajów lokalnych).

• Szkoły prawa - zaczęły działać od VIII w, jako centra jurysprudencji muzułmańskiej, dzięki czemu prawo islamu stało się samodzielną, wyodrębnioną od nauk teologicznych nauką. Od X w. zakazano twórczej interpretacji, a prawnik miał jedynie naśladować to co juz zostało wypracowane. Zmiana nastąpiła w XIX w., gdy pojawiły się prądy reformatorskie zmierzające do modernizacji prawa.

ŹRÓDŁA PRAWA W ANGLII

Źródła prawa w okresie anglosaskim.

• prawa zwyczajowe Anglów, Sasów i Jutów - niski szczebel rozwoju, bez wpływów rzymskich

• ustawodawstwo królewskie - regulowały min. kwestie związane z sądownictwem, związane z jednoczeniem się państewek.

• ustawa wydana ok. 600 r. przez króla Heptarchii - dotyczyła prawa karnego i rodzinnego.

• kodyfikacja króla Wessexu - koniec IX w.; wydana dla całej Anglii, oparta na dotychczasowych prawach i Piśmie Świętym, najpełniejsza co do treści.

• ustawa Kanuta Wielkiego z ok. 1030 r.

• Ustawy królów angielskich → nie odbiegały co do treści od kontynentalnych leges barbarorum, ale były spisane w języku staroangielskim. Od X w. znaczny wpływ prawa frankońskiego. Dopiero za czasów anglonormandzkich rozwój prawa angielskiego poszedł w innym kierunku niż kontynentalny.

Powstanie systemu common law.

• Choć prawo zwyczajowe w dalszym ciągu dominuje, to w praktyce sądów królewskich (w szczególności westministerskich) zaczyna wykształcać się jednolity system prawa, oparty na poprzednich wyrokach w podobnej sprawie (precedensach). Opieranie się na precedensach stopniowo doprowadziło do zaniku różnych praw zwyczajowych i do wykształcenia się w XIII w. prawa zwanego prawem powszechnym (powstało nie w drodze zwyczaju, ale dzięki świadomemu nawiązywaniu w orzecznictwie do precedensów) → zerwanie z partykularyzmem.

• termin common law miał kilka znaczeń:

• jako określenie prawa zwyczajowego, w odróżnieniu od prawa stanowionego (statute law);

• jako prawo dla całej ludności w odróżnieniu od przywilejów i aktów o charakterze indywidualnym

• jako rodzime prawo powszechne w odróżnieniu od innych praw o charakterze „powszechnym", tj. prawa rzymskiego i kanonicznego.

• Choć na uniwersytetach angielskich prawo rzymskie i kanoniczne było wykładane, miały one niewielki wpływ na common law. → przyjmowano elementy metody prawniczej, zasady ogólne, ale odrzucano treść pozytywną → miało na to wpływ 3 czynniki:

• w czasach gdy prawo rzymskie wpływało na kulturę prawną innych państw, w Angli już był system prawa powszechnego;

• kształcenie sędziów odbywało się nie na uniwersytetach, ale w korporacjach o charakterze szkół zawodowych, tzw. gospodach prawniczych (Inns);

• nowym potrzebom gospodarczym sprostał system rozstrzygania według zasad słuszności;

• niechęć Anglików do zmiany praw i obawa przed wzrostem siły sadownictwa kościelnego. Dopiero w późniejszych czasach pływ prawa rzymskiego zaznaczył się w sferze prawno-ustrojowej (prawa argumentacja dla absolutystycznych dążeń władców angielskich).

Equity law.

• system common law był bardzo sztywny (tak treść jak i forma) → konieczność uelastycznienia i dostosowywania w XV w. → Sąd Kanclerski

• uprawnienia kancelerza do samodzielnego rozstrzygania petycji skierowanych na jego ręce do króla

• brak związania common law

• procedura znacznie uproszczona

• kierował się względami słuszności → łagodzenie systemu common law, z czasem dając ochronę nowym instytucjom prawnym (podobnie jak działalność pretorów)

dzięki orzecznictwu Sądu Kanclerskiego wykształcił się nowy system prawa - equity law. → dwutorowość prawa, zachowana do dnia dzisiejszego, o głównych różnicach w procedurze sądowej.

Prawo stanowione (statute law).

• Ustawy zwano asyzami, konstytucjami, a od XIV w. statutami → prawo statutowe.

• Istniały też w dziedzinie prawa sądowego pisemne rozkazy, ryty (wydawane przez kancelarię) , a ich nieprzestrzeganie równało się z obrazą majestatu królewskiego.

• Od okresu monarchii stanowej podstawową rolę ustawodawczą spełnia parlament → jego ustawy mogą zmieniać i uchylać normy prawa powszechnego, ale w praktyce rzadko wkraczają w dziedzinę prawa sądowego.

Zbiory wyroków. Literatura prawnicza.

• Records - zbiory orzeczeń sądowych i Reports - uzupełnienia records, szczegółowe motywy wyroków wraz z prawną argumentacją → początkowo prywatne, a od XV w. nabray charakteru oficjalnego, po przygotowaniu ich przez sprawozdawców. Publikowane pod nazwą „Yearbooks”, a od XVI w jako „Reports”. Od poł. XV w. sprawozdania przestały być anonimowe, a najwybitniejszym autorem był Edward Coke (XVI w.)

• Księgi prawne i literatura prawnicza - od XII i XIII w.; pod dużym wpływem prawa rzymskiego i kanonicznego (ze względu na rozwój uniwersytetów we Włoszech i Francji)

• Prywatne kompilacje - pojawiały się wcześnije niż na kontynencie

• 2-ga poł. XII w praca „O prawach i zwyczajach Anglii za czasów Henryka II”. Autor: Ranulf Glanvill.

• poł. XIII w. praca „O prawach i zwyczajach Anglii ksiąg pięć” → najznakomitsze dzieło, oparte na bogatym materiale z praktyki sądowej, a także na prawie rzymskim i kanonicznym, o precyzyjnej formie, ogólnych sformułowaniach. Autor: Henryk Bracton

• XV w. praca „O pochwale Anglii” → napisane w formie rozmowy między kanclerzem a następca tronu, wykazać miało wyższość prawa angielskiego nad rzymskim. Autor: Jan Fortescue.

• Niektóre dzieła prawnicze uzyskały walor pracy oficjalnej (Books of Authority)

• „Institutes of the Law of England” Edwarda Coke'a

• „Commentaries in the Law of England” Williama Blackstone'a (XVIII w., pierwszy pełny systematyczny wykład prawa powszechnego).

ŹRÓDŁA PRAWA NA RUSI KIJOWSKIEJ I W ROSJI

Najdawniejsze źródła prawa na Rusi.

• Pierwsze dane o źródłach prawa na Rusi pochodzą z kroniki ruskiej (XII w.) „Powieść doroczna” → min. wiadomości o traktatach Rusi z Bizancjum (dynastia Rurykowiczów po wojnach z bizancjum) → istotne źródło poznania najdawniejszego prawa ruskiego (przepisy z dziedziny prawa prywatnego, karnego, procesu, a także normy prawa międzynarodowego, np. zniesienie prawa nadbrzeżnego, przepisy o ochronie życia rozbitków, zakaz zaboru mienia z rozbitego statku, zasady wykupu jeńców, ekstradycji jeńców i niewolników).

• Powołano się w traktatach na tzw. Zakon ruski, co może świadczyć o istnieniu systemu prawnego na Rusi..

Ruska Prawda.

• Prawo zwyczajowe - główne źródło prawa w państwie kijowskim

• Pojawia się ustawodawstwo książęce - obok uwzględnianych praw zwyczajowych, też prawa nowe. Z czasem zebrano te ustawy, a zbiór ten uzyskał nazwę Ruskiej Prawdy (XI i XII w.)

• napisana w języku ruskim

• porównywana z frankońskimi leges barbarorum ze względu na podobny poziom rozwoju prawa.

• Znane są dwie redakcje Ruskiej Prawdy: tzw. Krótka Prawda i Obszerna Prawda.

• Krótka Prawda - przepisy głównie z dziedziny prawa karnego i procesu. 2 części: tzw. Prawda Jarosława (30'te XI w.) oraz tzw. Prawdy Jarosławiczów (50-70'te XI w., charakter prawa-przywileju, zróżnicowanie stanowe norm). Obie na podstawie prawa zwyczajowego, usatw książęcych i praktyki sądowej (tylko 2 część)

• Obszerna Prawda - XII w., przepisy Krótkiej Prawdy, zmienione i uzupełnione przez wnuków Jarosława Mądrego, oraz Statut Włodzimierza Monomacha.

• Skrócona Prawda - XV w., wyciąg z redakcji Prawdy Obszernej z pewnymi przeróbkami, ale nie odegrała większej roli. Ukazała jednak, że przepisy Ruskiej Prawdy były nadal w użyciu.

Ustawy cerkiewne. Prawo bizantyjskie.

• wydawane przez książęta w celu regulowania spraw kościelnych, szczególnie sądownictwa duchownego → ważny wpływ władzy książęcej na Kościół wschodni.

• Statut księcia Włodzimierza o sądach cerkiewnych

• Włodzimierz jako pierwszy władca przyjął chrzest w obrządku greckim i stworzył podstawy organizacji kościelnej.

• Pierwotny tekst nieznany.

• Statut księcia Jarosława (mądrego, syna Włodzimierza) - dot. sądów kościelnych - m.in. rozszerzał zakres spraw podległych sądownictwu duchownemu.

• Duży wpływ praw bizantyjskiego na prawo ruskie → ustawy cesarzy bizantyjskich (zwane nomokanonami — od słów nomos (ustawa świecka) i canon (ustawa kościelna)) tłumaczone na język staroruski (rozpowszechnione w praktyce sądownictwa cerkiewnego).

• min. zbiór Jana Scholastyka, późniejszego patriarchy Konstantynopola z poł. VI w., systematyczna kolekcja prawa kościelnego, oparta na ustawodawstwie synodalnym i listach kanonicznych św. Bazylego.

• Nomokanon 50 rozdziałów - najważniejszy, będący wyciągiem z kodyfikacji justyniańskiej, autorstwo przypisywano też Janowi Scholastykowi, a przetłumaczył go św. Metody.

• Zbiór Focjusza - (IX w.) najobszerniejszy, obowiązujący do dziś źródłem prawnym Kościoła Wschodniego, autorstwo wątpliwe, przypisywane późniejszemu patriarsze.

• Nomokanon 14 rozdziałów (VII w), największe zastosowania, od XIII w. pod nazwą Księgi Wytycznej, do której weszły potem inne zbiory prawa bizantyjskiego (Ekologa, Procheiron, Zakon Sudnyj Liudem)

Ustawodawstwo ogólnorosyjskie w XV-XVII w.

• Po zjednoczeniu ziem po zrzuceniu jarzma tatarskiego nastąpił proces zjednoczenia państwa, wraz z koniecznym procesem ujednolicenia praw

• Sudiebnik - w 1498 r., pierwszy ogólnorosyjski zbiór. Opierał się częściowo na prawie zwyczajowym, Ruskiej Prawdzie, przywilejach terytorialnych (tzw. Ustawnych Gramot), ale w większości zawierał rozwiązania nowe.

• regulował organizację sądów i postępowanie sądowe, w niniejszym zakresie dotycząc prawa materialnego prywatnego i karnego. Wyrażał wzrost polityczny nowej kategorii właścicieli ziemskich, tzw. dworiaństwa, które stało się podporą władzy monarszej w opozycji do bojarów.

• Carski Sudiebnik z 1550 r., w miejsce poprzedniego, zawierający wiele nowych postanowień, głównie z dziedziny sądownictwa i procesu.

• Sobornoje Ułożenije z 1649 r. (obowiązywał prawie 200 lat), opracowany przez specjalną komisję i przyjęty przez Sobór Ziemski. Opierało się m.in. na Sudiebnikach, ukazach (ustawach) carskich, na prawie bizantyjskim i III Statucie Litewskim. Stał wyżej od poprzednich pod względem techniki ustawodawczej, obejmował przepisy prawa państwowego, administracyjnego, karnego, cywilnego i procesu. Szeroko znany poza granicami Rosji.

HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO

PRAWO OSOBOWE I RODZINNE

Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych.

• Zdolność prawna - zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków. Ograniczenia:

• wolność - ludzie niewolni z reguły pozbawieni byli zdolności prawnej i traktowani jako rzeczy nieruchome (osadzone na gruncie) lub ruchome. Mogli jednak czasem posiadać pewne rzeczy ruchome.

• stan - przynależność do określonego stanu wiązała się z przynależnością stanową.

• przynależność państwowa - początkowo cudzoziemcy nie mieli w ogóle podmiotowości prawnej, dopiero wraz z rozwojem kontaktów międzypaństwowych powstałą opieka panującego (wykształciła się zasada tzw. gościnności → gospodarz goszczący przybysza miał obowiązek ochraniać go, a w razie wyrządzenia mu krzywdy, obowiązek ścigania sprawcy) przy pewnych ograniczeniach, jak tzw. ius albinagii.

• Żydzi - specyficzna pozycja (szczególnie dobra w Polsce - servi camerae).

• dobra sława - utrata przy wykonywaniu hańbiących czynności/zawodów (kat, rakarz) czy orzeczona przez sąd. Z tego powodu ograniczenie zdolności prawnej dzieci małżeńskich.

• płeć - kobiety w zakresie dziedziczenia dóbr nieruchomych czy możności sprawowania opieki.

• stan zdrowia - czasem nie uznawano za osoby kalek, karłów, potworków, np. w prawie longobardzkim trędowaci nie mieli zdolności prawnej. Ważny był również stan zdrowia psychicznego.

• Nabycie - nie poprzez urodzenie, ale wraz z przyjęciem do rodziny (forma symboliczna - podniesienie dziecka przez ojca). Warunek - dziecko musiało urodzić się żywe (od otwarcia oczu do kilku dni przeżytych po porodzie). Nasciturus nie miał zdolności prawnej, ale z reguły był szczególnie chroniony.

• Utrata - z chwilą śmierci fizycznej i poprzez śmierć fikcyjną (zwaną później śmiercią cywilną) → następstwo wyjęcia spod prawa (wywołania). Czasem utrata zdolności prawnej następowała wskutek wstąpienia do klasztoru.

• Zdolności do czynności prawnych - możność nabywania praw i zaciągania obowiązków mocą własnego działania. Ograniczenia:

• Wiek - warunek - dojście do dojrzałości fizycznej (oględziny), czasem (demokracja wojenna) zdolność do posługiwania się bronią. W późniejszych czasach dojście do określonego wieku (między 12 a 15 rokiem życia).

• Płeć - kobiety z reguły przez całe życie miały ograniczoną zdolność do czynności pranych (opieka przez ojca, opiekuna bądź męża). Czasem wdowy miały bardziej samodzielne stanowisko (np. w Polsce) lub też były poddawane opiece (np. najstarszego syna u Germanów lub jako tzw. ludzie cerkwi na Rusi). Kobieta ze względu na słabość urodzenia podlegała w/w ograniczeniom, ale też z tego powodu miała szczególną ochronę (gł. karną).

• zdrowie fizyczne lub psychiczne - np. marnotrawcy.

Małżeństwo.

• Świeckie formy zawarcia małżeństwa:

• Porwanie - pierwotna forma zawarcia małżeństwa (świadczą o tym liczne zakazy porywania i kary za to)

• Kupno żony - w drodze umowy między rodzinami mężczyzny i kobiety → oddanie narzeczonej (z pewnymi symbolicznymi formalnościami), a narzeczony dawał rodzinie dary (uznano to za cenę kupna żony).

• Kupno władzy (opieki) nad kobietą od ojca/opiekuna → cena nabycia żony przekształciła się w opłatę zwaną wieno (wiano, Wittum, meta), która z czasem zaczęła przypadać kobiecie na wypadek owdowienia.

• W drodze dwóch umów: zmówin i zdawin

• Zmówiny - wstępna umowa ślubna regulująca warunki i termin zawarcia małżeństwa. Narzeczony dawał ojcu cenę kupna lub zadatek i otrzymywał obietnicę zawarcia małżeństwa i przedmiot symbolizujący podjęcie zobowiązania (np. laskę). Czasem zmówin dokonywano wraz z osobą trzecią (dziewosłębem).

• Zdawiny - uroczysta czynność prawna, której towarzyszył szereg symbolicznych działań. Zazwyczaj zdawinom towarzyszyły przenosiny oraz pokładziny. Początkowo wola kobiety nie była brana pod uwagę, z czasem stała się niezbędna.

• Kościelna forma zawarcia małżeństwa:

• początkowo kapłan błogosławił parę (nie miało to znaczenia dla istnienia związku)

• stopniowo od XI w. kościelna forma przyjmowała się wśród warstw wyższych, ale nie podważało to istnienia małżeństwa zawieranego na sposób świecki (szczególnie rozpowszechnione u chłopów)

• od Soboru Trydenckiego (1545-1563) Kościół nie wymagał określonej formy zawarcia małżeństwa, ale zgodnej woli stron (małżeństwa umowne = małżeństwa tajemne).

• zmówiny przekształciły się w zaręczyny (oświadczenie zamiaru zawarcia małżeństwa w przyszłości).

• od Soboru Laterańskiego (1215 r.) Kościół starał się rozpowszechnić zapowiedzi w celu wykrycia przeszkód małżeńskich (przeszkody zrywające i przeszkody wzbraniające)

• przeszkoda po­krewieństwa - w linii prostej bez ograniczenia, a w linii bocznej różnie

• początkowo opierano się na komputacji rzymskiej (wg liczby urodzeń), ale z czasem przyjął komputację kanoniczną, opierając się na germańskim systemie parantel (wg liczby pokoleń, np. rodzeństwo w 1 stopniu) → rozszerzenie kręgu zakazanych małżeństw (przyjęte w X w. do 7 stopnia, na soborze Laterańskim do 4)

• przeszkoda powinowactwa,

• przeszkody pokrewieństwa sztucznego (adopcji),

• pokrewieństwa du­chowego (pomiędzy rodzicami chrzestnymi a chrześniakami)

• przeszkoda różnicy wiary - przyjęta zwyczajowo.

• przeszkoda różnicy pochodzenia - wprowadzona przez prawo świeckie

• Przeszkody kanoniczne przejmowane były przez ustawodawstwo świeckie w celu zwalczania różnych niepożądanych stanów (np. ślubu małoletniego syna z dorosła kobietą, wtedy ojciec małoletniego utrzymywał bliższe stosunki z synową - tzw. świekrostwo, snochactwo)

• Rozwiązanie małżeństwa

• śmierć jednego z małżonków

• za obopólną zgodą lub jednostronnie (z reguły mógł tylko mąż z określonych powodów jak zdrada, próba zabójstwa) → oddanie żony do domu ojca. Porzucenie bez ważnych powodów - obowiązek zapłaty określonej sumy

• Stopniowo Kościół wprowadzał zasadę niemożności zawarcia małżeństwa za życia poprzedniego małżonka, potem bezwzględnej nierozerwalności.

• Niechętnie patrzono na małżeństwa wdów (w czasach pierwotnych zwyczaje grzebania zon wraz z mężem) → ograniczenia w postaci nakazu zapłaty na rzecz rodziny zmarłego współmałżonka, długie okresy żałoby. Kościół określał małżeństwa wdów jako rodzaj bigami (→ utrata majątku, bo nie wstąpiła do zakonu - często spotykane).

• Stosunki osobiste

• dominującej pozycji męża

• władza i opieka męża (mundium) → obowiązek wierności, wspólnego zamieszkania z mężem i posłuszeństwa, prawo karcenia przez męża żony (correctio maritalis).

• lepsza pozycja z reguły wśród stanów wyższych (np. kobieta szlachcianka miała prawo kierowania gospodarstwem i damską czeladzią - tzw. prawo klucza, czasem własne źródła dochodu)

• w XIII w. sprawy małżeńskie powszechnie podlegały jurysdykcji sądów duchowych.

Stosunki majątkowe małżeńskie.

• Wyprawa (gerada, szczebrzuch) - początkowo przedmioty osobistego użytku (szaty, ozdoby, przedmioty gospodarstwa domowego). Wraz ze wzrostem praw spadkowych kobiet w skład wyprawy wchodziła część spadkowa. Wyprawa stanowiła własność żony (samodzielny zarząd).

• Posag - początkowo nie był wyodrębniony, ale stanowił część wyprawy. Na terenach wpływu praw rzymskiego utrzymał się posag, jako określony majątek na pokrycie ciężarów małżeństwa. Z czasem (wraz z prawem kobiet do spadku) posag stawał się ich częścią spadkową (traciły prawo do spadkobrania po rodzicach). Posag to najczęściej pieniądze, czasem nieruchomości.

• Wiano - pierwotnie cena kupna żony. W germańskich prawach jako zabezpieczenie na wypadek owdowienia lub jej porzucenia. Zwyczaj ten szczególnie silny na terenach z wpływem prawa rzymskiego (donatio ante nuptias).

• ustanawiane w ruchomościach, potem też w dobrach nieruchomych.

• jego wysokość - ustalona z góry w przepisach prawnych lub staniwiła określoną część majątku męża.

• wraz z upowszechnieniem się posagu przyjęło się, że wiano stanowi odpowiedź na posag (oprawa posagu) i odwdzięczenie się. (w Polsce 2 część - 1 - oprawa, 2 - wiano właściwe, przywianek) → zazwyczaj więc 2xposag.

• wiano zapisywano w księgach sądowych (listem wiennym/wzdannym)

• Specjalne dary ofiarowywane żonie w związku małżeńskim

• podarek poranny (wynagrodzenie za dziewictwo) → czasem razem z wianem stanowił zabezpieczenie żony.

• podarek poślubny - płacony jednorazowo lub corocznie, jako wyraz szczególnej miłości do żony.

• Systemy majątkowe (wśród wyższych warstw pozycja kobiety coraz lepsza)

• pełnej wspólności majątkowej - cały majątek (sprzed i w trakcie małżeństwa) stawał się wspólną własnością. Ruchomościami mąż dysponował swobodnie, nieruchomościami z reguły musiał mieć zgodę żony. W razie śmierci jednego całość przechodziło na drugie.

• ograniczonej wspólności majątkowej - kwestia umowna jaka część majątku pozostaje ograniczona (z reguły posag i wiano, nieruchomości). Mąż miał swobodny zarząd nad majątkiem swoim i żony, ale potrzebował zgody żony do dysponowania jej majątkiem.

• jedność zarządu majątkowego - żona pozostawała właścicielką całego swojego majątku, a maż mół nim tylko zarządzać, bez prawa dysponowania bez jej zgody (lub jej krewnych).

• tzw. rząd posagowy - odmiana z płd. Francji → prawo własności wszystkich nieruchomości, ale bez prawa ich alienacji i obciążania długami. (podobnie w Polsce).

• Zasady majątkowego prawa małżeńskiego mogły być zmieniane przez umowy małżeńskie, np. dożywocie (zapis dożywotniego użytkowania majątku ruchomego i nieruchomego)

• Jurysdykcja sądów świeckich

Rodzice i dzieci.

• Początkowo przyjmowane pokrewieństwo podobne do agnacyjnego (krewni w linii męskiej od wspólnego przodka), ale stopniowo znaczeniu uzyskał tzw. ród kognacyjny → rody wielkie (obejmujące kilka pokoleń pod władzą ojca-patriarchy) oraz rodziny małe (rodzice i dzieci)

• Władza ojca nad dziećmi - ius vitae ac necis, choć stopniowo ograniczana

• Usamodzielnienie się synów - w demokracji wojennej - gdy uznany był za zdolnego do noszenia broni. Potem, często uważano za samodzielnego, gdy usamodzielnił się gospodarczo (np. dostał wydział) → utraudniały to istniejące niedziały ojcowskie.

• Dzieci nieprawe - początkowo nie miały tak złej sytuacji (np. przyznano bastardom, dzieciom z konkubinatu, prawo do tronu w dynastii Merowingów). Stopniowo pod wpływem Kościoła sytuacja prawna tych dzieci ulegała pogorszeniu (odmawiano im zdolności do czynności prawnych, odsunięcie od urzędów, godności, itp., spokrewnione tylko z matką, a nie z ojcem)

• Pokrewieństwo sztuczne - opierające się na akcie prawnym. Adopcja - uroczysty akt, wiele symbolicznych czynności. Nabycie praw potomka prawnego → z czasem przestaje być instytucją familijno-prawną, staje się instytucją majątkową, umożliwiającą spadkobranie (adopcja na wypadek śmierci) → ważne ze względu na ograniczenia testowania.

• Opieka - opieka nad małoletnimi

• pierwotnie sprawował ją ród (jeden z jego członków) - opiekun przyrodzony, a ród zatrzymywał opiekę zwierzchnią, z prawem zmiany tutora.

• W czasach późniejszych opiekunem stawał się król.

• opieka ojcowska - wyznaczona przez ojca (też z pośród osób trzecich)

• opiekun urzędowy - wyznaczony przez władze.

• z reguły wykluczano od opieki kobiety (w Polsce opiekę nad małoletnimi sprawowały wdowy, czasem babka. Takiej opiekunce dawano współopiekuna)

PRAWO RZECZOWE

Pojęcie rzeczy. Ruchomości i nieruchomości.

• Prawo rzeczowe - normy dot. praw podmiotowych bezwzględnych

• Rzecz - początkowo rzeczy materialne. Dopiero wraz z odrodzeniem prawa rzymskiego zaczęła ponownie kształtować się konstrukcja rzeczy niematerialnych.

• rzeczy ruchome (rzecz ruchoma, rzecz licha) i nieruchome (szczególna ochrona)

• ruchomości unieruchomione (np. ryby w stawie)

• zboże przed ścięciem - nieruchomość

• czasem ważna ilość - Mazowsze - konie do 10 - ruchomość, powyżej 10 - nieruchomość

• ruchomości ściśle związane były z osobą → poszukiwać zaginionej rzeczy musiała osoba, która ostatnia była ich posiadaczem (np. detentor)

• nieruchomości - dobra dziedziczne/rodowe (duże ograniczenia w obrocie) i dobra nabyte (nadanie i kupno)

Posiadanie — własność.

• treść prawa własności historycznie zmienna (zależna od stosunków społeczno-gospodarczych).

• brak ścisłego rozgraniczenia między posiadaniem a własnością (ze względu na warunki nie było takiej potrzeby) → każde władztwo nad rzeczą było określone jako prawo do niej. (różne terminy: tenuta (trzymać), inwestytura (ubierać), gewere (pilnować), sezyna (objęcie), dzierżenie, possessio)

• Posiadanie - brak definicji rzymskiej (brak rozróżnienia dwóch elementów - faktycznej detencji i woli zatrzymania) → w średniowieczu wystarczyło w przypadku ruchomości samo dzierżenie rzeczy (mieściło w sobie też intencję). W przypadku nieruchomości ważne było nie dzierżenie rzeczy, ale pobieranie z niej pożytków → stąd możliwość posiadania nieruchomości przez wiele osób naraz (posiadacz bezpośredni i pośredni) konstrukcja własności podzielonej.

• Własność - początkowo nie stanowiła odrębnej kategorii prawnej, ale jako najwyższy stopień posiadania. Brak rozgraniczenia na własność i prawa do rzeczy cudzej. Pojęcie to nabrało cech konkretnych w drodze praktyki sądowej poprzez wyliczenie uprawnień (używanie, ciągnięcie korzyści, dysponowanie). Początkowo używano terminów dotyczących posiadania z dodatkowym terminem określającym wieczysty czy dziedziczny charakter. Dopiero później pojawiał się termin dominium bądź proprietas. (w Polsce dopiero w XVI w, a w Rosji w XVIII w.)

• Odróżnienie własności od posiadania nieruchomości → najpierw w procesie sądowym (elementy posesoryjne - zarzut bezprawnego posiadania i petytoryjne - wykazanie praw; w procesie o wyzucie z nieruchomości) → Z czasem ze względu bezpieczeństwa prawnego wykształcił się (pod wpływem prawa rzymskiego i kanonicznego) specjalny środek do ochrony posiadania już w XIII w → podstawa rozwoju odrębnego procesu posesoryjnego wprowadzenie odrębnych procesów posesoryjnych i petytoryjnych umożliwiło ścisłe wyodrębnienie posiadania od własności.

Geneza feudalnej własności ziemi.

• Kształtowanie się feudalnej własności ziemi poprzez:

• stopniowe popadanie w zależność wolnych chłopów od możnych i rycerstwa z powodu wzrastających ciężarów na rzecz państwa, obowiązku służby wojskowej, braku bezpieczeństwa → komendacja, oddanie gruntu na własność panu, prekarium, renta feudalna. Też poprzez utrzymanie kolonatu, z powodu długów.

• postępujące zróżnicowanie w ramach samej własności feudalnej oraz jej warunkowy charakter → nadania władcy powodowały zróżnicowanie wśród feudałów, co powodowało komendację zubożałych rycerzy w zamian za nadanie ziemi - początkowo beneficja (nadania czasowe), stopniowo dziedziczne (lenna) → forma własności podzielonej.

• inaczej w Polsce - nie doszło do powstania hierarchii lennej, a do przekształcenia się we własność bezwarunkową (alodialną).

Cechy feudalnej własności ziemi.

• związana ze stanową strukturą społeczeń­stwa → szlachta jako główny właściciel.

• wiązała się z władztwem o charakterze publiczno­prawnym (renta, administracja, sądownictwo).

• własność podzielona co do treści między kilka podmiotów (senior zachowuje własność zwierzchnią, wasal-lennik - własność podległa (użytkowa), czasem też wykształcał się stosunek między właścicielami ziemskimi a bezpośrednimi jej użytkownikami, np. mający lepsze prawo do ziemi). → konstrukcja (nazwa) dziełem glosatorów

• utrzymanie niedziałów rodzinnych, tak wśród feudałów jak i wśród chłopów → rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej sprzyjał indywidualizacji własności ziemskiej.

• związanie własności feudalnej licznymi ograniczenia i zależnościami między jej podmiotami (najważniejsze - ograniczenia alienacji ziemi).

Własność w doktrynie wieków średnich.

• W doktrynie Kościoła krytyka własności pod kątem nauk o przyszłym królestwie ubogich → potem, choć łagodzona krytyka własności (rzeczami należy się posługiwać, nie delektować - św. Augustyn), pozostała wśród duchownych.

• Z czasem (wraz z bogaceniem się wyższych warstw duchowieństwa) następuje podział w patrzeniu na własność - wyższe warstwy mają do niej stosunek pozytywny, niższe warstwy (często jako ruchy heretyckie - albigensów, waldensów) krytykowały bogactwo, nawołując do życia z jałmużny, własnej pracy, wspólnoty dóbr.

• Św. Tomasz z Akwinu - kompromis → własność prywatna jest prawem wynikającym z praw natury (Bóg dał władzę nad tworami przyrody człowiekowi), pod warunkiem uwzględnienia potrzeb innych członków społeczeństwa - czyli własność tak, ale z obowiązkami względem biednych → uzasadnienie pomnażania bogactwa w szczytnym celu pomagania biednym w przyszłości sformułowano na tej bazie teorię własności jako funkcji społecznej (doktryna Kościoła w XIX w.)

Ograniczenia alienacji nieruchomości.

• przyzwolenie najbliższych krewnych na alienację dóbr nieruchomych (czynność nieważna bez tej zgody, możliwość odebrania ziemi bez oddania ceny kupna, wyjątki - np. alienacja z powodu nędzy) i prawo wyczekiwania - zakaz uszczuplania możliwości spadkowych najbliższych krewnych → z czasem łagodzono te ograniczenia (tylko dobra rodowe).

• prawo bliższości:

• prawo retraktu (tzw. wykupu) rodzinnego (przez najbliższych krewnych w określonym czasie)

• odkup sprzedanej nieruchomości za zwrotem zapłaconej ceny

• prawo pierwokupu krewnych

• Ograniczenia wynikające z tytułu sąsiedztwa - np; najbliżsi sąsiedzi mieli prawo retraktu nieruchomości sprzedanej osobom spoza sąsiedztwa.

• Prawo retraktu lennego - przysługiwało seniorowi w wypadku alienacji przez wasala dóbr lennych (o ile alienacja lenn była dopuszczalna).

• Ograniczenia z tytułu regale.

Nabycie własności.

• sposób pierwotny:

• zawłaszczenie (polowanie i rybołówstwo),

• znalezienie rzeczy,

• łupy wojenne

• własność rzeczy wyrzuconych na brzeg z rozbitego okrętu z tytułu prawa nadbrzeżnego

• zawłaszczania ziemi niczyjej poprzez karczunek i trwałą uprawę gruntu → forma prawna - zapowiedź (zakaz wstępu i korzystania innym osobom; znaki graniczne, obchodzenie/objeżdżanie granic)

• zasiedzenie - w czasach gdy sprecyzowano różnicę między posiadaniem a własnością.

• sposób pochodny:

• kupno-sprzedaż

• darowizna

• zamiana

• w przypadku ruchomości - poprzez fizyczne wręczenie rzeczy

• Przeniesienie własności nieruchomości składało się początkowo z dwóch aktów prawnych

1. umowa realna między zbywcą a nabywcą (sala, traditio, wzdanie) czasem wraz z wywiązaniem się zbywcy. Szereg czynności symbolicznych, słów, gestów, przekazania symbolicznych przedmiotów (oszczepu, noża, rękawiczki, woda zrzeczenia) oraz wręczenie cny kupna (charakter realny) → istota przeniesienie władzy nad rzeczą.

2. wejście w posiadanie (wwiązanie) - również szereg symbolicznych czynności (w celu ukazania i upamiętnienia objęcia w posiadanie gruntu, często wraz z litkupem, targaniem za uszy i in.).

początkowo obie czynności dokonywane razem. → stopniowo wzdanie dokonywane przed władcą, urzędnikiem (sporządzenie dokumentu), a wwiązanie dokonywane później na gruncie → cel: odformalizowanie procesu, ułatwienie dowodu.

za sprawą Kościoła upowszechnił się sposób przenoszenia władzy nad ziemią poprzez wręczenie przy świadkach dokumentu, stwierdzającego przeniesienie na nabywcę gruntu (przekazanie też przedmiotów symbolizujących grunt) → „dematerializacja” przenoszenia władztwa nad rzeczami (przejęta z prawa rzymskiego)

Fikcyjne procesy między kontrahentami w celu uzyskania pewnego prawa do nieruchomości. Wyrok sądowy nakazujący dokonanie wzdania i wwiązania oraz stosowny dokument sądowy były dowodem nabycia nieruchomości. → poprzedziło to sądowe przenoszenie własności nieruchomości.

ZOBOWIĄZANIA

Źródła zobowiązań. Umowy.

• w prawie średniowiecznym często nie przestrzegany rozdział miedzy prawem rzeczowym a zobowiązaniowym → instytucje o charakterze zarazem rzeczowym i obligacyjnym, m.in. z prawa kanonicznego instytucja ius ad rem, prawa do rzeczy, jakie posiadał np. wasal w stosunku do lenna, którego nie objął jeszcze w posiadanie, a otrzymał już symboliczną inwestyturę.

• dorobek rzymskiej jurysprudencji w zakresie zobowiązań pełne zastosowanie miał dopiero w warunkach rodzącego się kapitalizmu.

• Źródła zobowiązań:

• czyny niedozwolone (delikty) bez odróżnienia skutków karnych i cywilnych (pomieszanie odszkodowania z karą)

• umowy - początkowo pod wpływem symboliku, sensualizmu, szukania sił nadprzyrodzonych

• umowy formalne - dokonywana drogą uroczystego przyrzeczenia (ślubowania wiary) wraz z symbolicznymi gestami oddającymi go w razie niewypełnienia przyrzeczenia w moc wierzyciela (np. przybicie ręki, wręczenie laski, lub innego przedmiotu związanego z dłużnikiem, zwane wadiacją), będącymi jednocześnie dowodem zawarcia umowy.

• umowy realne - powstawało, gdy zobowiązanie się jednej ze stron do świadczenia wynikało z faktu przyjęcia świadczenia (otrzymania rzeczy) od drugiej strony. Np. kupno-sprzedaż, przyjęcie zadatku, zamiana, darowizna (długo jako zobowiązanie do wręczenia dary wzajemnego, niekoniecznie równego)

Odpowiedzialność z tytułu zobowiązania.

• Zakres odpowiedzialności → początkowo odpowiedzialność na osobie dłużnika, który zawierając umowę i składając przysięgę, w razie nie wypełnienia jej stawał się krzywoprzysięzcą. Wierzyciel mógł go wtedy zabić, ale najczęściej dłużnik popadał w zależność od wierzyciela i odpracowywał dług. W razie śmierci dłużnika wraz z nim ginął dług.

• Stopniowo zastępowana jest odpowiedzialność osobowa, odpowiedzialnością majątkiem, choć subsydiarnie długo się utrzymuje.

• Rozdzielenie długu i odpowiedzialności - dług powstawał w momencie umowy, ale odpowiedzialność powstawała w momencie dokonania utwierdzenia umowy, dokonanego w odpowiedniej formie (przysięga, wręczenie festuki, ale też osoba trzecia - rękojemca).

Sposoby zabezpieczenia wierzytelności.

Utwierdzenie umowy ≠ Umocnienie umowy (sposób dający wierzycielowi gwarancję wypełnienia zobowiązania)

• Zakładnictwo - osoba trzecia stawała się zakładnikiem w domu wierzyciela, do czasu wypełnienia zobowiązania. Zakładnik utrzymywany był na koszt wierzyciela i nie mógł być zmuszany do pracy. W razie nie wypełnienia zobowiązania zakładnik wchodził pod władze wierzyciela, który mógł go zabić, sprzedać, wziąć do niewoli)

• Rękojemstwo - osoba zwana ręczycielem (rękojmią), który ręczył za dłużnika swoją osobą i majątkiem, ale pozostawał na wolności. W razie nie wypełnienia zobowiązania ręczyciel dostawał się pod władzę wierzyciela, a jeśli spłacił dług, mógł się go domagać od dłużnika.

• z czasem poręczyciel stał się pośrednikiem między wierzycielem a dłużnikiem - ustanawiany w drodze wadiacji (przez wręczenie festuki wierzycielowi przez dłużnika i ręczycielowi przez wierzyciela) - jego obowiązkiem było pilnowanie interesów wierzyciela → niewypłaconego dłużnika i zajęte przedmioty oddawał wierzycielowi, zwalniając się z rękojemstwa.

• też rękojemstwo własne (dłużnik jedną ręką dawał festukę i drugą ja odbierał)

• Zastaw jako prawo na rzeczy cudzej i jako zobowiązanie.

• Ustanowienie:

• zastaw umowny (dany)

• zastaw wzięty (ciąża, grabież) → pozostałość samopomocy

• zastaw ustawowy

• zastaw sądowy

• Zastaw ruchomości - zawsze zastaw ręczny z dzierżeniem.

• Zastaw na upad - zastaw w którym w razie nie spełnienia świadczenia na wierzyciela przechodziła własność rzeczy.

• Funkcje:

• zabezpieczenie wierzytelności

• zakład jako forma kary w przypadku niewypełnienia świadczenia

• jako zabezpieczenie pożyczek na procent (tylko Żydzi)

• Zastaw nieruchomości

• Zastaw z dzierżeniem - przeniesienie własności na zastawnika, a po spłacie własność powracała do zastawcy. →

• Zastaw użytkowy - na zastawnika przechodziło jedynie użytkowanie (nie było wywiązania u zastawcy). Zastaw antychretyczny - gdy zastawnik miał prawo pobierania pożytków. → początkowo nie zaliczane na spłatę długu (zastaw użytkowy czysty) - pożytki te spełniały formę procentów nie zakazanych.

• Zastaw do wydzierżenia - gdy pożytki zaliczane były na poczet spłaty długu (polecane min. przez ustawodawstwo kościelne)

• Zastaw bez dzierżenia - na zach. od XII w, a Polsce pod koniec XVI w. wraz z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej.

• Załoga i łajanie

SPADKOBRANIE

Pojęcie spadkobrania. Dziedziczenie beztestamentowe.

• początkowo brak swobody testowania - jedynie dziedziczenie beztestamentowe.

• początkowo przedmiotem spadkobrania były przedmioty ruchome (odzież i ozdoby kobiece - córki i siostry, oręż, konie, uprząż - synowie, krewni męscy)

• Różne zasady dotyczące porządku dziedziczenia. Cechy wspólne:

• ograniczenie kobiet w dziedziczeniu ziemi - czasem dziedziczyły w braku synów (prawo longobardzkie, alamańskie, saskie) albo jakichkolwiek krewnych męskich (prawo rypuarskie), w prawie salickim całkowicie były wykluczone. Nieraz dziedziczyły cześć macierzystą. Czasem szlachcianki mogły dziedziczyć ziemię, a chłopki nie (Ruska Prawda)

• porządek dziedziczenia zależny od bliskości pokrewieństwa ze zmarłym. Najbliżsi (wyłączając pozostałych) byli synowie (w równych częściach albo niedział braterski). Początkowo nieznane było prawo wyobrażenia (spadkobiercy zmarłego syna wchodzili w jego miejsce).

• w zwyczajach pojawia się tendencja do rozszerzania kręgu krewnych dopuszczonych do spadku, ze względu na unikanie tzw. kaduka

• w prawie frankońskim - system dziedziczenia według parantel - krąg osób wywodzących się od wspólnego przodka do coraz wyższego szczebla (I - zstępni zmarłego, tj. dzieci, wnukowie i prawnukowie; II - krewni wywodzący się od ojca, III - krewni wywodzący się od dziada) Krewni bliżsi wykluczali dalszych w obrębie parantel i w ogóle.

• Zwierciadło Saskie - dwa koła: ściślejsze (potomkowie, rodzice, rodzeństwo spadkodawcy, przy czym potomkowie wyłączali pozostałych krewnych tej grupy) i obszerniejsze (inni krewni do 7 stopnia komputacji rzymskiej).

• inaczej w przypadku systemów w których dobra rodowe pozostawały w rodzinie, z której się wywodziły → odmienne spadkobranie dóbr ojczystych i macierzystych - prawo powrotu do krewnych tej linii z której się wywodzili.

• długo brak dziedziczenia przez współmałżonka, jedynie posag czy wiano oraz dóbr nabytych w czasie trwania małżeństwa.

• Nabycie spadku

• poprzez śmierć spadkodawcy

• z czasem powstają formalne sposoby objęcia spadku

• sądowe wwiązanie

Dziedziczenie testamentowe.

• Początkowo prawo wyczekiwania uniemożliwiało swobodę testowania. Jedynie w przypadku osób bezdzietnych możliwa była fikcyjna adopcja w celu przekazania spadku.

• Do rozwoju swobody testowania przyczynił się Kościół - stopniowo uznano, że część majątku jest do swobodnego testowania (z reguły taka cześć jak jeszcze jeden syn) → zapisy „dla zbawienia duszy” i adoptio Christi.

• Dało to początek istnieniu testamentu. Pierwsze testamenty w Polsce w XIII w, podobnie na Rusi (wraz z zapisami na cerkiew).

• Przedmiotem testamentu początkowo tylko ruchomości, z czasem dobra nabyte. Dobra dziedziczne późno dopuszczone do dziedziczenia testamentowego i to pod warunkiem uwzględnienia dziedziców koniecznych.

• W przeciwieństwie do testamentu rzymskiego - brak wymogu ustanowienia dziedzica, możliwość deysponowania tylko częścią spadku lub pewnymi przedmiotami.

Szczególne rodzaje sukcesji. Dziedziczenie lenn.

• Zasada niepodzielności lenn → sukcesja jednostkowa → prawo niemieckie - najstarszy syn, prawo francuskie - najstarszy syn zostawiał sobie największą część, a młodszym braciom dawał podlenno - na zewnątrz nadal jako jednolite lenno.

• zasada ta związana z potrzebą istnienia dużego lenna, umożliwiającego odpowiednią służbę wojskową.

• Dziedziczenie lenn przez męskich potomków, a kobiety tylko w razie braku synów/męskich krewnych.

• Odsuwanie krewnych wstępnych by lenna i związane z nimi obowiązki nie dostały się w ręce osób starszych → zasada „lenno nie idzie w górę" → często stosowana w dziedziczeniu, nie tylko lenn.

ZMIANY W PRAWIE PRYWATNYM OD SCHYŁKU WIEKÓW ŚREDNICH

WPŁYW PRAWA RZYMSKIEGO NA ROZWÓJ PRAWA PRYWATNEGO

Rzymskie prawo wulgarne w średniowieczu.

• na prawo średniowieczne wpływ miało rzymskie prawo wulgarne, głównie poprzez Brewiarz Alaryka z 506 r., choć i jego późniejsza interpretacja w państwie frankońskim odbiegała od intencji jego autorów (np. usprawiedliwienie popadnięcia w zależność wolnego człowieka najmem usług z Sentencji Paulusa).

• Przejawy wulgaryzacji → prawo rzeczowe - zacieranie różnic między własnością a posiadanie, oraz własnością a prawami na rzeczy cudzej (nabrały charakteru quasi-własności), w prawie zobowiązań - zanik rozgraniczenia na odpowiedzialność z deliktów i z przestępstw publicznych.

Prawo rzymskie w dziełach glosatorów i komentatorów.

• Początek - szkoła w Pawii i prace nad opracowaniem zwyczajowego prawa longobardzkiego na potrzeby praktyki, przy jednoczesnym sięganiu do rzymskich pojęć przy objaśnianiu prawa longobardzkiego metodą glos; dodatkowo prawo rzymskie stosowali jako ius commune, jeśli nie było ono wykluczone.

• Właściwe odrodzenie prawa rzymskiego - uniwersytet w Bolonii - Irnerius i jego czterej uczniowie Martinus, Bulgarus, Jacobus, Hugo przejęli metodę ze szkoły w Pawii i poprzez egzegezę tekstu (wpisywanie objaśnień/glos najpierw do poszczególnych słów, potem do ustępu, potem do danej kwestii. Początkowo ich działania były czysto naukowe, bez zainteresowania praktyką. Dopiero od XIII w. w pewnej mierze uwzględniają potrzeby praktyki (Glosa Ordinaria Accursiusa)

• skonstruowanie teorii własności podzielonej - swobodna interpretacja tekstów → z nauki o skargach wzięli przysługiwanie rei vindicatio utilis też innym podmiotom, jak emfiteucie i superficjariuszowi i zaliczyli do nich też wasala, słowo „utilis” tłumacząc jako „użytkowa” → własność użytkowa jako własność podległa wobec własności zwierzchniej (tzn. tego, komu wprost przysługiwała rei vindicatio), nazwanej główną (zwierzchnicy lenni i seniorowie)

• uzasadnienie prawne dla zjawiska jednoczesnego posiadania → z rozróżnienia w prawie rzymskim na possessio civilis (animo i corpore) i possessio naturalis (tylko corpore) → possessio civilis uznali jako posiadanie samą wolą, naturalis jako dzierżenie faktyczne.

• Nowy etap - postglosatorzy - posługując się metodą dialektyki scholastycznej (udoskonalonej przez filozofię Arystotelesa), ale końcowym wnioskom nadając walor praktyczny.

• Pracowali na materiale opracowanym już przez glosatorów.

• Dokonywali syntezy, uogólnień i definicji, które przetrwały do dziś.

• Oprócz prawa rzymskiego uwzględniali prawo longobardzkie, kanoniczne, statutowe.

• Zajmowali się nie tylko prawem prywatnym, ale też prawem państwowym (polityczne idee).

• Przystosowywali prawo rzymskie do problemów nieznanych oryginalnemu prawu rzymskiemu (np. stosunek prawa krajowego do praw obcych - tzw. teorii statutowej Bartolusa de Saxoferrato → prawo prywatne międzynarodowe powstało dzięki kolizji norm miedzy miastami włoskimi).

• Dla potrzeb rozwoju wymiany towarowej stworzyli teorię umów nieformalnych, tzw. „gołych umów”, które w prawie rzymskim nie były zaskarżalne, a teraz uzyskały sankcję zaskarżalności.

• Tworzyli też instytucje zupełnie nowe, jak spółki komandytowe i z o.o. oraz prawo wekslowe.

• Działalność postglosatorów dokonywana była w interesie miast włoskich, ale wpłynęła na rozwój miast średniowiecznych w ogóle.

• Ostro krytykowani przez mos gallicus, ale to ich działalność wpłynęła na recepcję prawa rzymskiego w Europie.

Prawo rzymskie w czasach nowożytnych. Usus modernus.

• Szczególnie ważny moment - przyjęcie prawa rzymskiego jako prawa obowiązującego (ordynacja Sądu Kameralnego rzeszy w XV w.). Powody: formalne - idea kontynuacji cesarstwa; materialne - rozwój gospodarczy

• Recepcja prawa następowała poprzez przejmowanie form, siatki pojęć i konstrukcji prawnych, a więc nadawaniu feudalnym zjawiskom romanistycznej formy.

• Recepcja dokonywana była poprzez naukę → prawnicy wykształceni w szkołach włoskich komentatorów, dokonywali adaptacji rzymskich instytucji do rodzimych potrzeb → „unaukowienie” życia prawnego i jego racjonalizacja w skali europejskiej, gdyż pojęcia rzymskie służyły do konstrukcji nowych pojęć, które przetrwały w nauce prawa do czasów najnowszych.

• To prawo nazwano prawem powszechnym/pospolitym, a moc formalnie miało posiłkową w stosunku do praw terytorialnych → nauka prawa powszechnego stworzyła z czasem rozbudowany system nazwany „dzisiejsze prawo rzymskie" (heutiges romisches Recht) albo „nowoczesne stosowanie prawa rzymskiego" (usus modernus pandectarum). → ogromny wpływ na naukę prawa, choć prawnicy niemieccy nie wydawali opini prawnych, to pisali traktaty.

• Liczne zagadnienia rodzime opracowali w duchu romanistycznym:

• występujące w prawie feudalnym wspólnoty znalazły nowe ujęcie w teoriach własności pospólnej ręki, wspólnot mająt­kowych małżeńskich, wspólnot spadkowych itp.

• nieznane prawu rzymskiemu urządzenia - organizacja kredytu realnego, instytucja ciężarów realnych

• pełna podbudowa teoretyczna dla wielu wątków z prawa rzymskiego, jak nauka o tytule i prawnym sposobie nabycia własności, teoria kontraktów konsensualnych, teoria osób prawnych.

• metoda to wciąż egzegeza i kazuistyka, ale początek sformułować pojęć ogólnych.

ZMIANY W PRAWIE OSOBOWYM I RODZINNYM

ZMIANY W PRAWIE OSOBOWYM I RODZINNYM

Osoby fizyczne.

• Zdolność do czynności prawnych - wiek - ustalany ustawowo (granice płynne, zależne od stanu, płci, miejsca i czasu) → tendencja do wyodrębniania pośrednich granic wieku:

• małoletniość - do czasu osiągnięcia lat sprawnych (z reguły 15/12, z czasem coraz wyżej) → bez zdolności do czynności prawnych

• lata sprawne - ograniczona zdolność do czynności prawnych

• lata roztropne - ok. 21-25 rok życia.

• w XVI w. wprowadzono metryki kościelne - umożliwienie poznania dokładnego wieku

• Utrzymane i rozbudowane ograniczenia zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnej:

• Stan → np. zakazy nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan, zakaz trudnienia się handlem przez szlachtę, niemożność zawierania małżeństw chłopów bez zgody pana, czasem całkowity zakaz ślubu szlachcica z kobieta niższego stanu, ograniczenia w prawie majątkowym chłopów.

• Przynależność państwowa - m.in. zakaz nabywania dóbr ziemskich oraz wywozu majątku cudzoziemskiego za granicę. W prawie polskim od XVI w. tzw. prawo detraktu - możliwość wywozu za opłata 1/10 wartości.

• Wyznanie - np. zakazy małżeństw między chrześcijanami a niechrześcijanami; czasem niemożność bycia świadkiem, zakaz nabywania dóbr, trzymania służby chrześcijańskiej, pozbawienie prawa dziedziczenia potomków heretyków

• Płeć - utrzymanie ograniczeń dla kobiet, choć w prawie miejskim miały stosunkowo lepszą sytuację

• Cześć - upośledzenie dzieci nieślubnych przez brak prawa stanu, tj. prawa przynależności do rodziny ojca, prawa do nazwiska i praw spadkowych po ojcu. Ograniczenia w ich legitymacji.

• Stan duchowny - ograniczeni w zakresie możności testowania i nabywania praw spadkowych oraz dóbr ziemskich (np. ustawy amortyzacyjne w Polsce), bywali wyłączani od możności sprawowania opieki.

• Stan zdrowia fizycznego (kalectwo mogło być przeszkodą w dziedziczeniu nieruchomości), psychicznego (np. marnotrawca) → ustanawianie kuratorów → powstaje kuratela, choć terminologia nie precyzyjna.

Osoby prawne.

• W prawie późnego średniowiecza przyjęto rozróżnienie na osoby fizyczne, naturalne i osoby sztuczne

• Prawo kanoniczne → osoba moralna - różnego rodzaju zbiorowości występujących w organizacji Kościoła.

• Glosatorzy - koncepcja osobowości prawnej danego okręgu miejskiego (civitas) jako odrębnego podmiotu stosunków prawnych.

• Komentatorowie - rozbudowali pojęcie personae fictae et repraesentatae oderwanej od tworzących ją osób fizycznych.

• Osoby prawne to: związki osób, korporacje oraz fundacje, mające majątek na określony cel.

• Pierwsze uznane osoby prawne to związki typu korporacyjnego:

• polityczne (gminy, miasta),

• religijne (klasztory, kapituły, kolegiaty, kahały żydowskie),

• zawodowe (cechy, gildie),

• humanitarne (bractwa),

• naukowe (uniwersytety) i inne.

• Potem zaczęto uznawać osobowość prawną związków typu zakładowego → fundacje kościelne - powstałe poprzez akt prawny osoby (fundatora) przeznaczającej określony majątek na cele pobożne, dobroczynne.

• Zakłady użyteczności publicznej, instytucje charytatywne (szpitale, przytułki) - wraz z rozwojem działalności państwa, również w sferze dobroczynności.

Małżeństwo.

• wg Kościoła małżeństwo to sakrament, a umowa stanowiła tylko objawienie woli, a nie jego istotę → stąd jurysdykcja sądów kościelnych nad sprawami dot. małżeństwa. ograniczenia zaczęły powstawać w XVI w. tak z zewnątrz jak i z wewnątrz Kościoła → reformacja, gallikanizm (uznanie, że do rangi sakramentu może być podniesiona tylko ważna umowa, regulowana przez ustawodawstwo świeckie.)

• Sobór Trydencki (1563) - obligatoryjna forma zawarcia małżeństwa to ślub, czyli zgodne oświadczenie woli obojga nupturientów dokonane przed proboszczem parafii jednej ze stron i w asystencji dwóch świadków, poprzedzone zapowiedziami. W praktyce często zwalniano z tego obowiązku indywidualne osoby, albo cały stan. Ślub poprzedzony był różnymi formalnosciami, min. egzaminem przedślubnym z wiedzy o religii chrześcijańskiej. → brak takiego ślubu to przeszkoda zrywająca - przeszkoda tajności.

• Rozbudowany katalog przeszkód:

• pozostawanie w związku małżeńskim,

• pokrewieństwo naturalne, cywilne (stosunek adopcji) i duchowe,

• śluby zakonne,

• różność religii,

• cudzołóstwo,

• uprowadzenie,

• przymus,

• błąd.

• różnica stanu - przeszkoda w ustawodawstwie cywilnym i kanonicznym (jako błąd co do przymiotu współmałżonka)

ZMIANY W PRAWIE MAJĄTKOWYM

Pojęcie i zakres posiadania.

• Rozróżnienie własności (prawny tytułu do rzeczy) i posiadania (faktycznego władztwa nad rzeczą) poprzez wyodrębnienie procesu posesoryjnego od petytoryjnego dokonanego dzięki przejęciu interdyktów posesoryjnych i skarg z prawa kanonicznego (tzw. skarga spoliacyjna ze zboru Pseudo-Izydora przyznawała biskupowi wyzutemu z majątku i urzędu na skutek wniesionej przeciw niemu skargi karnej możność domagania się najpierw przywrócenia utraconego gwałtem posiadania → z czasem rozszerzane na innych duchownych, a potem i osoby świecie, dotyczyła też każdego posiadacza dóbr, nie tylko tego który dokonał wyzucia.) → tam gdzie słabsze były wpływy prawa rzymskiego trudniej też było oddzielić proces posesoryjny od elementu badania tytułu prawnego.

• Rozszerzenie zakresu podmiotowego i przedmiotowego posiadania → rozwinięciem doktryny jednoczesnego posiadania animo od posiadania corpore była teoria posiadania praw i posiadania rzeczy.

• Posiadanie praw prawu rzymskiemu nie było znane (jedynie u Justyniana posiadanie służebności określane było „jakby posiadaniem”). → posiadanie prawa (possessio iuris), czyli posiadanie w zakresie jakiegoś prawa, nie tylko rzeczowego czy obligacyjnego, ale również praw o charakterze niemajątkowym, jak praw familijnych, funkcji, godności, urzędów, tytułów honorowych (szczególnie licznych w czasach feudalizmu). Do tej grupy zaliczano też uprawnienia Kościoła do różnych dochodów (beneficja, dziesięciny) oraz prawa osób/instytucji wobec Kościoła (prawa patronatu jak prawo prezenty - prawo przedstawienia kandydata na wakujące stanowisko kościelne)

Przemiany własności feudalnej.

• Prawo pana zwierzchniego do pewnych opłat czy działań (retrakt) → Monarchowie propagowali zasadę, że król jest właścicielem zwierzchnim całej ziemi w kraju, co dawało mu tytuł do pobierania opłat przy alienacji i spadkobraniu ziemi → tam gdzie prawo rzymskiego miało silne wpływy (i występowała przeważnie własność alodialna) spotkało się to z opozycją (min. płd. Francji gdzie ordonans króla ogłaszający, że wszystkie ziemie muszą mieć swojego pana zwierzchniego spotkał się z opozycją i tezą przeciwną, że wszelka własność jest wolna, o ile pan zwierzchni nie wykaże tytułu)

• Polska - na ogół utrzymała się własność alodialna, tylko na wschodnich kresach zachowały się formy zbliżone do lenn. Własność bezwarunkowa umacniała szlachtę, dlatego w XVI w wydawane były konstytucje zakazujące królowi przekształcania królewszczyzn w lenna. Stopniowo zanikały też regalia.

• Prawa chłopów do ziemi- zależny od stopnia feudalnej zależność.

• Tam gdzie byli osobiście wolni (Europa Zachodnia), a ziemię dostawali z nadań ich własność zbliżona była do własności użytkowej (ale świadczenia były dowolnie rozszerzane) → dziedziczne prawa chłopa do gruntu nazywano emfiteuzą. Wiele obciążeń o charakterze ekonomicznym i ograniczeń w prawach do ziemi → poddaństwo gruntowe.

• Europa Środkowa i Wschodnia - tzw. wtórne poddaństwo - poddaństwo osobiste, bezterminowi użytkownicy ziemi, z której mogli być usunięci. Trochę lepsza sytuacja w ziemiach królewszczyzn i tzw. zakupnych (np. olędrów).

• Stopniowo własność ziemska przestaje być podstawą ekonomiczną (choć nadal jest polityczną i społeczną). Na jej miejsce wchodzi ruchomy kapitał kupiecki (głównie miasta). Ma to odbicie w ideologii reformacji → potępienie próżnujących bogaczy i pochwała bogacenia się poprzez działalność przynoszącą zyski (handel, kredyt). Występują też odmienne ideologie („Utopia” Moor'a, „Nowa Atlantyda” Bacona) - przeciwstawienie się koncentracji kapitałów, idee równego podziału dóbr, ale i one uznawały własność prywatną.

Nabycie własności nieruchomości.

• Upraszczanie istniejących wymogów w dziedzinie obrotu.

• Sądowe przenoszenie własności - w miejsce fikcyjnych procesów. Dokonywano wwiązania przed sądem (ew. radą miejską) potwierdzone dokumentem i nakazem „wiecznego milczenia” dla wszystkich wezwanych (też w przypadku prawa bliższości) → pojawia się instytucja specjalnych ksiąg (najpierw w miejskich, potem w ziemskich), w które wpisywana była treść dokumentu, co mogło służyć jako dowód. Z czasem stały się wymagane do ważności czynności.

• wpis mógł mieć charakter konstytutywny (gdy decydował o przeniesieniu własności na nabywcę - zwany inskrypcją), bądź deklaratoryjny (gdy potwierdzał dokonanie przeniesienia własności - zwany transkrypcją).

• Na gruncie praktyki w nawiązaniu do prawa rzymskiego → teoria tytułu i prawnego sposobu przeniesienia własności → do przeniesienia własności potrzebne dwa elementy: podstawa prawna czyli tytuł - (odpowiadał słusznej przyczynie) określona czynność prawna oraz przeniesienie posiadania czyli tradycja - sposób nabycia. → (np. kraje niemieckie - gdzie własność przenoszona była nie poprzez samą umowę, ale przez tradycję dokonaną w określony sposób, np. wpis do ksiąg)

• na terenach prawa francuskiego panowała zasada, że przeniesienie własności nieruchomości następuje na mocy samej tylko umowy między właścicielem a nabywcą - czyli sam tytuł. W praktyce dołączano klauzulę że zbywca usuwa się z posiadania) → czasem wymóg notarialnej formy umowy i transkrypcji do ksiąg.

Obrót nieruchomościami.

• Pomimo stopniowego (ustawowego lub w sądowego) usuwania ograniczeń w obrocie ziemią (uczynienia z niej towaru), pozostały różne jej przejawy, głównie dotyczące dóbr dziedzicznych (np. prawo bliższości choć mniejszy krąg osób i krótszy termin) oraz gruntów chłopskich (nie licząc chłopów mających lepsze prawa do ziemi)

• W celu utrzymania rozległych własności ziemskich zakładanie tzw. fideikomisy familijne (ordynacje rodowe) - powstawały poprzez akt fundatora. Pojawiła się najpierw w Hiszpanii (Leyes de Toro → szlachta uzyskała prawo zakładania majoratów) → uargumentowane prawem rzymskim i fideikomisem uniwersalnym.

• Zakazy nabywania dóbr ziemskich przez nieszlachtę → dotyczyły mieszczan, cudzoziemców, Żydów i Kościoła (ustawy amortyzacyjne - nazwa od nazwania dóbr Kościoła - dobrami „martwej ręki” - zakaz sprzedaży tych dóbr i kupna nowych)

Rozwój praw na rzeczy cudzej.

• Rozwój ciężarów realnych (instytucja nieznana prawu rzymskiemu), od służebności różniących się obowiązkiem świadczenia pozytywnego (dare, facere):

• Renta - świadczenie pieniężne ustanawiane w zamian za uzyskanie określonego kapitału, często obciążające grunt wieczyście lub do czasu spłaty.

• Instytucja kupna renty - sposób na pożyczki z procentami → wygodny sposób uzyskania gotówki z jednej strony i lokaty kapitału z drugiej. Ustanawiana czasem przez wpis do ksiąg i wystawienie tzw. listu rentowego (z czasem uzyskał charakter papieru wartościowego). Pierwotnie tylko wieczysta, z czasem możliwa do wykupienia przez dłużnika (tzw. wyderkauf) → szczególnie wykorzystywana przez Kościół (w bulli z XV w kupno renty określone jako rozsądny zwyczaj)

• Zastaw bez dzierżenia (tzw. młodsza forma zastawu) - na zachodzie od XIII w. Wierzyciel nabywał prawo zastawu przez wpis wierzytelności do ksiąg z określeniem przedmiotu zastawu. Z czasem można było sprzedać taki przedmiot wraz z długiem. W razie nieuiszczenia długu własność przechodziła na wierzyciela lub była dokonywana sprzedaż publiczna. Głównie dotyczyła nieruchomości (rzadko ruchomości np. statek) Zaczęto przejmować rzymską instytucję hipoteki → wiele wad: tajność (powstawała na mocy umowy) wraz z zasadą pierwszeństwa, ustanawianie hipotek generalnych (cały majątek) niezależnych od wysokości roszczenia → nowatorska na tym tle polska ustawa o ważności zapisów z 1588 r. - jawność (wpis do ksiąg sądowych), zasada pierwszeństwa od momentu wpisu do księgi, zasada szczegółowości (dokładna suma i dobra obciążone).

Kierunki rozwoju prawa zobowiązań.

• najszerszy wpływ prawa rzymskiego

• odchodzenie od symboliki i formalizmu → zanik litkupu, załogi, łajania, przysięgi, samoprzekleństwa

• przesunięcie odpowiedzialności z osoby dłużnika na majątek.

• pozostałość - przymus osobisty - areszt w celu przymuszenia oddania długów.

• upowszechnienie się różnego rodzaju kar konwencjonalnych, wyrosłych z dawnej instytucji zakładu, płaconych niezależnie od świadczenia głównego.

• Rozwój kontraktów konsensualnych, a nawet przekształcanie kontraktów realnych w kontrakty konsensualne.

• Postępujące upraszczanie formalności mogło prowadzić do niekorzystnych konsekwencji w dochodzeniu roszczeń, dlatego zaczęto wymagać pisemnej formy, albo wpisu do ksiąg. Z czasem wpis lub pisemna forma wymagana była nie ze względu na rodzaj umowy, ale na wysokość przedmiotu zobowiązania

• Wierzytelności stają się przedmiotem umowy → rozwój rzymskiej instytucji cesji (cedent na cesjonariusza) instytucja skryptu dłużnego na rzecz osoby trzeciej, a z czasem na okaziciela w formie weksli (np. złożone pieniądze u bankiera w jednym mieście, oddawane w drugim) → w ten sposób weksel nabierał charakteru papieru wartościowego.

• Umowy:

• Kupno-sprzedaż

• Darowizna - przysporzenie majątkowe na rzecz innej osoby nieodpłatnie, bez warunku świadczenia wzajemnego

• Z najmu wyodrębniła się pożyczka - swoisty najem pieniędzy z obowiązkiem zwrotu w określonym terminie i na ustalonych warunkach.

• umacniana najczęściej zastawem ręcznym (fant w prawie polskim)

• znano też pożyczkę nieubezpieczoną (dług prosty)

• umacniano też poprzez weksel

• stopniowe łagodzenie zakazu pobierania odsetek o ile kredyt był na cele handlowe lub przemysłowe a odsetki w umiarkowanej wysokości (z reguły do 20%)

• Najem nieruchomości (dzierżawa, arenda)

• Najem usług

• Spółki - wkład to majątek, praca lub wiedza fachowa, zawiązywane z celach handlowych.

• Spółki jawne - wszyscy uczestnicy dzielili się na równi zyskami i stratami oraz odpowiedzialnością wobec osób trzecich.

• Spółka komandytowa - obok wspólników odpowiadających wobec osób trzecich bez ograniczenia istnieli wspólnicy odpowiadający tylko do wysokości wkładu (sumy komandytowej),

• Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, w której wszyscy uczestnicy odpowiadali tylko swoim wkładem.

• Depozyt (w Polsce zwany wierną ręką, pokładem) - powierzenie pewnej osobie przechowania rzeczy ruchomej lub nieruchomej z obowiązkiem zwrotu w nieuszczuplonym stanie.

• Sekwestr - szczególny rodzaj, w przypadku rzeczy spornej.

Dziedziczenie ustawowe i testamentowe.

• powoli zaczął się przyjmować porządek dziedziczenia wg Justyniana (głównie w prawie miejskim), ale choć stał na zasadzie równouprawnienia płci, ograniczane to było zwyczajami miejscowymi.

• ograniczenia kobiet - np. czwarcizna - ¾ dla synów, ¼ dla córek dóbr ojcowskich

• powoli powstaje testament w rozumieniu prawa rzymskiego - z ustanowieniem dziedzica, jako główna część. Powstają też inne rodzaje rozporządzeń ostatniej woli, jak kodycyle, legaty.

• W XVI w. powstają różne formy testamentu:

• testament publiczny - złożony ustnie lub pisemnie do ksiąg

• prywatny - sporządzony w obecności określonej liczby świadków

• szczególne rodzaje: testament wspólny (kilku testatorów, jeden spadkobierca), testament wzajemny.

• Pojawia się konstrukcja udziału w części spadku dla dziedziców koniecznych (zstępni, czasem wstępni, rodzeństwo i małżonek) w wysokości określonej części spadku lub jak we Francji określonej części majątku, wyłączonej spod swobodnego testowania.

• Ograniczenia w testowaniu dobrami nieruchomymi w Polsce na rzecz Kościoła, dla utrzymania szlacheckiego stanu posiadania.

Szczególne rodzaje sukcesji.

• Lenna - stopniowy zanik ograniczeń (wykluczenie kobiet, krewnych wstępnych i bocznych, niepodzielność lenn) ze względu na rozluźnienie stosunku między wasalem a seniorem, zmianę charakteru obowiązków, potrzebami ekonomicznymi → upowszechnienie longobardzkiego systemu dziedziczenia lenn (Libri Freudorum) - dopuszczenie podzielności lenn i krewnych bocznych oraz kobiet.

• Fideikomisy familijne - odrębne zasady sukcesji regulowane w aktach fundacyjnych, z reguły sukcesja jednostkowa z prawem primogenitury (czasem z prawem majoratu - starszy wiekiem lub zasada senioratu - najstarszy członek rodu). Kobiety całkowicie wyłączone od dziedziczenia.

• Gospodarstwa chłopskie - panowie z reguły popierali spłatę pozostałych dziedziców i utrzymanie się jednego w celu utrzymania wielkości gospodarstwa.

HISTORIA PRAWA KARNEGO

PRAWO KARNE WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA

Przestępstwo i kara w ustroju plemienno-szczepowym.

• Wykształcenie się organizacji państwowej sprzyjało wykształceniu się podziału na przestępstwa publiczne i prywatne.

• Przestępstwa publiczne - zagrażające ogółowi, stopniowo rozszerzany zakres czynów (od zdrady, czarów, krzywoprzysięstwo, świętokradztwo) → charakter sakralny kary (poświęcenie przestępcy bóstwu). Przestępca łamał mir (pokój publiczny). Rodzaj kar zależny od rodzaju przestępstwa (niektóre wykonywane publicznie, inne potajemnie)

• Przestępstwa prywatne - naruszające interesy jednostki i jej rodu. Albo dochodzone na drodze sądowej, albo samopomoc (zemsta rodowa) → wywodziło się z przekonania, że ofiara nie zazna spokoju dopóki nie zostanie pomszczona (pomsta krwawa). Dokonany odwet powodował odwet z drugiej strony i tak w kółko. Dlatego możliwe było wykupienie się (okup - composito), w celu zakończenia waśni/wojny rodowej.

Przestępstwa publiczne i prywatne.

• W prawie średniowiecznym przestępstwa publiczne oparte były na złamaniu miru i naruszeniu interesów grup rządzących, zagrożone karą państwową. Stopniowo do prawa karnego przenikają nowe elementy wraz ze wzrostem znaczenia aparatu państwowego i organizacji kościelnej. Panujący jako strażnik miru, pobierał karę za jego złamanie, niezależnie od kary prywatnej. Stopniowo wykształcają się różne rodzaje miru: miejscowy, osobowy, mieszany. W przypadku złamania miru niedopuszczalna była ugoda bez zgody władzy państwowej.

• Do przestępstw publicznych zaczęto zaliczać obok zamachów na panującego i jego interesy polityczne, też na interesy materialne (regalia, fałszowanie monety itp) oraz przeciwko interesom Kościoła.

• Do przestępstw prywatnych zaliczano wszelkie krzywdy wyrządzone jednostce i jej rodzinie (też zranienie, zabójstwo)

• Przestępstwa prywatne wciąż dochodzone przed sądem (kłopotliwe) lub samopomoc → ale rozwój kar kompozycyjnych (okup) też w orzekaniu sądowym.

• Podstawowy podział przestępstw w prawie wczesnośredniowiecznym:

• przeciw państwu i panującemu

• przeciw religii

• przeciw życiu i zdrowiu

• przeciw mieniu

• przeciw moralności

• Sposoby ograniczania krwawej zemsty.

• rozszerzenie zakresu przestępstw publicznych (ściganych przez władzę)

• normy nakazujące pojednanie i przyjęcie okupu pod groźba kary państwowej za naruszenie miru.

• forma pojednania - przysięga, której złamanie równało się krzywoprzysięstwu. Wg Edyktu Rotara (prawo longobardzkie) podwójny okup w razie próby pomsty po pojednaniu. Powstają pośrednicy - jednacze (min. ustalenie wysokości okupu)

• instytucja azylu (dzięki Kościołowi) → naruszenie azylu łączyło się z karą za zbezczeszczenie miejsca świętego. Z czasem instytucja ta rozszerza się na inne miejsca (dom szlachcica, miejsce odbywania sądów, młyn, droga publiczna, prom)

• ograniczenie czasu na dokonanie zemsty - zakaz dokonywania kroków nieprzyjacielskich w święta → instytucja rozejmu bożego → przedawnienie dochodzenia krzywdy.

• ograniczenia osób mogących dochodzić zemsty (np. Ruska Prawda) i na których można dokonywać zemsty (tendencja do ograniczania odpowiedzialności zbiorowej, np. Lex Gundobada, Kodeks Euryka, choć w praktyce ponosiło się ciężar okupu za przodków - wg prawa rybuarskiego do trzeciego pokolenia.)

Pojęcie przestępstwa. Charakter odpowiedzialności.

• Przestępstwo ujmowane jako krzywda (niezależnie czy była to zbrodnia w rozumieniu dzisiejszym czy niewypełnienie zobowiązania)

• Odpowiedzialność obiektywna (za zewnętrzne przejawy) bez uwzględnienia innych okoliczności > odpowiedzialność bez uwzględniania stopnia winy i bezkarność usiłowania.

• tendencje do subiektywizacji pod wpływem prawa rzymskiego i doktryny Kościoła (ujęcie przestępstwa jako grzechu - zawinionego złamania prawa boskiego)

• np. czasem odmienna kara za przypadkowe czy nieświadome działanie jak w Edykcie Rotara obowiązek przyjęcia okupu w określonej wysokości bez możliwości wróżdy.

• zaczątki uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstwa jak umyślność w przypadku próby ukrycia przestępstwa zagrożona wyższą karą lub instytucja początku zwalniająca z odpowiedzialności (np. Ruska Prawda - oczyszczenie się przysięga po dokonaniu przestępstwa w odpowiedzi na początek), bezkarność zabójstwa w czasie legalnej wróżdy, wywołańca, czy nocnego złodzieja o ile został ten czyn ujawniony przez sprawcę (ciało wystawione na drodze publicznej, obwieszczenie sąsiadom).

• pozostałości odpowiedzialności zbiorowej - np. opole, nakaz zapłacenia okupu za przestępstwo przodka, odpowiedzialność rodziny przy niektórych przestępstwach jak zdrada.

• stopniowa indywidualizacja kary dzięki wpływom prawa rzymskiego i doktryny Kościoła.

• Przejawem obiektywnego charakteru odpowiedzialności → ta sama kara za współsprawstwo i poplecznictwo.

• Brak odpowiedzialności za usiłowanie lub możliwość odpowiadania za bardzo wczesne stadia czynu o ile były dostrzegalne.

• Nie znano konstrukcji usiłowania, choć pewne przestępstwa były uznawane za przestępstwa sui generis, jak “zadanie trucizny” w prawie salickim, Edykcie Rotara, czy za wyciągnięcie miecza z zamiarem ugodzenia kogoś, nawet bez dokonania czynu w prawie burgundzkim, czy “naradzanie się na czyjeś życie” w prawie longobardzkim.

Kary państwowe (publiczne).

• powstanie kar publicznych wiązało się ze stosowaniem w czasach pierwotnych kary wyjęcia spod ochrony rodu → jedną z jej form było zabicie, konfiskata mienia, wygnanie.

• kara publiczna jako odpłata za wyrządzone zło, ale wciąż nie współmierna do wagi czynu, choć nie tak nieograniczona jak zemsta rodowa.

• kary talionu i wynikających z nich kary odzwierciedlające np. Edyka Rotara - śmierć dla kobiety zabijającej męża

• kara śmierci - różne sposoby (powieszenie, ścięcie, ukamienowanie, utopienie, spalenie) > funkcja odstraszania (prewencja generalna i szczególna)

• Kary mutylacyjne jako samoistne lub dodatkowe lub zastępcze.

• Wyjęcie spod prawa (proskrypcja) - możność bezkarnego zabicia

• Zaoczne skazanie na śmierć - możność bezkarnego zabicia

• Wygnanie z kraju często połączone z konfiskata mienia lub zniszczeniem majątku skazanego (np. Ruska Prawda nie przewidywała kar śmierci czy okaleczenia ale wygnanie z kraju wraz z rodziną wraz z zaborem mienia). Z czasem kara konfiskaty jako kara samoistna (szczególna forma - “złupienie” grabież dobytku i zniszczenie domu)

• wykupienie się od kary publicznej - jako możliwość majątkowej rekompensaty za przestępstwo, w prawie polskim kary wielkie i małe płacone na rzecz panującego lub sądu. Możliwość ta była uzależniona od zgody władzy (np. prawo alamańskie za nastawanie na życie władcy mógł się wykupić lub kara śmierci zależnie od woli władcy). Czasem zakaz wykupu, jak w prawie rubuarskim za zdradę wobec króla, czy w przypadku szczególnych okoliczności. Przejaw uprzywilejowania bogatych. W przypadku kary prywatnej często jakaś cześć dla władcy/sądu.

Kary prywatne. System kar kompozycyjnych.

• Możliwość zapłaty okupu - system kar kompozycyjnych - rozwija się wraz z zanikiem samopomocy → połączenie elementów kary z odszkodowaniem.

• Z czasem państwo coraz bardziej wnika w wysokość kar - tworzenie taryf kar (często bardzo kazuistycznie)

• Elementy kary - główszczyzna lub pokutne/nawiązka + część dla władcy jako publiczna kara.

• Główszczyzna zależna od statusu ofiary i sprawcy, płci i wieku

• Nawiązka - wysokość zależna też od stopnia zranienia, rodzaju uszkodzenia.

• Część publiczna (zwana fredus w prawie germańskim) była albo stała, albo stanowiła część kary prywatnej.

• Obowiązek zapłaty mógł przechodzić na krewnych, lub sprawca płacił głową jeśli sam nie mógł się wykupić > prawo salickie - zwyczaj rzucania grudki ziemi przez sprawcę na kolejnych krewnych od najbliższych by go wykupili. Jeśli nikt nie może/chce, wtedy płaci głową.

B. KIERUNKI ROZWOJU ŚREDNIOWIECZNEGO PRAWA KARNEGO

Ograniczanie wojen prywatnych (wróżd).

• Wojny prywatne - wynika rozdrobnienia feudalnego i słabości aparatu władzy. W celu przezwyciężenia rozdrobnienia władza starał się je ograniczać min. poprzez liczne “ustawy pokoju” czy “pokoje ziemskie”, zawierające również przepisy dotyczące prawa karnego.

• Ograniczanie poprzez:

• czas → min. instytucja rozejmu bożego czy jak we Francji instytucja tzw. czterdziestodniówki królewskiej (zakaz atakowania krewnych wrogiego rodu przez 40 dni, jeśli byli nieobecni w czasie wybuchu waśni)

• warunki prowadzenia walki i sposoby pojednania → wprowadzono przedawnienia, obowiązek zapowiedzi, obok okupu dokonanie pokuty (wpływ kościelnej instytucji pokory).

Nowa klasyfikacja przestępstw.

• wzrost ilości przestępstw publicznych → np. we Francji tzw. sprawy królewskie sądzone przez organa królewskie - szeroka interpretacja interesu królewskiego i naruszenia porządku publicznego

• rozszerzanie zakresu miru

• pewne odmiany przestępstwa uznane za publiczne, np. kradzież zawodowa

• rozszerzenie zakresu przestępstwa zbrodni obrazu majestatu (wszelkie zamachy na osobę panującego i jego interesy)

• wzrost represji za przestępstwa przeciwko interesom skarbowym państwa

• pojawienie się przestępstw przeciwko działaniu aparatu władzy, np. wyciągnięcie broni przy urzędniku

• dużego znaczenia nabrało przestępstwo herezji (bardzo surowa represja karna - ustawy Fryderyka II - kara dotyczyła osób do drugiego pokolenia)

• podział ze względu na wagę czynu (kryterium sąd właściwy) - sprawy większe i mniejsze

• podział na zbrodnie i przekroczenia (różne kryterium → w Zwierciadle Saskim kryterium jest wola dokonania przestępstwa)

• we Francji podział na gardłowe i niegardłowe (kryterium rodzaj sankcji)

• podział wg sposobu karania w systemie angielskim → podział na zbrodnie (zagrożone karą śmierci wraz z konfiskatą) i występki (swoboda sędziego) i wykształcenie zdrady stanu (kara śmierci) i zdrada główna (kwalifikowana kara śmierci)

• podział na uszkodzenia ciała proste, suche, krwawiące i sine.

• Wśród przestępstw prywatnych pojawiają się przestępstwa przeciwko czci - czynne (np. spoliczkowanie) i słowne, dzielone na zniewagę (używanie obelżywych słów) i potwarz (zarzucenie komuś przestępstwa).

Przejawy subiektywizacji odpowiedzialności.

• kazuistyczne próby odróżnienia czynów umyślnych od popełnionych bez złego zamiaru, z reguły oparte na pewnych zewnętrznych okolicznościach wpływających na zaostrzenie lub złagodzenia kary → ujmowane w sposób obiektywny (tzn. wyłączających bezprawność czynu, a nie winę sprawcy)

• niezależnie od świadomości sprawcy pewne warunki wyższej karalności, np. atak na drodze publicznej a polnej, wyciągnięcie broni przy urzędniku czy osobie prywatnej

• instytucja początku

• Coraz silniejsza indywidualizacja kary - w licznych przepisach formułowana była zasada, ze odpowiedzialność za czyn ponosi sprawca, ale tworzono wiele wyjątków, jak obowiązek zapłaty główszczyzny przez krewnych, rozciągnięcie infamii na rodzinę, odpowiedzialność pana za sługi i domowników, opola.

Nowa klasyfikacja kar.

• stopniowo traci znaczenie podział na kary publiczne i prywatne ze względu na pomieszanie elementów publicznych z prywatnymi w karach pieniężnych.

• Kary na gardle i ręku (za zbrodnie - kary śmierci i okaleczenia ze stopniowym ograniczaniem możliwości wykupienia) i kary na skórze i włosach (za przekroczenia - kary hańbiące, jak chłosta) → Zwierciadło Saskie

• rozpowszechnienie się kar na czci - infamia, odwołanie zniewag, tj. “odszczekanie”

• Kary pieniężne - nadal jako kompozycyjne lub samoistne

• Ograniczanie wykupienia się poprzez konieczność uzyskania zgody sędziego lub oskarżyciela, czasem nawet wykupienie nie uwalniało od infamii.

• Dalsze zróżnicowanie ze względu na pozycję społeczną. Regułą stało się połączenie uiszczenia kary publicznej obok kary prywatnej (główszczyzny czy nawiązki), np. na Mazowszu kara płacona na rzecz księżnej zwana “mszycą”

• Wraz z rozróżnieniem odpowiedzialności karnej od cywilnej (w następstwie odróżnienia procesu cywilnego od karnego) kary przechodziły ewolucję → kary publiczne pieniężne jako sensu stricte kary majątkowe (grzywna, konfiskata), a prywatne jako odszkodowanie na rzecz poszkodowanego.

ZMIANY W PRAWIE KARNYM OD SCHYŁKU WIEKÓW ŚREDNICH

PRAWO KARNE ITALII

Ogólna charakterystyka włoskiego prawa karnego.

• postępowe rozwiązania oraz strona techniczna

• miasta włoskie jako miejsce narodzin prawa karnego - głównie nauki, stopniowo przenikało to do praktyki.

• wykształcał się stopniowo na przestrzeni wieków od XII do XVI

• wypadkowa różnych wątków, jakie oddziaływały na statuty (prawa rzymskiego, kanonicznego, longobardzkiego)

• do samego końca rozbieżności między statutami (lokalna specyfika)

• pierwsze teoretyczne uogólnienia, definicje

Zwycięstwo zasady publicznoprawnej.

• tj. uznawanie każdego przestępstwa za czyn naruszający interesy ogółu przez sam fakt zakłócenia ustalonego porządku publicznego → rozwój w okresie wzmocnienia aparatu przymusu na skutek anarchizacji życia społeczno-gospodarczego.

• Prawo karne jako instrument zabezpieczenia porządku, a wymiar kary to z czasem wyłączny atrybut władzy państwowej.

• Pojednanie miedzy sprawca a ofiarą/rodziną nie chroni przed karą publiczną. Zamiana z kar kompozytowych na kary cielesne → obligatoryjne, bez możliwości wykupienia.

• Zmiana podziałów przestępstw: najcięższe, ciężkie i lekkie (kryterium - kara), zwyczajne i nadzwyczajne (kryterium - istnienie w przepisach)

Subiektywne przesłanki odpowiedzialności. Wina.

• uznanie strony podmiotowej (czynniki subiektywne - wewnętrzne nastawienie sprawcy) przestępstwa za podstawę odpowiedzialności sprawcy, a nie stronę przedmiotowa (skutek) → z prawa rzymskiego (reguła Hadriana - należy patrzeć na wolę, a nie rezultat) i prawie kanonicznym (grzech)

• Brak sformułowania definicji winy umyślnej (dolus - świadome działanie, też przewidywanie skutku) i nieumyślnej (culpa - mniejszy wymiar kary), ale katalog tych przestępstw wskazuje na odróżnianie jednych od drugich.

• zaczątki winy nieumyślnej w longobardzkim Edykcie Rotara, ale brak rozróżnienia nieumyślnego działania od przypadku (niemożność przewidzenia skutku, nawet przy zachowaniu staranności) → dopiero w prawie włoskim zaczęto odróżniać przypadek, za który z reguły nie ponosił odpowiedzialności.

• Ograniczenie odpowiedzialności zbiorowej → pozostały gdzieniegdzie odpowiedzialność ojca za domowników czy gromady w przypadku nie ujęcia sprawcy.

• Zrównanie pozycji kobiety z pozycją mężczyzny w podejściu do winy, różnice w wymiarze kary.

• Nieletni - wprowadzenie przesłanek odpowiedzialności, ustalenie, że nie można mu przypisać takiej samej winy co dorosłemu, brak ścisłych granic wieku.

• Brano też pod uwagę stopień rozwoju umysłowego.

Powody bezkarności. Obrona konieczna.

• Powstanie powodów bezkarności - reguły gdy dany czyn nie nosił znamion przestępstwa i nie podlegał karze.

• brak rozstrzygnięcia czy przyczyną bezkarności były braki w elemencie subiektywnym, a więc okoliczności wyłączające winę, czy też braki w elemencie obiektywnym przestępstwa, tj. okoliczności wyłączające bezprawność.

• obrona konieczna - przejęte prawie w całości z prawa rzymskiego. Obrona umiarkowana - tj. 1 - rzeczywiście w obronie przed napaścią, a nie jako zemsta, 2 - reakcja natychmiast, 3 - środki odpowiadające.

• pomoc konieczna - pomoc napadniętemu, uznawane za działanie w granicach obrony koniecznej.

• pomoc własna - samopomoc niedopuszczalna → wyjątek - zemsta na złodzieju złapanym nocą w domu.

• działanie w afekcie - stan silnego wzburzenia umysłu, ograniczający odpowiedzialność sprawcy, jak zabójstwo cudzołóżcy schwytanego na gorącym uczynku, czy kradzież z nędzy (w czasie głodu i w celu zaspokojenia natychmiastowej potrzeby).

• Inne jak: zabicie wyjętego spod prawa, działania osób sprawują­cych funkcje urzędowe, działanie na rozkaz przełożonego, lekkie uszkodzenie cielesne dokonane w czasie gry czy zabawy.

Formy popełnienia przestępstwa. Usiłowanie.

• nauka o różnych stopniach usiłowania = stadia czynu przestępnego = usiłowanie

• elementy usiłowania: zły zamiar, czynności przygotowawcze oraz niedoprowadzenie do skutku → nauka o trzech stopniach usiłowania: usiłowanie oddalone, bliskie i najbliższe.

• kwestia sporna - karalność samego zamiaru → wg kanonistów to był grzech, ale nie podlegał osądowi ludzkiemu, wg prawa rzymskiego (Ulpian) sam zamysł nie uzasadnia pociągnięcia do odpowiedzialności → sytuacje wskazujące na zły zamiar były karane (np. posiadanie wytrychów) - usiłowanie bliskie.

Odpowiedzialność za udział w przestępstwie.

• brak definicji udziału w przestępstwie - w przypadku każdego przestępstwa rozstrzygane oddzielnie - różnice między miastami (czasem wszyscy tak samo, czasem starano się rozgraniczyć stopień udziału)

• 3 rodzaje udziału w przestępstwie:

• mandat (polecenie lub nakaz popełnienia przestępstwa → częściowo dzisiejsze podżeganie) → odpowiedzialność obu stron jednakowa.

• consilium (udzielanie rady, pomocy moralnej do przestępstwa)

• auxilium (pomoc natury fizycznej, np. dostarczenie środków niezbędnych do popełnienia przestępstwa) → z reguły łagodniejsza kara.

• Poplecznictwo - udzielenie pomocy po dokonaniu przestępstwa - jako odrębne przestępstwo, czasem dopuszczalne lub karane łagodniej (pomoc bliskich krewnych)

• Spisek - odrębna forma udziału w przestępstwie - różne formy porozumienia przestępczego między kilkoma osobami (zmowa, sprzysiężenie, tajne zebranie).

System kar.

• uznanie publicznoprawnego charakteru kary → nauka o celu kary - w doktrynie Kościoła jako poprawa grzesznika i odwet, czasem jako pokuta.

• stopniowe wypieranie kar kompozycyjnych (2 części - kompozycja dla ofiary i bannus czyli grzywna dla władzy) przez kary cielesne (początkowo subsydiarne), ale już od XII w pojawiają się pierwsze przypadku obligatoryjnej kary cielesnej lub tzw. kary rzymskiej (okrutne kary śmierci z Digestów).

• zwiększa się zakres przestępstw z wykluczonym wykupieniem i pojednaniem nie chroniącym sprawcy → zakaz wykupienia przy mężobójstwie (pod wpływem kościoła - konstytucje Egidiańskie 1357 r.)

• wzmożenie represji karnej wraz ze wzmocnieniem aparatu władzy → karanie jako przejaw omnipotencji władzy, a funkcja kary odstraszająca (np. władca Mediolanu z karą „wielkiego postu” - 40 dni udręczania)

Wymiar kary.

1. Albo kary ściśle oznaczone

• wprowadzenie taryf karnych, których sędzia musiał się trzymać, ale przepisy o charakterze ogólnym stwarzały możliwość zmiany kary w grancach in plus lub in minus. Do takich okoliczności należały:

• okoliczności obciążające - popełnienie przestępstwa w nocy, na cmentarzu, w kościele, w czasie świąt itp.; recydywa, sprawcą osoba pełniąca urząd publiczny. Przynależność stanowa w dobie walki mieszczaństwa ze szlachtą o demokratyzację ustroju komun kary wyższe dla szlachty i magnatów.

• okoliczności łagodzące - pojednanie, przyznanie się do winy.

Albo możliwość stosowania kar arbitralnych - 2 rodzaje sytuacji:

• podwyższenie lub obniżenie kary przewidzianej w ustawie

• karanie czynu nieprzewidzianego w ustawie → statuty nakazywały stosowanie analogii to czynów nieprzewidzianych, ale budzących etyczny sprzeciw zagrożone w przeciwieństwie do kar zwyczajnych karami nadzwyczajnymi.

B. ROZWÓJ PRAWA KARNEGO W XVI-XVII WIEKU

Linie rozwoju prawa karnego początków doby nowożytnej.

• potrzeba unifikacji związana z powstawaniem monarchii absolutnych - przede wszystkim skodyfikowania procesu karnego i prawa karnego materialnego → od XVI w do XVIII w okres ordynacji karnych

• najważniejsza - Carolina → przenikanie elementów prawa włoskiego, wzrost techniki legislacyjnej (pojawienie się definicji poszczególnych stanów przestępstwa). Wpływ Caroliny:

• zwycięstwo zasady publicznoprawnej,

• uznanie winy za podstawę odpowiedzialności karnej,

• rozbudowa okoliczności wyłączających odpowiedzial­ność,

• wyłączności kar publicznych (głównie okrutne kary cielesne)

• tam gdzie nie było absolutyzmu (np. Polska) brak wszystkich w/w zasad.

Publicznoprawny charakter przestępstwa.

• dzięki Carolinie ugruntowanie zasady, ze każde przestępstwo narusza porządek publiczny; Carolina - brak możliwości wykupienia, a pojednanie nie uwalniało od odpowiedzialności → najszybsza recepcja tej zasady w absolutystycznej formie rządów.

Podstawy odpowiedzialności.

• dzięki Carolinie rozpowszechnienie zasady, że wina jest podstawą odpowiedzialności → nie skutek zewnętrzny a zamiar, a zakres odpowiedzialności zależny od stopnia złego zamiaru i świadomości sprawcy. → różne stopnie winy - wina umyślna, nieumyślna (zabójstwo nieumyślne = zabójstwo w Carolinie karane nadal karą śmierci ale bez udręczania jak w przypadku morderstwa) i przypadek (z reguły brak kary publicznej, jedynie kara prywatna)

• w Polsce mężobójstwa kryminalne (umyślne) i cywilne (nieumyślne) oraz domniemanie złego zamiaru w pewnych okolicznościach (zabójstwo na sejmie, zjeździe publicznym)

• ustawowe nakazy uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstwa (wpływ na zakres odpowiedzialności i/lub kary). Carolina wprowadzała wskazówki dla sędziego, a doktryna wypracowała szczególne okoliczności wyłączające przestępczość czynu (czy z braku winy czy z braku bezprawności działania):

• niezawiniony błąd

• przymus fizyczny

• niedojrzałość psychiczną

• choroba umysłowa

• obrona konieczna (warunki z doktryny włoskiej)

• konstrukcja stanu wyższej konieczności → działanie spowodowane koniecznością życiową, nieodpartą potrzebą (utożsamiane z przymusem psychicznym), np. kradzież z nędzy.

Nowe kierunki represji karnej. „Polowania na czarownice".

• rozszerzenie zakresu przestępstwa zbrodni obrazy majestatu i zdrady kraju

• powstawanie (bardzo surowej) represji karnej za włóczęgostwo i żebractwo (gł. Anglia)

• polowania na czarownice - blisko trzy wieki. zaliczano do zbrodni obrazy majestatu boskiego

• pierwsza zapowiedź - dzieło „Młot na czarownice” autorem 2 inkwizytorów.

• początek w państwach niemieckich

• apogeum - wiek XVII

• specjalna procedura - tortury

• jako prześladowcy czarownic też wybitni myśliciele tej epoki, jak Jean Bodin czy sędzia i profesor prawa z Lipska Benedykt Carpzow (autor dzieła w którym zalecał szczególnie okrutne środki postępowania z czarownicami)

• nieliczni obrońcy przed prześladowaniem - np. jezuita Fryderyk Spee (autor wydanego anonimowo dzieła Cautio Criminalis) czy Daniel Wisner w Polsce.

Pojęcie i cel kary. Katalog kar.

• Carolina - wszystkie kary publiczne, brak kar prywatnych - ich cel - odstraszanie (prewencja generalna).

• Bardzo surowa represja karna.

• Duże rozbudowanie katalogu kar - kara sprawiedliwa to kara ściśle dopasowana do rodzaju przestępstwa i jego wagi (kary talionu, odzwierciedlające) → min. 8 rodzajów kary śmierci, kary mutylacyjne, chłosty, wygnania, konfiskaty, ale też pojawienie się kary więzienia (nie jako kara samoistna, ale jako dodatkowa obok kary śmierci, albo jako przetrzymywanie przed wyrokiem).

• Katalog kar publicznych rozpowszechnił się w Europie i uzupełniany był miejscowymi karami (np. galera we Francji, bicie knutem w Rosji, zesłania na Syberię/Kaukaz, katorga, tj. zesłanie wraz z robotami)

Zasady stosowania kar.

• Carolina - arbitralność lub analogia (kary nadzwyczajne - z reguły łagodniejsze).

• W doktrynie łagodzenie represji karnej - pogląd, że kary z Caroliny mają zastosowanie, gdy:

1. nie zaistniały żadne okoliczności łagodzące,

2. gdy sędzia ma niezachwianą pewność, że sprawca popełnił dany czyn - inaczej kara nadzwyczajna

Stopniowa rezygnacja z tak surowych kar też w ustawodawstwie, jednak prawdziwy przełom pod wpływem ideologii humanitaryzmu XVIII w.

Obok wskazówek dla sędziego nakazujących uwzględnianie okoliczności, liczne odesłania do prawa cesarskiego (rzymskiego), fakultetów prawniczych, opinii znawców prawa jako źródeł, z których mieli czerpać sędziowie. Carolina też sama dawała wskazówki, np. w przypadku zróżnicowania na pozycję społeczną. W doktrynie opracowano też szeroki zestaw okoliczności:

• okoliczności łagodzące - m.in. upływ czasu, przyznanie się do winy, wykazanie skruchy, pojednanie, zwrot ukradzionego przedmiotu, zły stan zdrowia, szlacheckie po­chodzenie.

• okoliczności obciążające - m.in. przyłapanie na gorącym uczynku, recydywa, ofiara krewny, przełożony lub osoba wyższego stanu, nagminność występowania przestępstw danego rodzaju.

HISTORIA POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO

PROCES SĄDOWY W ŚREDNIOWIECZU

Wiadomości o najdawniejszych formach postępowania.

• Rozwiązywanie konfliktów u Germanów

• samopomoc - albo zemsta rodowa, albo ukaranie członka rodu

• zawarcie umowy o oddanie sprawy sądowi - na zgromadzeniach okręgu, jawnie, ustnie, z formalizmem i symboliką, przeważnie sprawy mniej ważne.

• Sprawy naruszając interes ogółu sądzone na wiecach - brak danych o formie tego procesu.

Ogólna charakterystyka procesu średniowiecznego.

• brak odrębności postępowań w sprawach cywilnych i karnych → każdy proces w swej istocie karny (cel - odpłata). Od XIII w. zaczyna się zróżnicowanie na skargi cywilne i karne.

• przestępstwa publiczne ścigane z urzędu (reakcja ujmowana jako gniew władcy, a jego działania o charakterze arbitralnym), a prywatne - w drodze postępowania prywatno-skargowego.

• z czasem wykształcają się specjalne procesy - rugowe.

Cechy procesu zwyczajnego i jego przebieg.

• Skargowość - gdy ktoś wystąpił ze skargą wnoszoną przed sędziego, wraz z pozwem (formalnym wezwaniem pozwanego do stawienia się przed sądem) najpierw o charakterze prywatnym, z czasem o charakterze publicznym (przez urzędnika sądowego).

• W razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa (służba, choroba, pożar) groziły kary - grzywna → missio in bona → wyjęcie spod prawa. Odroczenia rozprawy - dylacje.

• Zastępstwo - początkowo obowiązek osobistego stawiennictwa. Pewne osoby musiały ustanawiać zastępców (małoletni, kobiety) → działali za nich przedstawiciele ustawowi.

• Ustność i jawność - proces rozpoczynał się w momencie stawiennictwa obu stron. Najpierw pierca przedstawiał skargę poprzedzoną przysięgą, że nie wnosi skargi lekkomyślnie i/lub poprzedzoną okazaniem dowodu przestępstwa (np. rany). Potem pozwany dawał odpór - początkowo z inicjatywy powoda, wraz ze wzrostem siły sędziego inicjatywa sądu.

• Formalizm - ze względu na tą cechę szybko pojawia się instytucja pomocników (wyręczali w wypowiadaniu formuły, przestrzegali formalności) → z czasem przekształcają się w zastępców procesowych.

• Kontradyktoryjność - sporność (wolna rozprawa stron) - spór dwóch stron, a sąd biernym obserwatorem (bez dociekania prawdy materialnej)

• Po skardze i odpowiedzi na skargę następował wyrok:

• końcowy wyrok merytoryczny - jeśli pozwany uznał skargę albo potrafił udowodnić brak roszczeń powoda

• końcowy wyrok warunkowy (dowodowy) - otwierał on następny etap procesu (postępowanie dowodowe). Sąd orzekał, która ze stron ma bliższość w dowodzie, sposób przeprowadzenia postępowania dowodowego i ustalał z góry konsekwencje

• Bliższość w dowodzie - to nie tyle obowiązek, co przywilej strony, gdyż przeprowadzenie przeciwdowodu możliwe było jedynie w przypadku, gdy strona mająca pierwszeństwa „upadła w dowodzie” (przeciwieństwo kanonicznego „ciężaru dowodu”)

• pierwszeństwo miał pozwany lub osoba wyższego stanu.

Środki dowodowe.

• początkowo pod wpływem wierzeń, że prawda jest w interpretacji sił nadprzyrodzonych (dowody o charakterze irracjonalnym). Stopniowo w kierunku poszukiwania prawdy materialnej.

• Przysięga (charakter samoprzekleństwa) - kara boska, symbolika, formalizm (zagrożony karami).

• Przysięga oczyszczająca - gdy pozwany miał pierwszeństwo w dowodzie. W przypadku dostarczenia do sądu złapanego na gorącym uczynku i przedstawieniu świadków schwytania - pozwany nie mógł oczyścić się przysięgą.

• Przysięga oskarżająca

• Współprzysiężnicy - liczba zależna od rodzaju czynu, kary, osoby. Przysięgali nie, co do prawdziwości twierdzenia strony, ale o wiarygodności osoby. Początkowo tylko krewni, potem też sąsiedzi.

• Świadkowie - początkowo znaczenie ograniczone. Np. osoby obecne przy jakimś akcie prawnym. Zeznania w formie przysięgi o prawdziwości zeznawanych faktów. Dopiero w późnym średniowieczu istotną rolę mają świadkowie sensu stricte (przypadkowi obserwatorzy faktów)

• Ordalia (sądy boże) - zakazane dopiero na Soborze Laterańskim z 1215 r.

• Próba zimnej wody (topienie)

• Próba gorącej wody (oparzenia)

• Próba rozpalonego żelaza

• Próba poświeconego kęsa (połknięcie poświeconego chleba bez zakrztuszenia)

• Pojedynek sądowy - z czasem możliwość zastępcy

• Proces krzyża - który pierwszy opuści ręce.

• Dokumenty - najpierw tam gdzie wpływ prawa rzymskiego (np. prawo wizygockie). Różna wartość dowodowa - dokument królewski - pełna, dokumenty prywatne - popierane przysięgą świadków lub pojedynkiem. Księgi sądowe.

Nagana wyroku.

• Każdy mógł wystąpić z zarzutem świadomego złamania prawa → powstanie niezależnego od sprawy sporu, rozstrzyganego najczęściej w drodze pojedynku sądowego (przegrany płacił grzywnę) → z czasem przed innym sądem (z reguły wyższym - początek wykształcania się toku instancji) między ganiacym (musiał przedstawić swoją propozycję wyroku) a naganianym.

• Przeobrażenia w kierunku apelacji, głównie w sądach miejskich. We Francji tylko właściciele ziemscy mogli naganiać wyrok, a stan rycerski mógł prosić o poprawienie wyroku.

Postępowanie z urzędu. Proces rugowy.

• Postępowanie arbitralne władcy jako przejaw gniewu i sposób wywarcia zemsty publicznej → z czasem coraz bardziej zinstytucjonalizowane formy postępowania → nadal silniejsza pozycja urzędnika./sędziego królewskiego:

• wyrok jako urzędowy nakaz, a jego niewykonanie zagrożone dużymi karami,

• postępowanie dowodowe przeprowadzane przez sąd,

• przesłuchanie inkwizycyjne - z przysięgą, że świadek będzie mówił prawdę.

• Postępowanie rugowe - wykształcone w monarchii frankońskiej w celach zabezpieczania porządku i fiskalnych. Początkowo w sądzie królewskim, potem w sądach królewskich wysłanników - wybór rugowników (zeznawanie na temat popełnionych przestępstw), a ich zeznania poprzedzone przysięgą. Ich zeznania zastępowały skargę prywatną.

• w Anglii - jako czynnik konsolidacji władzy państwowej → punkt wyjścia dla sądów przysięgłych w sprawach karnych w 2-giej poł. XII w za Henryka II reformy sądownictwa - rozszerzenie zakresu spraw ściganych z urzędu na podstawie opinii publicznej z pomocą 12 przedstawicieli hrabstwa, którzy pod przysięgą zeznawali, czy opinia publiczna obwinia kogoś o przestępstwo. Ich zeznania też stanowiły oskarżenie publiczne.

Szczególne rodzaje postępowania.

• Proces wydobywczy (gonienie śladem) - proces o zwrot skradzionej rzeczy. Poszkodowany mógł ruszyć za złodziejem wraz ze zwołanymi (krzyk) przez siebie domownikami (czasem też obowiązek mieszkańców gminy np. Ruska Prawda). Znalezienie przedmiotu rozpoczynało proces zwany licowaniem (wstępny akt procesowy) - poszkodowany umacniając swoje zeznanie przysięgą oświadczał, że przedmiot należy do niego. Ten, u którego rzecz została znaleziona mógł bronić się poprzez wskazanie zbywcy (zachodźca), ten z kolei mógł wskazać kolejnego zbywcę itd.

• Proces o zbiegłych poddanych - zbliżony do procesu wydobywczego, wykluczający samopomoc. Próba pogodzenia interesów nowego i poprzedniego pana zbiega.

Egzekucja wyroków.

• Początkowo egzekucja pozasądowa - samopomoc.

• Prawo do egzekucji po spełnieniu warunków:

• prawomocny wyrok

• uzyskanie przysięgi (wraz z jej utwierdzeniem) przegranego, że wypełni wyrok w określonym czasie.

• w razie niewypełnienia początkowo wierzyciel uzyskiwał władzę na osobą dłużnika, z czasem za zgodą sądu mógł zająć część jego majątku w celu przymuszenia go do spełnienia świadczenia (stąd ograniczenia w korzystaniu z zajętych przedmiotów)

• Egzekucja sądowa przeprowadzana przez urzędników sądowych na wniosek strony, która wygrała sprawę. Początkowo tylko ruchomości, z czasem (późne średniowiecze) też nieruchomości. Początkowo zajęcie miało zmusić dłużnika do wykonania zobowiązania. Zaspokojenie pretensji wierzyciela następowało w drodze wwiązania.

• Z czasem rozbudowa postępowania egzekucyjnego - szereg czynności. Niedopuszczenie do egzekucji zagrożone karami.

Tendencje rozwojowe procesu średniowiecznego. Podział skarg.

• stopniowe wykształcanie odrębności proceduralnych w sprawach cywilnych i karnych

• najwcześniej w Anglii za czasów reform sądowych Henryka II powstaje postępowanie odrębne do spraw ściganych z urzędu (z przysięgłymi - oskarżali i sądzili wydając orzeczenie o prawdzie) i dla spraw prywatnych (z przysięgłymi - początkowo świadkowie czynności, z czasem badali wiarygodność dowodów stron i orzekali o prawdzie).

• w prawie kontynentalnym - zapowiedzią rozdziału był podział skarg (kryterium cel, jaki strona chciała osiągnąć) na cywilne (odszkodowanie, zwrot rzeczy), karne (ukaranie sprawcy) i mieszane (np. proces wydobywczy).

• Z czasem rozróżnienie ich następuje poprzez przejmowanie pewnych elementów z procesu kanonicznego do procesu cywilnego (pisemność, system ekscepcji, początki apelacji). W procesie karnym - coraz szerszy zasięg przestępstw ściganych z urzędu oraz elementy procesu inkwizycyjnego.

Procesy szczególne.

• Względu antagonizmów społecznych:

• postępowanie przeciw szkodliwym ludziom - kraje niemieckie - zwalczanie włóczęgostwa i żebractwa, ale też buntujących się chłopów, bezdomnych. Proces toczony z urzędu, bez możliwości oczyszczenia się przez pozwanego, a przysięga 7 wolnych ludzi z reguły była podstawą wyroku (przeważnie kara śmierci)

• w Rosji proces przeciwko lichym ludziom w XV w. - głos publiczny oskarżający wystarczał do wydania wyroku.

• Względy rozwijającej się gospodarki towarowo-pieniężnej, potrzeby bezpieczeństwa obrotu:

• proces gościnny - 2-ga poł. XIII w. w miastach niemieckich - odformalizowany, szybki proces gdy powodem był zagraniczny kupiec, dochodzący wierzytelności → nie zwracano uwagi na błędu formalne, brak wymogu współprzysiężników, zastępstwo stron, skrócone terminy, szybka egzekucja

• postępowanie zapobiegawcze przeciw obcemu kupcowi-dłużnikowi podejrzanego o zamiar ucieczki

• postępowanie upadłościowe (konkurs) wobec niewypłacalnych dłużników.

ROZWÓJ PROCESU OD SCHYŁKU ŚREDNIOWIECZA

Proces cywilny

Proces cywilny włoski. Zasady procesu rzymsko-kanonicznego.

• rozdział na proces w sprawach cywilnych i w sprawach karnych

• oparty na prawie rzymskim i kanonicznym, powstał w odpowiedzi na rozwijające się stosunki gospodarcze w XIII w

• Pisemność postępowania - głównie przez wymianę pism procesowych stron.

• Skargowy

• Dyspozycyjność (rozporządzalności) - tylko od woli strony zależało rozpoczęcie procesu oraz same strony dysponowały swymi prawami procesowymi i materialnymi

• Kontradyktoryjność (sporność) - sędzia działał tylko na wniosek strony, a nie z urzędu → oparty na zasadzie prawdy formalnej - wyrok wydany na podstawie stanu rzeczy przedstawionego przez strony → paremia: co nie jest zawarte w aktach, nie istnieje w ogóle (quod non est in actis, non est in mundo).

• Legalna teoria dowodowa

Stadia procesu. Litis contestatio.

• dwa stadia procesu - przed i po litis contestatio (spór stawał się umocniony przed sądem, tzn. nikt nie mógł nic zmienić, ani się wycofać bez zgody strony i sądu)

1. wniesienie przez powoda pozwu wraz z pisemną skargą (nazwisko powoda, przedmiot roszczenia, określenie sądu, podstawę prawną, nazwisko pozwanego) → sędzia pozywał (jeśli formalnie wszystko było ok.) pozwanego i ustalał termin stawienia się w sądzie → pozwany mógł wnieść pisemną obronę podnosząc zarzuty:

• ekscepcje deklinatoryjne zwalniały od wdania się w spór, np. sprawa osądzona, sprawa z ugodą

• ekscepcje peremptoryjne mogły być udowadniane po wdaniu się w spór, np. przedawnienie, spełnienie roszczenia,

• ekscepcje dylatoryjne powodowały chwilowe odroczenie sprawy, np. właściwość sądu

• Na to powód odpowiadał repliką, a pozwany dupliką itd.

• Gdy pozwany zaprzeczał a nie mógł udowodnić ekscepcji nastąpiło wdanie się w spór.

2. Po litis contestatio - merytoryczne rozpoznawanie sporu nadal jako wymiana pism miedzy stronami. Badanie sprawy poprzez eliminacje faktów bezspornych i ustalanie faktów wymagających udowodnienia poprzez (z prawa kanonicznego) metodę wyodrębniania pozycji spornych w sprawie i wymagających udowodnienia w postaci tzw. artykułów dowodowych - powód w piśmie wymieniał w krótkich zdaniach (pozycjach) kwestie, a pozwany się do nich ustosunkowywał. Punkty sporne stawały się przedmiotem postępowania dowodowego (ciężar dowodu na tym, kto twierdzi a nie zaprzecza). Po zakończeniu postępowania dowodowego (Dowody - najważniejszy- przyznanie się strony; inne - przysięga stron, świadkowie i dokumenty) sędzia wydawał wyrok (na podstawie akt) zwany stanowczym (przedstawnowczy - dotyczy kwestii dodatkowych)

3. Apelacja - odwołanie wnoszone przez stronę do sądu wyższej instancji, który od nowa zajmował się merytorycznym rozpatrywaniem sprawy i wydawał nowy wyrok. Możliwość dwóch apelacji dla każdej strony. Trzy takie same wyroki kończyły sprawę.

Coraz większa rola zastępców procesowych → adwokat (doradca strony, przygotowywał pisma), prokurator (występował w sądzie).

Prawomocny wyrok = tytuł egzekucyjny → egzekucja przez urzędnika sądowego z polecenia sędziego.

• najpierw ruchomości (wyłączone te niezbędne do życia i wykonywania zawodu), potem zajęcie nieruchomości i ich subhastacja (sprzedaż na licytacji), potem przymus osobisty (areszt za długi)

Wady - przewlekłe → rozwija się proces (wzorowany na postępowaniu skróconym w sądach kościelnych) zwany postępowaniem sumarycznym - sędzia ma wpływ na tok postępowania, na wybór i ocenę dowodów, zniesiona litis contestatio, artykuły dowodowe (strony od razu musiały przedstawić wszystkie zarzuty), apelacja od wyroków przedstanowczych, skrócono terminy procesowe.

Kierunki rozwoju procesu cywilnego w czasach nowożytnych.

• Zmiany - oddzielenie procesu cywilnego od karnego i połączenie elementów prawa rodzimego i procesu rzymsko-kanonicznego.

Niemcy → powszechny proces cywilny (utrzymał się w niektórych państwach niemieckich nawet do XIX w)

• Wprowadzenie 2 zasad:

• ewentualności (przezorności) - strony musiały przedstawić od razu wszystkie twierdzenia i zarzuty, z ograniczeniem liczby pism do 4 (skarga, odpowiedź, replika, duplika).

• wymiana pism od razu dotyczyła meritum sprawy i kończyła się wydaniem wyroku na dowód, który otwierał postępowanie dowodowe (co ma być dowiedzione i w jakim terminie) → wyrok ostateczny na podstawie prawdy formalnej. Apelacja - odwołanie od wyroku Rewizja - odwołanie od wyroku ostatecznego (w praktyce polegała na wysłaniu akt do fakultetu prawnego w celu uzyskania wiążącej opinii (communis opinio doctorum) będącej osnową wyroku).

Francja → w XVI w.

• Połączenie zasady pisemności z ustnością;

• Szczególnie silna zasada dyspozycyjności (w pierwszej fazie procesu);

• Zasada sporności (głównie w postępowaniu dowodowym);

• Proces bardzo przewlekły → system środków odwoławczych;

• Dwa stadia (inne niż w procesie rzymsko-kanonicznym):

• pisemne pozwanie przed sąd → wymiana pism (kwestie formalne i merytoryczne) → skarga powoda → zarzuty pozwanego → prośba jednej ze stron o wyznaczenie terminu rozprawy → wydanie przez sąd aktu

• stan sprawy zawisłej (podobne do litis contestatio) → ustna rozprawa i przedstawianie dowodów (przedmiot i rodzaj dowody ustalany przez strony) → wyjątkowo sąd mógł domagać się przedstawienia spornych punktów na piśmie w formie artykułowej → podstawą wyroku referat sędziego sprawozdawcy (na podstawie akt sprawy)

• Apelacja - w ciągu 3,5 roku (jeśli wygrywający wezwał do tego stronę) lub w ciągu 10 lat. Procedura ta sama.

• Nadzwyczajne środki:

• opozycja - przeciw zapadłemu wyrokowi zaocznemu

• restytucja (restitutio in integrum) - motywowana uchybieniami proceduralnymi

• kasacja - do Rady Stron, motywowana naruszeniem prawa materialnego przez błędną wykładnię lub z powodu uchybień proceduralnych. W razie skasowania wyroku, wyrok nieważny.

Proces karny

Proces karny włoski. Początki postępowania inkwizycyjnego.

• stopniowe odchodzenie w sprawach karnych od procesu skargowego w kierunku procesu inkwizycyjnego;

• wywodziło się z kilku nurtów:

• przede wszystkim z sądownictwa kościelnego → szybki rozwój organizacyjny Kościoła umożliwił przejęcie ścigania i sądzenia przestępstw przeciw wierze (herezja, bluźnierstwo, apostazja) → powołanie instytucji inkwizytorów pod koniec XII w (ruchy heretyckie) - sędziów śledczych o specjalnych uprawnieniach (gł. dominikanie powołani do tego celu przez papieża w 1216 r.) → z czasem ustanowienie trybunałów w diecezjach.

• elementy procesu rzymsko-kanonicznego (artykuły dowodowe, dowody formalne i.in.) z możliwością tortur

• uregulowane w ustawodawstwie kościelnym i świeckim (ustawy o heretykach), skodyfikowane w bulli papieża w 1252 r. „Ad Extirpanda” → rozpowszechniło się w sądownictwie państwowym.

• Cechy charakterystyczne:

• wdrożenie postępowania następowało z urzędu,

• funkcje dochodzenia, oskarżania i wyro­kowania skupione w jednym ręku;

• oskarżony nie był stroną w procesie, a tylko przedmiotem postępowania i nie miał prawa do obrony i apelacji;

• proces tajny i pisemny (protokoły jako podstawa wyroku);

• teoria dowodów formalnych i z możliwością stosowania tortur.

• 3 stadia:

• postępowanie informacyjne (inkwizycja generalna)

• wszczynane przez sędziego-inkwirenta na podstawie jakiegokolwiek wiadomości o przestępstwie (denuncjacja lub wieść publiczna) → denuncjacja - obowiązek wiernego, nie jako oskarżyciel, ale odpowiada za fałszywy donos.

• zbieranie materiału, w celu ustalenia podejrzanego

• właściwe śledztwo (inkwizycja specjalna)

• z reguły podejrzany osadzany w zamknięciu i poddawany szczegółowemu badaniu w celu zebrania dowodów, stanowiących podstawę wyroku

• zadawanie pytań (podobnie jak w procesie rzymsko-kanonicznym) i spisywanie odpowiedzi. Ponawianie tych samych pytań w celu poznania sprzeczności.

• legalna teoria dowodowa (wykształcona w procesie rz.-k.) - dowody pełne, półpełne, mniej niż półpełne itp. → przyznanie się - królowa dowodów - nie potrzeba innych dowodów.

• osądzenie

• oparte na pisemnych materiałach dochodzenia i na referacie sędziego-inkwirenta (decydująca rola w rozprawie końcowej).

• często czysta formalność - zatwierdzenie wyroku przygotowanego przez inkwirenta → z czasem zniesiona.

Rozwój procesu inkwizycyjnego w XVI-XVIII w.

• proces inkwizycyjny wprowadzany wraz z umacnianiem się absolutystycznych form → centralizacja organizacji sądowej i odebranie jej z rąk notabli, liczne ustawodawstwa dotyczące procesu karnego i prawa karnego materialnego

• Niemcy - Carolina - choć utrzymała postępowanie skargowe, to wniesienie skargi połączone było z zatrzymaniem skarżącego do ukarania w razie nieudowodnienia winy pozwanemu. Bezpieczniej było wnieść doniesienie o popełnieniu przestępstwa - postępowanie wszczynane z urzędu (inkwizycyjne).

• Francja - ordonans z Villers-Cotteret z 1539 r., rozbudowane w ordonansie z 1670 r.

• Rosja - początkowo wprowadzono proces dochodzeniowy (rozrysk) - postępowanie z urzędu przez sędziego, który zbierał dowody winy i wyrokował → za Piotra I przejęte wzory z Zachodu.

Charakter i przebieg postępowania inkwizycyjnego.

• wszczynane z urzędu przez sędziego lub specjalny organ (Francja - prokurator królewski) na podstawie doniesienia, informacji publicznej, informacji powziętej przez inkwirenta, schwytania itp.

• odrodzenie się instytucji rugowników

• PIERWSZE STADIUM - inkwizycja generalna (postępowanie informacyjne - Francja) - ustalenie czynu przestępnego i zebranie poszlak potrzebnych do wdrożenia śledztwa przeciw osobie sprawcy za pomocą świadków, rewizji, opinii rzeczoznawców, wizji lokalnej itp.

• DRUGIE STADIUM - inkwizycja specjalna (przesłuchanie oskarżonego - Francja) - działania przeciwko podejrzanemu - uwięzienie i przesłuchiwanie (z reguły z torturami) oraz postępowanie dowodowe

• całość tajna i pisemna

• tortury - osoby stanów uprzywilejowanych z reguły uwalniane od tortur, możliwe ponowne tortury w razie sprzeczności lub po zakończeniu procesu dla wydania innych → stopniowo coraz szersza krytyka.

• teoria dowodów formalnych z rozbudowanym katalogiem dowodów (m.in. dowody pełne, niepełne, półpełne, niezupełne, więcej niż półpełne, mniej niż półpełne, a także oczywiste, poważne, przekonujące, rzeczywiste, wątpliwe, podejrzane itp.)

• zeznania świadków oceniane wg z góry przyjętych kryteriów

• dowody domniemane/pośrednie - poszlaki, np. znalezienie u kogoś narzędzi zbrodni → poszlaki bliskie, oddalone, itp.

• przyznanie się obwinionego - zwalniało inkwirenta od poszukiwania dalszych dowodów winy, bo stanowiły pełny dowód

• wyrok skazujący - tylko jeśli był pełny dowód. Jeśli nie:

• a istniały uzasadnione podejrzenia, ogłaszano tzw. uwolnienie od sądu, dające możność wznowienia w każdej chwili postępowania w razie ujawnienia nowych dowodów winy lub poszlak, przy czym podsądnego można było przetrzymywać „na wszelki wypadek" w więzieniu.

• W prawie niemieckim zebranie przeciw obwinionemu dowodów częściowych o wartości połowy pełnego dowodu dawało możność wydania wyroku skazującego na tzw. karę z podejrzenia, łagodniejszą od przewidzianej w ustawie za dane przestępstwo.

• Ostatnie stadium - (niekiedy) - rozprawa końcowa (końcowe przesłuchanie oskarżonego)

• jawnie i ustnie, wobec pełnego składu sądzącego

• z reguły czysta formalność → np. wg Caroliny wyrok musiał być przygotowany przez sędziego-inkwirenta, odczytywany przez pisarza sądowego, a sędzia pytał ławników czy uważają wyrok za zgodny z prawem, a oni MUSIELI odpowiedzieć „tak”.

• prawo do obrony - znikoma i utrudniona bo na koszt oskarżonego i tylko w rozprawie końcowej.

• rewizja procesu (prawo niemieckie) też na koszt własny przesłanie do fakultetu akt sprawy

Proces o czary

• znacznie uproszczone postępowanie;

• wystarczało jakiekolwiek doniesienie lub wskazanie czyjegoś imienia na torturach przez już skazaną czarownicę (tzw. nominacja).

• do wyroku skazującego wystarczyły „dowody domniemane", czyli proste podejrzenia czy poszlaki.

• brak ograniczeń co do osób występujących jako świadkowie (kobiety, infamisi, dzieci przeciw rodzicom, itp)

• rozbudowany system tortur - szczególny środek dowodowy - ordalia → zwyczaj „pławienia" oraz szukanie znaków diabelskich metodą nakłuć. W toku postępowania trzymane w beczkach zawieszonych nad ziemią.

PROGRAM KODYFIKACJI PRAWA

Ruch kodyfikacyjny czasów Oświecenia.

• Atmosfera krytyki zastanych urządzeń, kultu tradycji i dawnych autorytetów, afirmacja rozumu i praw natury → przekonanie, że mądre, racjonalne działania prawodawców mogą przebudować świat = „światopogląd prawniczy".

• Jeremiasz Bentham - twórca terminu „kodyfikacja" → program reform oparty na idei skodyfikowania obowiązujących norm w jeden zbiór (a complete body of law) oraz wskazówki dot. techniki kodeksowej.

• Idea kodyfikacja nie była nowa. Nowa w niej była idea całkowicie nowego, oderwanego od spuścizny „wieków ciemności" porządku prawnego, zbudowanego od podstaw.

Ideologiczne podstawy kodyfikacji — prawo natury.

• różne warunki powstawania kodeksów, ale we wszystkich są odwołania do prawa natury.

• kult wiedzy ścisłej przenoszony były na grunt badań nad społeczeństwem. Krytyka zastanych urządzeń ze względu na ich niezgodność z prawem natury (np. wszyscy ludzie wolni) → egalitaryzm i liberalizm (prawo prywatne) oraz humanitaryzm i bezpieczeństwo prawne jednostki (prawo karne)

• Hugon Grocjusz - uważany za twórcę szkoły nowożytnego prawa natury; w swoim dziele stworzył katalog stałych i niezmiennych prawideł w społeczeństwie: obowiązek do­trzymywania umów, obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody, nienaruszalność własności jednostki, uznanie, że pewne czyny muszą być ukarane oraz tezę, że z tych prawideł można wydedukować elementy budowy prawa.

• 2 etapy rozwoju prawa natury:

• etap absolutnego prawa natury - oderwana od praktyki filozofia, budowano z praw naturalnych zamknięty, absolutny i uniwersalistyczny metodą nauk ścisłych system prawa - powstają utopijne kodeksy prawnonaturalne, np. Morelly'ego Kodeks natury, czyli prawdziwy duch jej praw (zbiory reguł postępowania, a nie prawa)

• etap względnego prawa natury - postulat przenikania prawa natury do ustawodawstw krajowych, jako czynnik przebudowujący systemy prawne („nadbudowa” prawa pozytywnego). Prawo natury jako czynnik umożliwiający ocenę prawa pod kątem etyki, rozumu, sprawiedliwości → powszechne przekonanie o konieczności podporządkowania prawa prawu natury (czasem o deklaratoryjnym charakterze)

• Prawo natury stało się prawem świeckim - oderwanym od prawa boskiego → wyrazem tego stała się idea laickiej formy małżeństwa.

Założenia programu kodyfikacji prawa.

1. Nowy - stworzenie całkowicie nowych praw → w praktyce nierealne.

2. Jednolity - zerwanie z feudalnym partykularyzmem → idea sprawiedliwości jednostki lub idea integracji politycznej.

3. Wyłączne obowiązywanie kodeksu - uchylenie wszystkich dotych­czasowych źródeł z danej dziedziny prawa.

4. Prawo pewne - idea bezpieczeństwa, zabezpieczenie przed nadużyciami

5. Kodeks zupełny - pod względem zawartości, bez luk - przez Jeremy Benthama uznawana z najważniejszą. Szczególne znaczenie w przypadku prawa karnego (zasada nullum crimen sine lege)

• dylemat → kazuistyczne czy abstrakcyjne normy

• Krótki - zwięzły, bez zbędnych szczegółów

• Jasny i powszechnie zrozumiały - miało służyć powszechnej znajomości prawa i dzięki temu zabezpieczeniu jednostek przed nadużyciami (nieufność do prawników) → rola sędziego miała sprowadzać się do prostej subsumcji.

• Sprawiedliwy i służyć idei dobra powszechnego - powoływanie się na prawo do szczęścia (też w przypadku państw absolutystycznych - motyw patriarchalnej troski o szczęście poddanych)

Zaczątki prac kodyfikacyjnych. Pierwsze kodeksy.

• Najszybciej prawo karne i procedurę, najwolniej i najtrudniej prawo cywilne.

• głównie urzędnicy, a nie prawnicy (małe zaufanie do nich)

Cesarstwo

• uzasadniane uniwersalistyczną ideą Cesarstwa, ale jego słabość polityczna uniemożliwiła wprowadzenie prac w życie, pomimo prac min. filozofa W.G. Leibniza.

• nosicielami tej idei stały się poszczególne władztwa terytorialne, jak Bawaria, Prusy, Austria.

Bawaria

• 1715 r. - Codex Iuris Bavarici Criminalis, 1753 - procedury sądowej, 1756 - Codex Maximilianeus Bavarici Civilis → idea zebrania praw i wyjaśnienia rozbieżności, a nie ich reformy (choć miały pewne nowoczesne cechy - próba operowania językiem jasnym, odstępowanie od kazuistyki, zasada rozumu i słuszności)

Prusy

• Pierwsze prace za Fryderyka I - nieudane

• za Fryderyka II - 1746 r. wydał rozporządzenie dotyczące wymogów przyszłej kodyfikacji (kryteria materialne i formalne) → Corpus Iuris Fredericiani - osadzony w feudalnych stosunkach

• 1780 r. Fryderyk II polecił K.G. Svarezowi i E.F. Kleinowi sporządzić na podstawie praw dotychczasowych i prawa natury zbiór praw (po niemiecku), wykluczający spory interpretacyjne → 1794 r. Landrecht pruski.

Austria

• za czasów rządów Marii Teresy - początkowo cele unifikacyjne, nie reformatorskie → 1752 r. powołanie komisji kompilacyjnej → 1768 r. Constitutio Criminalis Theresiana.. 1753 r. powołanie komisji kompilacyjnej dla prawa cywilnego → projekt Codex Theresianaus - nieprzyjęty.

• 1811 r. - ABGB.

Rosja

• za Piotra I - pierwsze próby reformy, powołanie komisji

• Za Katarzyny II - powołanie komisji stanowej (deputatów 564) →cel: zdobycie popularności przez Katarzynę II w kraju i opinii postępowej władczyni za granicą. → „Instrukcja” Katarzyny dla deputatów - oparta na dziełach filozofów, idei humanitaryzmu → przetłumaczona na kilka języków i rozpowszechniana poza granicami Rosji. Po 2 latach odroczenie prac komisji (nie zwołana potem)

• za Pawła I - wznowienie prac - bez rezultatów

Francja

• prace częściowe dot. prawa karnego → 1791 r. Kodeks karny (dot. przestępstw ciężkich, kary i ich katalog) i 1795 r. Kodeks o przestępstwach i karach (dot. gł. procedury karnej).

• postulat kodyfikacja prawa prywatnego → 4 projekty: pierwszy oparty na kodeksach prawa natury odrzucony bo za mało rewolucyjny (719 artykułów), drugi - 1/3 artykułów by nie krępować praw jednostki, abstrakcyjny zbiór zasad moralnych - przeprowadzona dyskusja tylko nad częścią, trzeci - przedstawiony Radzie 500, nie wszedł pod obrady, czwarty - podobnie jak 3.

Nauka i nauczanie prawa w dobie Oświecenia.

• Zmiany w nauce:

• prawa - silnie związana z sądownictwem, prawa natury - oderwana od praktyki;

• prawa - przywiązanie do tradycji, prawa natury - krytyka zastanych urządzeń;

• prawa - brak nowych dziedzin i badań, prawo natury - wytworzenie nowych dziedzin, jak prawa narodów (międzynarodowego prawa) oraz nowych badań, min. nad historią prawa (prekursorzy prawoznawstwa porównawczego)

• Nauczanie:

• nowe przedmioty - prawo natury, prawa narodowe

• wykładowy język narodowy,

• zerwanie z prymatem łaciny i prawa rzymskiego (na terenie Rzeszy jako hasło walki ze zwierzchnictwem politycznym Rzeszy)

• nabranie charakteru użytkowo-praktycznego - kształcenie kadr urzędników oraz w miejsce ogólnie wykształconych doktorów „obojga praw” - specjalistów z konkretnych dziedzin.

• ograniczanie wiedzy historycznej na rzecz znajomości kodyfikacji

Kształtowanie się systematyki prawa nowożytnego.

1. Odrodzenie podziału na prawo publiczne i prywatne

• nie wszędzie i nie w pełni trzymano się tego podziału (np. Landrecht - podział na prawa jednostki i prawa społeczne, rosyjski Zwód Praw itd.).

• często jeszcze używano trójpodziału z Instytucji Justyniańskich

• Podział prawa prywatnego na jego części składowe jak prawo cywilne i handlowe.

• prawo karne należało do prawa publicznego

• wg Benthama najbardziej kompletny podział: prawo cywilne, karne i konstytucyjne

• Podział na prawo materialne i procesowe - uregulowanie w odrębnych kodeksach

Odmienność systemu prawnego w Anglii.

• Podstawą rozstrzygnięć prawo precedensowe (common law), uzupełniane zasadami słuszności (equity) → prawo sędziowskie → inne spojrzenie na normę prawną:

• na kontynencie - norma prawna ma charakter ogólny (umożliwienie zastosowania w jak największej ilości przypadków); rola sędziego = subsumpcja.

• w Anglii - norma prawna (legal rule) jest jednostkowym rozstrzygnięciem konkretnej sprawy, a ustawy mają walor abstrakcyjnych zasad, nabierających treści w momencie wykładni, dokonywanej przez sędziego w konkretnym przypadku.

• Podział na common law i equity law - kryterium proceduralne (od reformy sądowej z 1873 r.).

• Wpływ ruchu kodyfikacyjnego - wzrost znaczenia statute law → unowocześnianie i uzupełnianie prawa tradycyjnego (najwięcej norm z zakresu prawa karnego)

• różnice w stosunku do ustaw kontynentalnych:

• ogłaszane jako całość z danej sesji

• treść to wskazówki postępowania w konkretnej sprawie

Kodyfikacja prawa kanonicznego.

• Powody kodyfikacji prawa kanonicznego:

• od czasu ostatniego zbioru ustaw kościelnych z XIV w. powstało wiele nowych ustaw, dekretów, postanowień soborów, często sprzecznych ze sobą.

• postulat rewizji ze względu na potrzebę uwzględnienia zmiany stanowiska kościoła - już nie uniwersalistyczne prawo świata chrześcijańskiego, ale prawo Kościoła Katolickiego

• potrzeba unowocześnienia pod względem formy i techniki legislacyjnej

• Początek prac - obrady I Soboru Watykańskiego - liczne prace, nie uchwalone, duży ich wpływ na późniejsze prace

• Nowy etap - 1904 r. papież ogłasza potrzebę zebrania w całość i aktualizacji przepisów prawa kościelnego → komisja papieska (przewodnictwo kardynał Piotr Gasparii) wspierana przez Komisję Konsultorów (kanoniści, doktorzy prawa kanonicznego, teolodzy) → po 8 latach - Kodeks Prawa Kanonicznego (Codex Iuris Canonici)

• ekskluzywna (wyłączna), autentyczna i pełna kodyfikacja prawa kanonicznego;

• zerwanie z kazuistyką

• 5 ksiąg → nowa systematyka nawiązująca do Instytucji - I - normy ogólne, II - przepisy o osobach, III - o rzeczach, IV - o procesach, V - o przestępstwach i karach.

• metoda wykładni - egzegetyczna

• trudno zrozumiały

• Nowy Kodeks prawa kanonicznego dla Kościoła łacińskiego - pracy zapoczątkowane na II Soborze watykańskim, reforma prawa kanonicznego pod wpływem nowych kierunków doktryny i ruchu odnowy Kościoła → 1983 r. ogłoszony przez Jana Pawła II.

HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO

ŹRÓDŁA PRAWA CYWILNEGO I HANDLOWEGO

Landrecht pruski z 1794 r. (dzień dziecka :) )

• Zawieszenie publikacji Landrechtu pod wpływem rewolucji we Francji → wprowadzono po włączeniu ziem II rozbioru jako posiłkowy w stosunku do praw prowincjonalnych.

• bardzo obszerny (blisko 20tyś art.), napisany kazuistycznie, z wieloma mentorskimi wskazówkami etycznymi

• objął prawie całość prawa materialnego (państwowe, administracyjne, karne, prywatne - 15tys art.)

• napisany po niemiecku, ale językiem niezrozumiałym, rozwlekłym, liczne dygresje i życiowe przykłady.

• oparty na prawie powszechnym → typowy przykład kodeksu przejściowego między feudalizmem a kapitalizmem („pruska droga”), min. obok nowoczesnej definicji własności, istniała własność podzielona, oparty na stanowej strukturze, przywilejach szlachty, poddaństwie chłopów → wraz z reformami Steina-Hardenberga załamały się podstawy Landrechtu.

Kodeks cywilny austriacki z 1811 r. (ABGB). (dzień dziecka :) )

• prace zaczęte za Marii Teresy zakończyły się za Józefa II - Kodeksem Józefińskim w 1786 (głównie prawo osobowe)

• za Leopolda II - powstał w 1797 r. Kodeks cywilny zachodniogalicyjski → nawiązywał do prawa natury, nieliczne przepisy feudalne → liczne dyskusje i zakończenie prac w 1811 r. (dzień dziecka) jako ABGB.

• ok. 1500 art., krótki wstęp i 3 części - o prawie osobowym, o prawie rzeczowym i o przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym.

• kwestie materialne - oparty na abstrakcyjnie ujmowanych założeniach równości podmiotów prawa, wolnej własności i swobody umów, i choć powstał w czasie istnienia podziałów stanowych, to zostały one uregulowane w odrębnych przepisach, tzw. politycznych

• kwestia formy - sformułowania krótkie i proste, wyraziste, z odwołaniami do zasad słuszności i rozsądku o ujęciu ogólnym. W systematyce i terminologii nawiązywał do prawa rzymskiego.

• W ciągu XIX w niezmieniany choć - zniesiono feudalizm, poddano regulacji ABGB własność chłopską, wydawanie ustaw szczegółowych dot. spraw nieprzewidzianych w ABGB, reformy konstytucyjne - pierwsza faza (lata 60'te i 70'te) w duchu liberalizmu, od lat 80'tych nawrót do reform antyliberalnych (hasła solidaryzmu społecznego, odwrót od polityki manchesteryzmu)

• Początek XX w. - 3 nowele:

• Nowela I z 1914 r. zmiany w dziedzinie prawa osobowego, rzeczowego i spadko­wego.

• Nowela II z 1915 r. przepisy o sprostowaniu i odnowieniu granic.

• Nowela III z 1916 r. zmieniała niektóre przepisy prawa zobowiązań (najobszerniejsza).

• wpływ BGB. Obowiązuje do dziś w Republice Austrii.

Kodeks Napoleona.

• przed rewolucją prawo prywatne poza ustawodawstwem królewskim

• tuż po rewolucji liczne zmiany w prawie w duchu liberalizmu, laicyzacji i indywidualizacji

• 1800 r. - Napoleon powołuje 4-osobową komisję (prawników ancien-regime'u) → projekt do Rady Stanu → ostateczna wersja to 36 ustaw połączonych w jedno pod nazwą Kodek cywilny Francuzów w 1804, a w 1807 zmieniono nazwę na kodeks Napoleona, ostatecznie nazwany Code civil.

• ponad 2tyś art., 3 księgi (systematyka nawiązująca do Instytucji, usankcjonowanie 3 wolności - osoby, własności i obrotu):

• o osobach - m.in. przepisy o naby­waniu i utracie praw cywilnych, prawo małżeńskie osobowe, przepisy o władzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli;

• o majątkach i różnych rodzajach własności - przepisy o własności, użytkowaniu i służebnościach;

• o różnych sposobach nabywania własności - zobowiązania, prawo spadkowe, prawo majątkowe małżeńskie.

• uznawany za klasyczną kodyfikację „mieszczańskiego" prawa cywilnego epoki kapitalizmu wolnokonkurencyjnego (wolność, nieograniczona własność prywatna i swoboda umów, swoboda jednostki i jej inicjatywy gospodarczej) → zasada liberalizmu i indywidualizmu,

• charakter antyfeudalny w ogólnych założeniach, a założeniach szczegółowych nawiązujący do dawnego prawa zwyczajowego Francji płn, prawa rzymskiego krajów prawa pisanego i prawa okresu Rewolucji.

• Rewolucyjny charakter w prawie majątkowym, zachowawczy w prawie osobowym i rodzinnym

• arcydzieło sztuki legislacyjnej - zwięzły, prosty i jasny, unikał kazuistyki i zbyt abstrakcyjnych norm. Elastyczność sformułowań.

• Zakres obowiązywania - wprowadzany na terenach podbitych, potem nawiazywały do niego inne kodeksy: rumuński, pierwszy kodeks włoski, portugalski, hiszpański, ale też w Ameryce Płd., Bliskim Wschodzie i Afryce Płn.

• Zmiany od okresu III Republiki

• najpierw - prawo osobowego i rodzinne - stopniowa likwidacja antyegalitarnych przepisów.

• 1945 r. - powołano komisję do stworzenia jednolitego kodeksu → wyodrębnienie nowych dziedzin, jak prawo pracy, rolne, ubezpieczeń poza kodeksem.

• nie potrzeba wielu nowelizacji, ze względu na dużą elastyczność norm

Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego.

• Aleksander I - prace kodyfikacyjne (główna osoba Michał Sperański) → projekt nawiazujący do Kodeksu Napoleona → ostra krytyka → Sperański zesłany na Sybir.

• Mikołaj I - Sperański wraca z wygnania i podejmuje dalsze prace w komisji kodyfikacyjnej (myśl unifikacji prawa na podstawie historyczno-narodowej)

• Najpierw - ułożenie chronologiczne - od czasów Sobornego Ulożenija z 1649 r. do 1825 r. → Pełny Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego w 46 tomach ukazał się drukiem w 1830 r.

• Potem - ułożenie systematyczne → Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego w 1835 wszedł w życie.

• 15 tomów, prawie wszystkie dziedziny prawa, prawo prywatne w t. X wg systematyki podobnej do Instytucji oraz w innych tomach.

• Prawo prywatne o charakterze feudalno-stanowym, bez uwzględnienia interesów mieszczaństwa z niewielką liczą nowych instytucji.

• Liczne wady techniczne: luki, wewnętrzne sprzeczności, sformułowania kazuistyczne, niejednolita terminologia.

• Próba reformy → 1882 r. komisja → projekt w 1905 r. nie przyjęty, jedynie znowelizowano część prawa. Po rewolucji październikowej obowiązywał jeszcze jakiś czas na tzw. kresach wschodnich.

Kodeks cywilny niemiecki (BGB).

• Przygotowanie → pierwsze głosy (Thibaut) w 1814 r., zahamowane krytyką autorytetów prawniczych i rozbicia politycznego Niemiec → po zjednoczeniu podjęto prace w komisji kodyfikacyjnej od 1874 r. - krytyka ze względu na trzymanie się pandektystyki, brak uwzględnienia praw socjalnych → druga komisja w 1890 r. w niewielkim stopniu wzięła tą krytykę pod uwagę → w 1900 r. wszedł w życie BGB.

• ponad 2tys. art., systematyka pandektowa.

• forma - szczytowe osiągnięcie „jurysprudencji pojęciowej" → bardzo rozbudowany aparat abstrakcyj­nych i precyzyjnie skonstruowanych pojęć → język trudny i niezrozumiały dla laików.

• oparty na założeniach liberalno-indywidualistycznych, ale z uwzględnieniem akcentów antyliberalnych i antyindywidualistycznych (próba kompromisu między różnymi kierunkami polityki społecznej i ekonomicznej)

• początkowo utrzymano instytucje feudalne (jak lenna, fideikomisy).

• kodeks abstrahował od zagadnień pozaprawnych → pewnym ustępstwem w uwzględnianiu potrzeb życia było zamieszczenie licznych klauzul generalnych (od początku kwestia kontrowersyjna)

• Wpływ BGB - kodeks grecki, włoski, polski kodeks zobowiązań, brazylijski, meksykański, peruwiański, syjamski, chiński i japoński.

• Republika Weimarska - zmiany BGB minimalne, a raczej odrębne akty (ustawodawstwo waloryzacyjne, ustawodawstwo pracy, ustawy o ochronie lokato­rów itp).

• III Rzesza - kodeks obowiązywał formalnie, ale załamanie jego podstaw poprzez ustawodawstwo norymberskie (rasowe podziały społ.; likwidacja praw indywidualnych w imię „wspólnoty narodowej") → rozpoczęto pracę nad nowym kodeksem w 1940 r. → w ramach denazyfikacji Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec unieważniła te normy dot. ideologii III Rzeszy, ale i resztki ustroju feudalnego.

Kodeks cywilny szwajcarski (ZGB).

• wpływ pandektystyki, ale silniejszy niż w BGB wpływ prawa rodzimego. Też prawo francuskie, austriackie.

• Początek - Szwajcaria już od XVI w. wyodrębniła się od I Rzeszy, w szczególności nie uznając jurysdykcji Sądu Kameralnego (brak globalnej recepcji prawa rzymskiego). Po rewolucji w 1848 r. i powstaniu państwa związkowego → program unifikacji prawa prywatnego w ramach poszczególnych kantonów (powstały liczne kodyfikacje, w tym najważniejsza Zurychu) → z czasem potrzeba ujednolicenia w ramach całej federacji → 1874 r. komisja federalna → projekt z 1881 r. ogólnoszwajcarskiego kodeksu zobowiązań, a w 1898 r. w wyniku rewizji konstytucji całość prawa prywatnego weszła w kompetencje Związku.

• Prace na kodeksem - główna osoba - Eugen Huber (sam opracował pewne części) → projekt kodeksu cywilnego uchwalony jednogłośnie w 1907 r. i dołączono do niego kodeks zobowiązań z 1881 r. → całość weszła w życie w 1912 r.

• Systematyka - kombinacja pandektystyki i Instytucji (wstęp - pewne postanowienia ogólne i cztery księgi: I — prawo osobowe, tj. o osobach fizycznych i prawnych, II — prawo rodzinne, III — prawo spadkowe, IV — prawo rzeczowe z dołączonym kodeksem zobowiązań jako V księga)

• materia - najnowocześniejszy, uniknięcie wad BGB poprzez pogodzenie tradycji prawa rodzimego z prawem rzymskim, oraz kompromis miedzy kapitalizmem a sytuacją drobnych posiadaczy. Tendencje egalitarne i liberalne zmodyfikowane w duchu społecznym.

• forma - przewyższa BGB, jasny język i styl, krótkie artykuły, przejrzysty, abstrakcyjny, ale nie szafuje klauzulami generalnymi.

• kwestia luk - art. 1 (szkoła wolnego prawa) - upoważnienie dla sędziego do rozstrzygania tak jak gdyby sam był ustawodawcą → w praktyce nie wykorzystywane.

• Wpływ kodeksu: recypowany w Turcji, wzorowany na nim francusko-włoski projekt zobowiązań, polski kodeks zobowiązań z 1933 r., a także nowelizacje ABGB w zakresie prawa spadkowego i hipotecznego.

Źródła prawa prywatnego w Anglii.

• Nie nastąpiła kodyfikacja, ale wzrost statutów i wydanie kilku większych ustaw w celu modernizacji, gł. prawo handlowe:

• ustawa wekslowa (Bills of Exchange Acf) z 1892 r.,

• ustawa o spółkach zwykłych (Partnership Acf) z 1890 r.,

• ustawę o sprzedaży (Tales of Goods Acf) z 1893 r.

• ustawa o handlu i marynarce z 1894 roku.

• statut o sytuacji prawnej małoletnich z 1874 r.

• ustawa o własności z 1925 roku.

• od 1934 r. działa w Anglii specjalny komitet powołany do reformy prawa oraz liczne komisje parlamentarne.

Źródła prawa handlowego w Europie kontynentalnej.

• tam gdzie nie doszło do kodeksowego wyodrębnienia prawa handlowego (np. Szwajcaria, Anglia) wyodrębnia się prawo handlowe ze względu podmiotowy lub przedmiotowy związek danych norm z obrotem gospodarczym.

1. Francja - na podstawie ordonansów Ludwika XIV z dziedziny handlu lądowego i morskiego (o handlu z 1673 r. i o marynarce z 1681 r.) powstał Kodeks Handlowy (code de commerce) z 1807 r.

• brak systematyki; 4 księgi: I - prawo handlowe i wekslowe, II -prawo morskie, III -prawo upadłościowe (konkursowe), IV - jurysdykcja i organizacja sądów handlowych.

• oparcie się na zasadzie przedmiotowej (normy dot. obrotu handlowego), a nie podmiotowej (dot. kupców - w ustroju stanowym) → wyodrębnienie czynności prawnych uznanych przez prawo za handlowe (bez względu na osobę).

• Recypowany w Księstwie Warszawskim i wielu innych krajach, ale był przestarzały, bez ogólnych pojęć, z mało precyzyjną terminologią → dużo nowelizacji.

• W państwach niemieckich (poza Prusami - Landrecht) obowiązywały przepisy francuskie → prace nad kodeksem (przyjęcie ustaw cząstkowych) i w 1861 r. projekt komisji został przyjęty najpierw w Austrii (bez księgi V dot. prawa morskiego) i obowiązywał do 1938 r., a w Związku Płn.-Niemieckim w 1871 r. jako kodeks handlowy dla całego Cesarstwa Niemieckiego (zasada przedmiotowa, prawo szczególne dla spraw handlowych)

• koniec XIX w. potrzeba modernizacji (kwestie socjalne i uzgodnienie norm z powstającym BGB) → 1897 r. nowego kodeksu handlowego - HGB (wszedł w życie wraz z BGB)

• 4 księgi: I sytuacja prawna kupca, II spółki handlowe, III czynności handlowe, IV handel morski → brak uregulowania wszystkich kwestii, ale obowiązuje do dziś, mimo licznych zmian.

• wpływ haseł solidaryzmu społecznego i ochrony ekonomicznie słabszych (opieka prawa dla nieobeznanych z arkanami zawodu kupieckiego) → kryterium podmiotowe = prawo kupców (zawodowe kupiectwo i związane z tym ryzyko.

CHARAKTERYSTYKA INSTYTUCJI PRAWA PRYWATNEGO

Ogólny rys rozwoju prawa cywilnego XIX i XX w.

• 2 okresu (fazy rozwoju kapitalizmu) w XIX i XX w.:

1. Panowanie liberalizmu ekonomicznego → prawo oparte na prawnonaturalnych założeniach → „wolność, własność, umowy”. Wolna konkurencja, zniesienie wszystkich ograniczeń hamujących jednostkę w korzystaniu przez nią z tych praw w sensie ekonomicznym → konkretyzacja zasady autonomii woli: zasada wolnej, nieograniczonej własności prywatnej i swobody umów.

• W prawie osobowym i rodzinnym wciąż antyegalitarne rozwiązania.

• Wzrost konfliktów społecznych spowodowany wkraczaniem kapitalizmu w stadium monopolistyczne → tendencje zmian przełomowych:

• program reform pod hasłami solidaryzmu społecznego i ochrony słabszych przed egoizmem ekonomicznie silniejszych jednostek, przenikać zaczął wszystkie dziedziny polityki prawa → żądania odejścia od liberalizmu w kierunku interwencji państwa i pomocy słabszych → ograniczenia podstawowych założeń prawa majątkowego: wolności własności i swobody umów.

• publicyzacja prawa prywatnego - nowe instytucje (prawo agrarne, pracy, gospodarcze) oraz publicznoprawne metody regulacji stosunków prywatnoprawnych.

Prawo osobowe i rodzinne

Osoby fizyczne.

• Stworzenie na bazie ideologii prawnonaturalnej konstrukcji praw podmiotowych → klasyczne sformułowanie w Deklaracji z 1789 r. „celem każdego związku politycznego jest ochrona praw naturalnych i nieprzedawnialnych człowieka, a prawami tymi są: wolność, własność, opór przeciw uciskowi”. → nawiązanie do tych prawa w ABGB, brak w Kodeksie Napoleona → z czasem koncepcja praw podmiotowych oderwana od prawa natury i rozpatrywana tylko na gruncie prawa pozytywnego (jako czynnik wtórny do prawa w sensie przedmiotowym) → grunt dla teorii odrzucających koncepcję „praw podmiotowych”

• Prawa osobowe ukształtowane na zasadzie powszechności tych praw i równości podmiotów (z wyjątkiem tych o utrzymanych stosunkach feudalnych - Landrecht i Zwód, a w ABGB stosunki feudalne pozostawione w ustawach politycznych).

• Ograniczenia zasady powszechności praw podmiotowych:

• Kobiety - kodeks Napoleona („wieczyście małoletnia”, pod władzą ojca lub męża, opieka ojcowska, a nie rodzicielska), BGB (dominujaca pozycja męża), inne ograniczenia jak zakaz bycia świadkiem przy testamencie, akcie notarialnym, dokonywania czynności urzędowych.

• stopniowo likwidowane te ograniczenia od końca XIX w., choć we Francji dopiero w czasach IV i V Republiki.

• Dzieci nieślubne - Kodeks Napoleona - 2 kategorie (naturalne i ze związków występnych) - brak prawa stanu.

• Wyznanie - zezwolenie na małżeństwo Żydów, zakaz bycia świadkiem przy testaemncie dla neichrześcijanina

• Moralne - godność osobista, walory charakteru.

• Majątkowe - np. uznanie za marnotrawcę.

• Rasowe - w III Rzeszy.

• Zdolność prawna - z chwilą urodzenia (ale nasciturus iam pro nato habetur → kuratela ventris nomine), do śmierci (też cywilną jak w Kodeksie Napoleona, zniesiona w 1854 r.)

• Zdolność do czynności prawnych - zależała od wieku (pełnoletniość), stanu psychicznego (ubezwłasnowolnienie lub poddanie pod kuratelę), płci (w/w), trybu życia (np. marnotrawstwo i pijaństwo).

Osoby prawne.

• Niechętny stosunek do osób prawnych - krępowanie wolności jednostki (zasada indywidualizmu), obawa władz przed zrzeszeniami i organizacjami politycznymi (ustawa z 1971 r. Le Chapellier - zakaz koalicji robotników)

• Argumenty w doktrynie:

• teoria fikcji prawnej (Savigny) - wszelkie zbiorowości uznane za twory sztuczne, nie posiadające bytu realnego, a uznawane za podmioty prawa tylko na mocy fikcji. Popularna w początkowej fazie kapitalizmu.

• teoria interesu (Ihering) - pojęcie prawa podmiotowego jako chronionego prawem interesu związane tylko z osobami fizycznymi, a nie z prawnymi (bo to wytwór techniki prawniczej). Popularna w czasach obrony przed monopolizacją.

• W pierwszych kodyfikacja brak większych wzmianek o osobach prawnych. W BGB jest ich dużo (69 art.) → kwestia sporna między przedstawicielami 2 odłamów szkoły historycznej:

• romanistami - teoria fikcji;

• germanistami - teorie przeciwne, uznanie bytu osoby prawnej → teoria organiczna - oparta na średniowiecznej idei podporządkowania jednostki różnego typu ciałom zbiorowym i skłonności do ich personifikacji (sensualizm), przyrównującą osobę prawną do żywego organizmu ludzkiego, obdarzonego wolą, rozumem, organami, zdolnością do działań prawnych → szerokie rozpowszechnienie tej teorii.

• Z czasem powstają też stowarzyszenia i zakłady o celach niezarobkowych (politycznym, religijnym, kulturalnym, filantropijnym itp.) → w efekcie walki o wolność zrzeszania się.

• Podziały osób prawnych:

• kryterium - charak­ter prawny - osoby prawne prawa prywatnego oraz osoby prawne prawa publicznego

• kryterium - konstrukcja danej zbiorowości - korporacje (stowarzyszenia funk­cjonujące jako zbiorowość osób będących członkami osoby prawnej i realizujących wspólne im cele) oraz fundacje (zakłady, których podstawą był substrat majątkowy przeznaczony na określone cele) → z prawa rzymskiego.

• kryterium - cel - osoby prawne o charakterze majątkowym i o charakterze niezarobkowym (altruistyczne).

• Powstanie osoby prawnej prawa prywatnego:

• system koncesyjny - uzależnione od pozwolenia władz. Wcześniejszy. Min. dla fundacji.

• system normatywny - po wypełnieniu wszystkich prawnych wymogów przez sam wpis do rejestru.

• We Francji przez cały XIX w. jako przywilej nadanie osobowości prawnej, a organizacje robotnicze zakazane po Komunie Paryskiej. Lata 80'te XIX w. stopniowe przechodzenie od systemu koncesji do ustawowej reglamentacji. Dopiero w 1901 r. ustawa Waldeck-Rousseau - swoboda stowarzyszeń.

• BGB - tendencja do utrzymania ingerencji państwa, min. prawo dot. nabywania osobowości prawnej w kompetencjach ustawodawstwa krajowego, oraz system koncesyjny dla stowarzyszeń w celach gospodarczych. Stowarzyszenia np. naukowe, dobroczynne (cele „idealne”) przez wpis do rejestru, ale z kontrolą tego wniosku przez sąd administracyjny

• ZGB - generalnie wg systemu normatywnego.

Małżeństwo.

• dążenia do laicyzacji małżeństwa i objęcia go ustawodawstwem państwowym (jeszcze z czasów reformacji, teraz prawo natury) → umowa cywilna → Austria → Józef II (józefinizm) tendencja do podporządkowywania organizacji kościelnej władzom państwowym we wszystkich dziedzinach życia) - patent o małżeństwie z 1783 r. - małżeństwo jest umową cywilną, regulowaną przepisami państwowymi zarówno co do ważności, jak i co do skutków, a jurysdykcja należała do sądownictwa państwowego.

• Landrecht - małżeństwo jako umowa cywilnoprawna. Wprowadził też religijną formę.

3 formy zawarcia małżeństwa:

• Świecki system - m.in. we Francji już od 1791 r., potem też w Kodeksie Napoleona, oraz w BGB → przed urzędnikiem świeckim, możliwość rozwodu, jurysdykcja sądów państwowych.

• Wyznaniowy system - min. Rosja i ziemie polskie pod zaborem rosyjskim. Na ziemiach polskich w KCKP kompromisowe rozwiązanie - wyznaniowa forma, jurysdykcja państwowa, ale wg prawa wyznania → Kościół nie uznawał tych postanowień → nowe prawo małżeństwie z 1836 r. na czysto wyznaniowych regułach (forma, jurysdykcja i prawo wyznaniowe).

• Mieszany (świecko-wyznaniowy) system - ABGB - małżeństwo = umowa cywilna, w której „dwie osoby różnej płci oświadczają wolę swą", jurysdykcja świecka, ale zawarcie małżeństwa albo w formie wyznaniowej albo świeckiej. Separacja możliwa dla wszystkich, rozwód tylko dla niekatolików, odrębnie też dla Żydów. Wprowadzono też instytucję tzw. małżeństwa cywilnego z konieczności, m.in. gdy duchowny odmawiał udzielenia ślubu z przyczyn nie uznanych przez prawo cywilne.

Stosunki osobiste

• dominacja męża, głównie w Kodeksie Napoleona, ale i w innych kodeksach.

Stosunki majątkowe

• zasada zwierzchnictwa męża → z reguły odrębny dział prawa prywatnego.

• ustroje majątkowe:

• ustawowy - w braku umowy, Kodeks Napoleona (ruchomości i mienie nabyte w czasie trwania małżeństwa).

• umowny - kilka ustrojów majątkowych umownych, które mogły być dowolnie przez strony zmieniane.

• system ogólnej wspólności,

• system całkowitej rozdzielności majątkowej,

• systemy pośrednie (najczęstsze)

• w KCKP z 1825 r., w ABGB - rozdzielność z zarządem przez męża,

• w BGB - tzw. system zarządu i pobierania pożytków przez męża.

Rodzina.

• utrzymanie elementów feudalnych → w Landrechcie, Zwodzie, ale też w Kodeksie Napoleona.

• Kodeks Napoleona

• idea zapewnienia trwałości, nienaruszalności rodziny legalnej → min. upośledzenie dzieci nieślubnych:

• dzieci zwykłe - mogły być legitymowane przez małżeństwo rodziców lub uznanie przez ojca, mogły dochodzić sądownie praw stanu (tzn. matki, nie ojca, ale obwarowane ograniczeniami), pomimo uznania lub legitymacji nie wchodziły do rodziny rodziców, ale miały jedynie ograniczone prawa spadkowe.

• dzieci ze „związków występnych" - nie mogły nigdy zostać ani uprawnione, ani uznane, rak prawa do poszukiwania prawa stanu, ograniczone uprawnienia alimentacyjne, brak praw spadkowych.

• idea silnej władzy ojcowskiej - władza nad dziećmi przysługiwała wyłącznie ojcu, też nad majątkiem dziecka, prawo do „środków poprawy”, tj. zamknięcia dziecka w miejscu odosobnienia.

• Zmiany w 2 kierunkach pod koniec XIX w.:

• Tendencja do indywidualizacji i liberalizacji stosunków rodzinnych - związana m.in. z przemianami w strukturze społeczno-gospodarczej państwa i potrzebami kapitalistycznego obrotu → min. pozwolenie dla małoletnich zawarcia umowy oświadczenie usług, a tylko w przypadku ważnych przyczyn rodzic mógł rozwiązać taką umowę (ABGB). W BGB znaczna swoboda małoletnich (też prowadzenie przedsiębiorstwa zarobkowego) → umożliwienie wyzysku młodocianych. Stopniowo też wzrost pozycji kobiety we władzy rodzicielskiej (we Francji dopiero w 1970 r.). Polepszanie sytuacji dzieci nieślubnych.

• Wzrost wkraczania państwa w sferę funkcjonowania rodziny - ograniczanie władzy rodzicielskiej typu patriarchalnego → przepisy dotyczące kontroli sądowej lub państwowej (np. we Francji w 1889 r. pod kątem zdrowia i moralności dzieci). Zmiany w instytucji opieki - początkowo sprawowana przez krewnych, z czasem nadzór (np. ABGB instytucja opieki generalnej - dla organu publicznego lub stowarzyszenia). Najpóźniej zmiany w prawie francuskim.

Prawo majątkowe

Własność.

• Prawo własności (definicja z Instytucji) - plena in re potestats → prawnonaturalne hasło nienaruszalności własności prywatnej (podstawa ruchu kodyfikacyjnego) - jako hasło mieszczaństwa, walki z feudalnymi ograniczeniami

• Własność - prawo przyrodzone, dające jednostce władzę absolutną i wyłączną nad dobrami majątkowymi do niej należącymi, a także umożliwiające ich nieskrępowany obrót oraz pomnażanie zysków (indywidualistyczno-liberalna definicja) → zgodna z leseferyzmem.

• Ta definicja czasem razem z feudalnymi elementami: Landrecht (lenna, fideikomisy), ABGB (własność podzielona - oddzielenie prawa do istoty rzeczy i prawa do pożytków z rzeczy), Zwód Praw (własność niepełna - ograniczona przez czyjeś prawo też niepełne) → tworzenie katalogu uprawnień właściciela pełnego - dla odróżnienia od innych rodzajów własności - używać, nie używać, zniszczyć, przenieść na innego, zrzec się, porzucić.

• Kodeks Napoleona - całkowicie zerwał z feudalnym porządkiem → „świętość” własności uważana za podstawową zdobycz rewolucji → ustalenie treści prawa od strony negatywnej (można wszystko, o ile nie jest zakazane ustawami) → to ograniczenie określane nie jako ograniczenie, ale jako określenie ram własności = nigdy nieograniczone prawo, ale najpełniejsze.

• koniec XIX w. - rozdźwięk między definicją a sytuacją społ.-gosp. → domagano się zmiany definicji i wzięcia pod ochronę nie interesu właściciela, ale interesu ogółu (odejście od „stróża nocnego” do interwencjonizmu) → wobec idei socjalizmu (podważenie własności prywatnej w ogóle) pojawiają się hasła solidaryzmu społecznego (min. teoria własności jako funkcji społecznej)

• Koncepcja własności jako funkcji społecznej (autor Leon Duguit) - wg niego - własność przestała być absolutnym i nienaruszalnym prawem podmiotowym, ale stała się funkcją, którą należało pełnić proporcjonalnie do posiadanego dobra, zagrożone przymusem, aż do wywłaszczenia, jako nadużycie prawa → ważne miejsce w nauce Kościoła (encykliki papieży) → teoria o podwójnym charakterze własności: indywidualnym i społecznym → z czasem jako program partii chrześcijańsko-demokratycznych.

• Zmiany:

• Działalność sądów - rozszerzająca wykładnia wymogu, by właściciel przy wykonywaniu prawa nie czynił ze swej własności użytku sprzecznego z ustawami i interesami osób trzecich, pod kątem poczucia słuszności i dobra ogólnego → ważna: konstrukcja nadużycia prawa.

• Działalność ustawodawcza - w pracach nad BGB postulat katalogu obowiązków właściciela - nie dokonany, ale definicja w BGB akcentuje granice prawa własności i pomija element dowolności. Dodatkowo pojawiły się przepisy o ograniczeniach z tytułu prawa sąsiedzkiego i ogólny zakaz szykany (= wykonywania swego prawa mając na celu szkodzenie innemu) ABGB w 3 Noweli i pozostałe kodeksy też nowelizowane

• W dziedzinie prawa administracyjnego wraz ze wzrostem interwencjonizmu państwa rosły ograniczenia praw właścicieli ze względu na potrzeby państwa. Po 2-giej wojnie światowej szeroka nacjonalizacja niektórych gałęzi przemysłu.

Zobowiązania.

I. Umowy.

• Swoboda umów - zarówno pod względem treści, jak i formy →KN „umowy prawnie zawarte stają prawem dla tych, którzy je zawarli", z ogólnym zastrzeżeniem, by umowy nie naruszały porządku publicznego czy dobrych obyczajów.

• Kodeksy stały na straży ważności umów → wyjątkowe okoliczności do stwierdzenia nieważności (zgodnie z zasadą „volenti non fit iniuria”) → zniesienie zakazu lichwy, ograniczenie możliwości odstąpienia od umowy z powodu pokrzywdzenia (gł. przedawnienie)

• Zmiany (ograniczenia):

• najpierw orzecznictwo: badanie od strony kodeksowych przesłanek ważności i społecznego oddziaływania → wykorzystywanie klauzul generalnych, wbrew panującej zasadzie vigilantibus iura scripta sunt.

• zmiany ustawodawcze: zakazy lichwy, w BGB przepis o uznaniu za nieważnej czynności prawnej, gdy strona wykorzystuje złą sytuację, lekkomyślność czy niedoświadczenie drugiej strony → po 1-wszej wojnie światowej powstają przepisy chroniące dłużników, lokatorów, ustawodawstwo waloryzacyjne.

• Umowy o pracę:

• początkowo wg zasady swobody umów, ujmowane jako locatio-conductio operarum, jako najem usług (praca jako towar), z pominięciem jakichkolwiek społecznych aspektów pracy ludzkiej

• Landrecht - charakter feudalny umów o pracę, a przepisy o czeladzi wraz z prawem rodzinnym.

• ABGB - tylko wspominał o tej instytucji, jako o kontrakcie najmu pracy czy najmu dzieła z utrzymaniem feudalnych przepisów o pracownikach i pracodawcach z kodeksu zachodniogalicyjskiego.

• Kodeks Napoleona - też pominięty społ. aspekt, umieszczone wraz z umową najmu, jako najem usług, z zastrzeżeniem uniemożliwiającym wprowadzenie nieograniczonej w czasie zależności osobistej, ale wiara w sporze dawana była pracodawcy.

• Zmiany: gdy praca najemna stała się podstawą całej organizacji ekon.-społ. państwa konieczność nowych rozwiązań niezależnych od fluktuacji rynku → wprowadzenie publicznoprawnej ochrony pracowników, wyłamuje sie spod prawa cywilnego → powstaje ustawodawstwo przemysłowe, a z czasem prawo pracy.

• Nowe ustawodawstwo pracy - oparte na ograniczeniach swobody umów  nowe kategorie umów (. kierowanych, taryfowych, adhezyjnych), których skutki były z góry uregulowane i niezależne od woli kontrahentów, a także rozciągały się na osoby trzecie, nie będące stronami kontraktu.

II. Podstawy odpowiedzialności cywilnej.

• Wina - podstawa odpowiedzialności; domniemanie niewinności.

• brak winy w przypadku nieletnich i chorych umysłowo (czasem wyjątki - choć brak winy, to zadośćuczynienie ze względów słuszności, gdy przemawiał za tym stan majątkowy - Zwód Praw)

• czasem różna odpowiedzialność w zależności od stopnia winy (np. ABGB za dolus i culpa lata pełna, ale za zwykłe niedbalstwo tylko naprawienie szkody rzeczywistej)

• Odpowiedzialność za czyny innych osób - tylko jeśli jest wina osoby odpowiedzialnej - bądź brak dozoru, bądź nieodpowiedni dobór osoby.

• tylko w stosunku do tych, którzy byli zobowiązani ustawowo lub umownie → KN: zaostrzona odpowiedzialność w przypadku ojca, pana i zleceniodawcy, nauczyciela i rzemieślnika za osoby pod ich nadzorem - domniemanie winy.

• Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy - początkowo jako wina z braku dozoru, zaostrzona poprzez przerzucenie ciężaru dowodu na osobę odpowiedzialną. Wyjątkowo - odpowiedzialność obiektywna (za skutek), np. właściciela budynku za szkody z powodu wady w budowie.

• Zmiany: obciążanie osób posługujących się urządzeniami technicznymi poruszanymi elementarnymi siłami przyrody odpowiedzialnością obiektywną → uzasadniano paremią „czyj zysk, tego i strata" → początkowo ustawodawstwo szczególne, stopniowo w kodeksach, np. kodeks polski zobowiązań (odpowiedzialność za działalność przy użyciu elementarnych sił przyrody na zasadzie ryzyka).

• Ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej → teoria uspołeczniania indywidualnego ryzyka (rozciąganie obowiązku wynagrodzenia szkody na osoby/instytucje, które szkody nie wyrządziły/zawodowo trudniły się ich pokrywaniem) uznana za przejaw nawrotu do zjawiska rozdziału długu od odpowiedzialności przy instytucji rękojemstwa.

Spadkobranie.

• Zasady:

• formalnej powszechności praw spadkowych i równości w dziedziczeniu → wyjątki: dzieci nieślubne i małżonek.

• zagwarantowanie w dziedziczeniu praw rodziny → instytucja zachowku

• podzielność spadków → szkodliwy wpływ na strukturę własności.

• swoboda testowania i przewaga dziedziczenia testamentowego nad ustawowym

• Dziedziczenie testamentowe:

• zdolność testowania - ograniczana wiekiem, stanem umysłowym, marnotrawstwem, pozycja społ. (duchowni).

• zdolność przyjęcia spadku - każdy, z wyjątkami: jak KN opiekun od nieletniego pupila, lekarz i aptekarz od leczonej osoby, księża, jako lekarze duchowni.

• Dziedzice konieczni - dopiero później uznano małżonka.

• 2 systemy zabezpieczania zabezpieczenia praw dziedziców koniecznych:

• system zachowku (ABGB i BGB) - nawiązanie do rzymskiej instytucji, ale zachowek, to tylko roszczenie do dziedzica testamentowego o wypłacenie równowartości legitymy sprzyjało utrzymaniu spadku w stanie niepodzielonym. Zachowek to z reguły ½ części ustawowej, a wydziedziczenie tylko z przyczyn w ustawie wymienionych.

• system rezerwy (KN) - spadek dzielono na dwie idealne, oznaczone ułamkowo części: tzw. część rozrządzalną i rezerwę. Testator miał swobodę tylko w przypadku części rozrządzalnej. Zapisy i darowizny nie mogły przekroczyć określonej, zależnej od liczby krewnych części, a w razie przekroczenia odpowiednio je zmniejszano. Tutaj dziedzice mieli prawo o charakterze bezwzględnym do określonej części spadku podziały spadkowe i rozdrabnianie majątków.

• Rosja - podział na dobra rodowe (brak swobody) i nabyte (swoboda).

• Dziedziczenie ustawowe (szeroki krąg krewnych, upośledzona pozycja małżonka i dzieci nieślubnych)

• Kodeks Napoleona - 12 stopień komputacji rzymskiej, potem dzieci naturalne uznane, małżonek, państwo.

• ABGB - 6 linia według systemu parantel, dzieci nieślubne tylko do majątku matki, małżonek tylko w dożywotnie użytkowanie.

• Zwód Praw - brak ograniczenia, co do stopni, dzieci nieślubne tylko po matce, małżonkowie tylko 1/7 nieruchomości i ¼ ruchomości.

• Tendencja rozwojowa w ciągu XIX w. - ograniczenie kręgu spadkobierców ustawowych oraz polepszanie praw spadkowych dzieci nieślubnych i małżonka.

• Likwidacja przywilejów w dziedziczeniu oraz wszelkich form sukcesji jednostkowej na rzecz równego udziału wszystkich spadkobierców w spadku:

• Kodeks Napoleona - zakaz substytucji fideikomisarnych, ale powołał niedługo później instytucję majoratów (niepodzielnych i niezbywalnych majątków ziemskich) w celu utworzenia nowej arystokracji.

• ABGB - wiele norm przeciwnych w ustawach politycznych, jak np. o dziedziczeniu gospodarstw włościańskich.

• dopuszczenie podziału spadku in natura (KN)

• Skutki → rozdrobnienie własności ziemskiej. Programy reform:

• pierwsze reformy we Francji - początkowo o małym zasięgu, w 1938 r. nowelizacja kodeksu cywilnego (cel: możliwie jak najdłuższe utrzymanie niepodzielności niektórych gospodarstw rolnych), podobnie w 1961 r.

• Niemcy - badania nad zwyczajami spadkowymi, ale reformy tylko częściowo urzeczywistnione (tworzenie specjalnych gospodarstw niepodzielnych, instytucja zachowku)

• Austria - ustawa ramowa z 1889 r. dotycząca gospodarstw wiejskich zrealizowana na niektórych terytoriach.

• III Rzesza - ustawa z 1933 r. o wyłączeniu z obrotu zagród dziedzicznych i dziedziczone przez jednego spadkobiercę (dla „czystych rasowo”).

Instytucje prawa handlowego.

• Prawo handlowe - jako prawo szczególne w stosunku do prawa cywilnego - prawo odrębne zawodu (stanu) kupieckiego i obrotu handlowego → kryteria: podmiotowe i przedmiotowe → 3 systemy:

• system przed­miotowy - za handel uznano każde pośrednictwo w obrocie dóbr, a każdy je podejmujący za kupca → czynnik przedmiotowy - uznanie danej czynności za „handlową" → np. kodeks francuski (code de commerce) z 1807 r.

• system podmiotowy - prawo właściwe dla osób trudniących się zawodowo czynnościami handlowymi (kupców) → BGB i polski kodeks handlowy z 1934 r. → nawrót ze względu na nurt socjalistyczny.

• system mieszany - prawo szczególne dla spraw (czynności) handlowych, ale oprócz czynności, które były uważane za handlowe niezależnie do tego, kto je wykonywał (tzw. obiektywne), i tych, które mogły nadać osobom je wykonującym charakter kupca (subiektywne), przewidywał takie, które były uznawane za handlowe tylko wtedy, gdy były wykonywane przez kupca (czynnik podmiotowy). → kodeks handlowy austriacki.

• Z czasem prawo handlowe rozrasta się, stając się min. instrumentem prawnej regulacji zrzeszeń kapitalistycznych (głównie spółek handlowych) → najbardziej charakterystyczna: instytucja spółki akcyjnej - która odegrała doniosłą rolę w kumulacji i centralizacji kapitału, też tworzenia kapitału finansowego (przez kupowanie akcji przez banki)

• Nowe znaczenie - giełda - od XIV w. miejsce zebrań kupców dla zawierania transakcji i omawiania ogólnych spraw handlu → potem instytucja gdzie dokonywał się obrót wartościami pieniężnymi i towarowymi, jak również ustalanie na ogólną skalę cen i kursów wartości dopuszczonych do obrotu na giełdzie (tzw. notowania giełdowe).

• Prawo wekslowe - weksel - zabezpieczenie kredytu, papier wartościowy

• Prawo czekowe - czek - dokument zawierający polecenie zapłaty (środek obrotu bezgotówkowego - sposób dokonywania operacji pieniężnych bez uruchomiania pieniędzy, a tylko na podstawie istniejącej między nabywcą czeku a płatnikiem (trasatem) umowy).

GŁÓWNE KIERUNKI MYŚLI CYWILISTYCZNEJ

Panowanie kierunku „klasycznego". Pozytywizm ustawowy.

• kierunek klasyczny (dogmatyczny) - wiele odmian, ale cecha wspólna to ograniczenie badań nad prawem do dogmatycznej analizy tekstów ustawowych, kult litery prawa w oderwaniu od wszelkich pozaustawowych czynników → pozytywizm prawniczy (systematyczna analiza norm prawa pozytywnego, traktowanych w ode­rwaniu od wszelkich czynników pozanormatywnych i budowania na tej podstawie ogólnych pojęć prawnych przy zastosowaniu metody zwanej obecnie formalno-dogmatyczną).

• Francja - szkoła egzegezy -analiza przepisów Kodeksu Napoleona poprzez suchą egzegezę tekstu. Zał. kodeks stanowi zamkniętą i kompletną całość dostarczającą rozwiązań dla wszystkich możliwych do przewidzenia przypadków → rola sędziego: czysto mechaniczne stosowanie przepisów do stanów faktycz­nych, a wykładnia prawa do uściślania tekstu przepisów drogą operacji logicznych i ustalania zakresu obowiązywania norm kodeksowych. → rozdźwięk między praktyką a nauką.

• Austria - dogmatyczna analiza ABGB, reforma studiów (znajomość jedynie skodyfikowanego prawa, bez historyczni-teoretycznych podstaw).

• Państwa niemieckie - wobec braku kodyfikacji zamiast pozytywizmu ustawowego, pozytywizm naukowy (na podstawie nauki recypowanego prawa rzymskiego (pandektystyka) → wielki abstrakcyjny system nauko­wy → najszerszy katalog abstrakcyjnych pojęć prawnych (miały niejako samodzielny byt, a w drodze odpowiedniej operacji logicznej służyć miały rozstrzyganiu wszystkich przypadków szczegółowych → jurysprudencja pojęć = skrajny przejaw metody formalno-dogmatycznej)

Naturalizm prawniczy. Nowe metody wykładni.

• koniec XIX w. załamanie filozofii pozytywizmu prawniczego z powodu groźby rewolucji, starzenia się kodyfikacji → potrzeba dostosowania ich do potrzeb czasu → nowe tendencje głównie w judykaturze, a nie w ustawach → nowy kierunek: naturalizm prawniczy - potrzeba nasycania prawa pozytyw­nego elementami zaczerpniętymi z nauk społecznych, a nawet ścisłych (darwinizm), sprzeciw w stosunku do metod pozytywizmu → 2 odmiany:

• Jurysprudencja interesów - prekursor: Rudolf Ihering - twórca tzw. jurysprudencji celowościowej (początkowo operował jurysprudencją pojęć) → twierdzenie, że prawo spełnia rolę służebną wobec interesów społecznych czy jednostkowych i że interesy te określają zarówno treść przepisów prawnych, jak i ich należytą wykładnię (teleologiczna)

• rozwój: Uniwersytet w Tybindze (Filip Heck) - przeciwstawienie się fikcji braku luk w prawie, ząłożenie że luki to coś nieuchronnego, a sposób ich wypełnienia poprzez ustalenie woli pod kątem interesu jaki legł u podstaw uchwalenia przepisu, z uwzględnieniem ciężaru gatunkowego owych interesów. Tworzyli też nowe pojęcia związane z ich społecznym podłożem.

• Szkoła wolnego prawa - (powstała w Niemczech i Francji) bardziej radykalna → istnienie luk w prawie wypełniane poprzez prawotwórczą działalność sędziego

• Szwajcaria - ZGB (Eugen Huber) art. 1 - upoważnienie sędziego, w razie luki w kodeksie, do orzekania według reguł, które by sam ustanowił, gdyby był ustawodawcą.

• liczne kontrowersje i opory, tym bardziej, że zamieniono tu domniemaną wolę ustawodawcy, na wolę sędziego, jak gdyby był ustawodawcą dało pole dla dowolności orzecznictwa i możliwości nadużyć → w praktyce nie wykorzystywano tej możliwości.

HISTORIA PRAWA KARNEGO

ZAŁOŻENIA PROGRAMU KODYFIKACJI PRAWA KARNEGO

Powstanie humanitarnej doktryny prawa karnego XVIII w.

• Hasła humanitaryzmu w części jedynie w sferze ideałów, ze względu na to że myśliciele, rzadko znali się na legislacyjnej stronie reform, ale ogólnie wszyscy byli za „uczłowieczaniem” prawa karnego. Decydujący wpływ mieli jednak:

• Wolter - broniąc niewinnie oskarżonego i w okrutny sposób skazanego człowieka (Jana Calasa) doprowadził do jego pośmiertnej rehabilitacji. Publikował całą serię pism ukazując bezprawie feudalnego sądownictwa i religijnego fanatyzmu. Potem jeszcze wielokrotnie bronił niewinnych ofiar. Jego prace poruszyły opinię europejską.

• Cesare Beccaria - opublikował dzieło „O przestępstwach i karach”, którego przyjęcie było bardzo szerokie i żywe, stało się swoistym credo, dla walczących o reformę humanitarną prawa karnego oraz inspiracją dla ówczesnych legislatorów.

Program humanitarystów w dziedzinie prawa karnego materialnego.

• Głównie postulaty dotyczyły procesu karnego, ale i prawa materialnego.

• walka z arbitralnością sędziów → nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege, zakaz analogii → by to osiągnąć - kodyfikacja zupełna

• zerwanie ze stanowym zróżnicowaniem w prawie karnym → zapowiedź formalnej równości.

• subiektywizacja od­powiedzialności karnej (zerwanie z pozostałościami odpowiedzialności obiek­tywnej)

• indywidualizacja (zniesienie pozostałości odpowiedzialności zbiorowej i represji wobec osób niewinnych).

• katalog przestępstw i ich kwalifikacja - przewartościowanie dóbr chronionych represją karną: zniesienie przestępstw za czary czy samobójstwo (wolność jednostki).

• Kara → nowe założenia represji karnej i nowe uzasadnienie sensu kary w ogóle → utylitaryzm społeczny (osiągnięcie za pomocą kary pożytecznych dla społeczeństwa celów, jak: zapobieganie i poprawę

• praca - uważana za ważny czynnik kary (tak w zakresie zapobiegania, jak i poprawy)

• zwalczano karę śmierci - nieutylitarna i nieodwracalna, lepsza kara ciężkich robót.

• zniesienie kar okrutnych - kwalifikowanych i mutylacyjnych

• ekonomia kar - kara winna być wymierzana tylko w granicach i sposobami koniecznymi do osiągnięcia jej skuteczności (określona ustawowo, współmierna do przestępstwa i relatywna, tj. wymie­rzana w wysokości ściśle zależnej od wielkości przestępstwa). → zwrócenie uwagi na wagę szybkości wykonania kary i nieuchronność jej zastosowania.

Ogólne założenia kodyfikacji karnych XVIII i XIX w.

• 2 fundamentalne założenia:

• zasada legalizmu (ustawowości w prawie karnym) - nullum crimen sine lege;

• zasada formalnej równości obywateli wobec prawa karnego.

• dążenie do pełnej subiektywizacji i indywidualizacji odpowiedzialności karnej

• zwycięstwo zasady prawnopublicznego charakteru przestępstwa

• cele i charakter represji karnej określone przez zasadę utylitaryzmu, racjonalizacji i laicyzacji prawa:

• przebudowa katalogu przestępstw - racjonalizacja przestępstw przeciw religii, obraza majestatu staje się przestępstwem przeciwko władzy państwowej, znikają przestępstwa jak czary czy samobójstwo, inne spojrzenie na przestępstwa przeciwko mieniu

• przebudowa katalogu kar - tendencja do zniesienia kar okrutnych i hańbiących - ograniczano karę śmierci, rozbudowywano system kar pozbawienia wolności, spory wokół kary konfiskaty (bo dotyka też niewinnych)

• zmiany w technice kodyfikacji:

• dążono do nowej systematyzacji → część ogólna (ogólne założenia odpowiedzialności karnej, przestępstwa i kary) oraz część szczególna (poszczególne rodzaje przestępstw i kar);

• dążenie do całkowitego rozgraniczenia przepisów prawa materialnego i procesowego;

• odchodzono od kazuistyki na rzecz budowy norm abstrakcyjnych, zwięzłych i jak najbardziej ogólnych.

• Ocena stopnia realizacji (3 grupy):

1. kodeksy należące całkowicie do epoki feudalnej - kodyfikacja bawarska elektora Maksymiliana, Theresiana,

2. kodyfikacje epoki przejściowej - Josephina, Landrecht pruski, kodeksy rosyjskie, polski Kodeks Karzący.

3. kodeksy doby konstytucjonalizmu - od Code penal i bawarski kodeks z 1813 r..

ŹRÓDŁA PRAWA KARNEGO

Kodyfikacja prawa karnego we Francji. Code penal.

• Deklaracja praw człowieka i obywatela z 1789 r. - przede wszystkim 3 art. formułujące zasadę równości materialnej jak i formalnej

• Kodeks karny z 1791 r. (2 ustawy) - nawiązywał do zdobyczy oświeceniowych, podzielony na 2 części: część ogólną o szczególną. Nie dotyczył całości problematyki prawa karnego, ale głównie zasad wymiaru kary i rodzajami kar → idea humanitaryzmu, ekonomii kary, likwidacja kwalifikowanej świeci, kar mutylacyjnych, konfiskaty mienia, a jako kara główna - kara pozbawienia wolności. Pomimo to surowość kar - ciężkie roboty z kulą u nogi, deportacja, pręgierz oraz sankcje bezwzględnie oznaczone.

• Kodeks o przestępstwach i karach z 1795 r. (po przewrocie termidoriańskim) - głównie reforma procesu, surowe kary za przestępstwa przeciw bezpieczeństwu wewnętrznemu, udział w spiskach, opór wobec władzy publicznej itp.

• Code penal z 1810 r. - pierwszy klasyczny kodeks karny „trium­fującego mieszczaństwa", wzór dla kolejnych.

• osiągnięcie z punktu widzenia techniki legislacyjnej:

• tylko przepisy karnego materialnego

• wstęp i 4 części (po 2 na ogólną i szczególną)

• jasny i precyzyjny.

• trójpodział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia (kryterium kara i sąd właściwy)

• treść → antyfeudalny, ale bardzo surowy w celu odstraszania (ze względu na sytuację społeczną) → szerokie stosowanie kar śmierci, też kwalifikowanych, przywrócenie konfiskaty i kar mutylacyjnych (piętnowanie), kara dodatkowa śmierć cywilna. Szczególnie rozbudowany katalog przestępstw związanych z ochroną własności i bardzo surowe kary.

• Zmiany:

• najpierw usunięto niektóre okrutne kary (kwalifikowana śmierć, pręgierz, śmierć cywilna. Stopniowo coraz większe łagodzenie kar, szersze uwzględnianie okoliczności, ostrzejsze traktowanie recydywis­tów, rozwijanie elementów poprawczych, środki wychowawcze wobec nieletnich.

• po drugiej wojnie światowej - (ruch tzw. nowej obrony społecznej) kolejne reformy w duchu szkoły socjologicznej, głównie dot. nieletnich, opieki.

• obowiązywał do 1994 r.

Kodeksy karne austriackie.

• Theresiana z 1768 r. (Maria Teresa) - feudalny, ale pewne postępy, głównie dotyczące formalnej strony, jak systematyzacja materiału i tworzenie pojęć ogólnych. W kwestii treści nadal feudalny - wielość kar okrutnych, tortury (wraz z rycinami jak odpowiednio je wykonać → stąd nazwa Nemesis Theresiana), stosowanie analogii, kar arbitralnych, różnice stanowe, podział kar na bardzo ciężkie, ciężkie i lekkie, mające cel wyłącznie odstraszający, przepisy prawa materialnego i procesowego razem. w praktyce Maria Teresa wielokrotnie uniewinniała skazanych na karę śmierci.

• Leopoldina z 1786 r. - (Leopold II, władca Wlk. Ks. Toskani) → wiele wad formalnych, ale w materii realizował idee oświeceniowe, jak: likwidacja okrutnych kar cielesnych i hańbiących oraz kary śmierci. Podstawowa kara - pozbawienie wolności o surowych rygorach. Mały zasięg obowiązywania, ale duże oddziaływanie.

• Josephina z 1787 r. - (Józef II, Austria)

• tylko prawo karne materialne (procedura skodyfikowana rok później);

• 2 części: I — o przestępstwach i karach kryminalnych oraz II — o przestępstwach i karach politycznych (mniejsze, bo sądzone przez władze administracyjno-porządkowe;

• krótka, wolna od kazuistyki, jasna i prosta;

• przyjęcie zasady nullum crimen sine lege w art. 1 → zniesienie arbitralności sędziów (nulla poena sine lege);

• brak zróżnicowania na stan społeczny;

• subiektywny i indywidualny charakter odpowiedzialności karnej;

• zrównanie usiłowania z dokonaniem przestępstwa;

• pominięcie instytucji przedawnienia przestępstwa i kary → ;

• katalog przestępstw - ujęcie zbrodni obrazy majestatu jako zamachu przeciwko państwu, a nie przeciw panującemu, zniesienie karalności czarów, wprowadzenie karalności pojedynków, przestępstwa przeciw religii i obyczajności jako „polityczne", ale utrzymana karalność samobójstwa;

• katalog kar - utylitaryzm społeczny → zniesienie kary śmierci; podstawowa kara - pozbawienia wolności, ale duża surowość w ich wykonaniu - podział ze względu na czas trwania na czasowe, długie i długotrwałe (do 100 lat!), oraz ze względu na stopień dolegliwości na łagodne, ciężkie i najcięższe z możliwością obostrzenia;

• Po śmierci Józefa II Leopold II zliberalizował kodeks, a jego następca Fryderyk II wzmógł represję wobec ruchów rewolucyjnych → 1797 r. - Ustawa karna dla Galicji Zachodniej → podstawa wydania Księgi ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przestępstwa z 1803 r. zwanej Franciscaną.

• ścisły podział przestępstw na 2 kategorie (wraz z systematyką): Księga I dotyczyła zbrodni, księga II ciężkich przestępstw policyjnych, a każda z ksiąg dzieliła się na część ogólną i szczególną wraz z odrębnymi przepisami proceduralnymi.

• zbrodnie karane przez władze sądowe

• ciężkie policyjne przestępstwa przez władze administracyjne (przestępstwa nieumyślne oraz lżejsze uszkodzenia ciała i czyny naruszające dobre obyczaje).

• Nawiązywała do Josephiny, czasem z postępowymi (przywrócenie przedawnienia) lub wstecznymi rozwiązaniami.

• katalog przestępstw - rozszerzenie przestępstw przeciw władzy państwowej, przestępstwa przeciw religii i obyczajowe jako zbrodnie, rozbudowanie przestępstw przeciw mieniu;

• katalog kar - wprowadzenie kary śmierci za najcięższe przestępstwa, zniesiono konfiskatę, złagodzenie wykonywania kary więzienia, wprowadziła nadzwyczajne złagodzenia kary i przedterminowe zwolnienia.

• elastyczny i abstrakcyjny → utrzymał się długo, choć formalnie ujęto go w nowe ramy w 1852 r. z pewnymi zmianami (zastąpiono w 1974 r.):

• usunięcie przepisów z dziedziny procedury karnej

• wprowadzono trójpodział przestępstw na zbrodnie (cz. I), występki i wykroczenia (cz. II).

• nowa (ograniczająca) definicja zdrady głównej i obrazy majestatu, złagodzono kary więzienia.

• zmiany redakcyjne (nowa numeracja przepisów, usunięcie z kodeksu definicji naukowych).

Kodeksy karne państw niemieckich i II Rzeszy.

Prusy

• Landrecht z 1794 r. tytuł XX, cz. II (ponad 1500 art.)

• technika - niski poziom

• kazuistyka, brak odróżnienia norm od wskazówek etycznych.

• swoiste połączenie feudalno-absolutystycznych koncepcji z elementami ideologii oświeceniowej.

• przyjęcie zasady nullum crimen sine lege, ale dopuszczał stosowanie środków zabezpieczających po odbyciu kary na dowolnie długi czas

• System kar - odstraszanie, choć przeważało pozbawienia wolności, to utrzymano kwalifiko­wane kary śmierci, z możliwością ich obostrzenia. Szerokie zastosowanie chłosty.

• utrzymano tzw. karcenie domowe.

• szczególna ochrona dla honoru osób ze stanów uprzywilejowanych (szlachty, kupców)

• Początek XIX w. - początek prac nad reformą prawa karnego → zakończone pod koniec XIX w.

• Kodeks karny pruski z 1851 r.

• wzorowany na Code penal z 1810 r. - m.in. trójpodział przestępstw, wpływ system kar, przepisy o współuczestnictwie i usiłowaniu, w ujęciu okoliczności łagodzących.

• Oparty zasadzie nullum crimen sine lege oraz formalnej równości wobec prawa karnego.

• Znaczne rozbudowanie przepisów dotyczących ochrony praw majątkowych.

• Przepisy o ochronie władzy i osoby króla o charakterze absolutystyczno-policyjnym.

Bawaria

• miejsce gdzie najwcześniej pojawiają się postępowe ustawodawstwa (jak Codex Iuris Criminalis Bavarici).

• Kodeks karny z 1813 r.

• najnowocześniejszy pod kątem techniki → część ogólna i szczególna, trójpodział przestępstw. Normy zbudowane w sposób syntetyczny, wolny od kazuistyki i wątków pozaustawowych, jasny i wyrobiony język, jednolita terminologia.

• Autor: Anzelm Feuerbach - twórca teorii „przymusu psycho­logicznego", przedstawiciel szkoły klasycznej, twórca nowoczesnej doktryny penalistycznej, rzecznik interesów młodej burżuazji niemieckiej, po raz pierwszy użył sformułowania nullum crimen sine lege.

• duże ograniczenie swobody decyzji sędziowskiej poprzez bezwzględnie oznaczone kary i zakaz wydawania komentarzy do kodeksu, z wyjątkiem urzędowych.

• System kar - bardzo represyjny (kara śmierci, kara więzienia z obostrzeniami, śmierć cywilna, kary cielesne) → wynik teorii „przymusu psychologicznego"

• Wzór dla innych kodyfikacji: m.in. kodeksu saskiego (1838), hanowerskiego (1840), badeńskiego (1841), heskiego (1841) i innych.

• Obowiązywał w Bawarii do 1871 roku.

Zjednoczenie Niemiec → potrzeba kodyfikacji dla całego państwa → podstawą kodeks z 1851 r. → 1870 r. kodeks karny Związku Płn.-Niemieckiego → 1871 r. rozciągnięty na całą II Rzeszę.

• przepisy wstępne, 2 części (I - O karaniu za zbrodnie, występki i wykroczenia w ogólności oraz II - O poszczególnych zbrodniach, występkach i wykroczeniach i ich karalności).

• liberalizował przepisy kodeksu z 1851 r. → ograniczenie i złagodzenie karalności przestępstw przeciw państwu, kary śmierci, maksymalną wysokość kary pozbawienia wolności z lat 20 do 15, warunkowe zwolnienie po 3/4 kary.

• dużo ustaw szczególnych - ustawa antysocjalistycznej, ustawa „dynamitowej", kilkadziesiąt innych.

Republika Weimarska - projekt nowego kodeksu karnego z 1930 r. → zasadnicza reforma

Hitlerowska III Rzesza → liczne nowele totalitarne: np. zerwanie z zasadą legalizmu, powrót analogii, rozbudowa środków zabezpieczających i poprawczych dla recydywistów, osób wykazujących predyspozycje do przestępstwa, ogromny wzrost czynów karalnych (zdrada, sabotaż, ochrona NSDAP i in.) i zaostrzenie represji karnej. Podczas wojny seria rozporządzeń karnych pod nazwą „niemieckiego prawa wojennego".

Kodeksy karne rosyjskie.

• Instrukcja Katarzyny II - zbiór zasad, jakimi miała się kierować stworzona przez carycę komisja. Odbiegała od metod rządzenia Katarzyny, która chciała odegrać przed Zachodem rolę oświeconej monarchini, przesycając tekst Instrukcji zdaniami z dzieł filozofów i myślicieli epoki, do tego stopnia, że jej wydawanie zostało we Francji zakazane.

• Zwód Praw t. XV z 1832 r. - odróżniono normy ogólne od szczególnych, treść jednak tak bardzo przestarzała, że z chwilą ukazania się Zwodu konieczność podjęcia prac nad jego reformą.

• Kodeks Kar Głównych i Poprawczych (min. Romuald Hube, polak, zwolennik współpracy z caratem, zwolennik szkoły klasycznej) z 1846 r.

• pomimo pewnych nowych elementów, typowa kodyfikacja państwa absolutyzmu policyjnego dostosowana do ustroju feudalno-pańszczyźnianego.

• grupa przepisów należących do części ogólnej

• pomimo, że przestępstwo było zdefiniowane jako naruszenie ustawy, to dopuszczono analogię

• szeroka karalność różnych stopni usiłowania, też zamierzenia.

• rozbudowane przestępstwa przeciwko władzy, porządkowi publicznemu.

• podział kar na główne i poprawcze:

• główne - pozbawienie wszelkich praw połączonych z karą śmierci lub z zesłaniem na katorgę lub Sybir.

• poprawcze - m.in. zesłanie krótkotrwałe, roty aresztanckie, osadzenie w twierdzy, więzienie, kary cielesne, grzywnę.

• stanowy charakter kar

• ZMIANY (o niewielkim znaczeniu)

• 1847 r. - zmieniona i skrócona wersja wprowadzona w Królestwie Polskim.

• lata 60'te XIX w. (Aleksander II) - min. zniesienie kar cielesnych (z wyjątkami)

• 1866 r. - reforma dokonana w związku z reformą sądownictwa (1864 r.) i uchwalenie ustawy o karach wymierzanych przez sędziów pokoju → odrębne uregulowanie wykroczeń.

• 1885 r. - kolejna rewizja o niewielkim znaczeniu.

• liczne ustawy szczegółowe.

• Kodeks Tagancewa z 1903 r.

• zwięzły, wyodrębniona część ogólna, oparty na szkole klasycznej.

• trójpodział przestępstw na zbrodnie (zagrożone karą śmierci, katorgą, zesłaniem), występki (zagrożone więzieniem do 6 lat lub twierdzą) oraz wykroczenia karane aresztem lub grzywną.

• nullum crimen sine lege

• nowoczesne ujęcie odpowiedzialności karnej.

• w części szczególnej tendencja do kazuistyki

• katalog kar nawiązywał do dawnych tradycji (min. katorga, zesłanie)

• uzyskał sankcję cesarską, ale w całości nie został wprowadzony, min. ze względu na potrzebę reformy więziennictwa, choć cześć przepisów została wprowadzona (w związku z ruchami rewolucyjnymi) równolegle obowiązywał KKGP w redakcji z 1885 r. wraz z ustawą o karach wymierzanych przez sędziów pokoju oraz nieliczne przepisy kodeksu z 1903 r. wraz z częścią ogólną.

• 1915 r. władze niemieckie okupacyjne w Polsce potwierdziły obowiązywanie kodeksu (mylnie myśląc, że on obowiązuje), co zostało potwierdzone przez Tymczasową Radę Stanu (choć niektóre przepisy zmieniono).

Źródła prawa karnego w Anglii.

• Prawo precedensowe wspomagane i uzupełniane w coraz szerszej mierze przez ustawy (statute law).

• Jeremy Benthama (pod wpływem Baccarii) ogłosił program przebudowy systemu prawa karnego z punktu widzenia użyteczności jednostkowej i społecznej → program pomimo prób stworzenia kodyfikacji nieudany.

• Ustawodawstwo szczegółowe dotyczyło głównie systemu karania (bardzo nowoczesne), ale katalog przestępstw z niewielkimi zmianami, kazuistyka, brak zmian w części ogólnej.

• zniesienie kary śmierci za kradzież kieszonkową (1808), zniesienie kwalifikowanych kar śmierci za zdradę główną (1814), zniesienie kary chłosty w stosunku do kobiet (1820), zniesienie kary śmierci za kradzież na statku (1823).

• „ustawy Roberta Peela" (1826-1832) - uchylenie szeregu ustaw, usystematyzowanie przestępstwa przeciwko osobie, przestępstwo fałszowania monet i inne, zmniejszenie liczby stanów zagrożonych karą śmierci.

• Akty konsolidacyjne z 1861 r. - wyraz dążenia do uporządkowania ustawodawstwa karnego i do nadania prawu karnemu większej ścisłości - regulacje bardziej ogólne dot. kradzieży, uszkodzenia cudzego mienia, fałszerstwa, fałszowania monet oraz przestępstwa przeciw osobie.

• Ustawodawstwo szczegółowe z poł. XIX w.:

• kary deportacji do kolonii i zamiana na kary przymusowych robót karnych (Penal Servitude Act 1853),

• ustawy dotyczące warunkowego zwolnienia od kary, tzw. probacji (Probation of First offenders Act 1887, zreformowana w 1907 r.).

• ustawy o alkoholikach (Inebriates Acts 1879, 1888, 1898), ustawę o włóczęgostwie (Vagreancy Act 1898), o ochronie dzieci (Infant Life Protection Act 1897, Childrens Act 1908), o zwalczaniu handlu kobietami, kuplerstwa i sutenerstwa (Criminal Law Amendement 1912), o krzywo­przysięstwie (Perjury Act 1911), o fałszerstwie (Forgery Act 1913) i kradzieży (Larceny Act 1916).

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRAWA KARNEGO XIX I XX WIEKU

Zasady obowiązywania ustawy karnej.

• Postulat wyłącznego obowiązywania kodeksu karnego (zupełności formalnej) i zupełności materialnej (pod względem treści) zrealizowany o tyle, że z reguły kodeks uchylał istniejące prawa zwyczajowe, natomiast nadal obowiązywały i tworzone były ustawy szczegółowe, razem określane jako „ustawa karna”.

• Powszechność obowiązywania ustawy karnej - zasada równości formalnej (z wyjątkiem dla immunitetów dyplomatycznych, parlamentarnych itp.) → stopniowo likwidowano różnice feudalne.

• nierówność faktyczna wynikająca ze stosunków społ.-ekon., np. kara grzywny jednakowa dla bogatego i biednego, szczególna ochrona dla posiadaczy - ustawy zwalczające żebractwo i włóczęgostwo

• Lex retro non agit - z czasem uznano, że jeśli przestępstwo było zakazane to należy je sądzić wg nowej ustawy (kodeks Tagancewa) lub pierwszeństwo dla ustawy nowej, jeśli nie była surowsza od poprzedniej (kodeks austriacki z 1852 r.) lub nowa ustawa gdy względniejsza dla sprawcy lub gdy w ogóle nie uznaje danego czynu za przestępstwa (kodeks polski z 1932 r.)

Pojęcie przestępstwa. Klasyfikacja przestępstw.

• oparcie prawa karnego na zasadzie legalizmu - nullum crimen sine lege → formalna definicja przestępstwa (dokonywana za pomocą formalnych wyznaczników - szkoła klasyczna) w przeciwieństwie do materialnej (katalog zamachów, uznanych za przestępne, np. w Teresinie czy Landrechcie) częściowy nawrót do definicji materialnej pod koniec XIX w. wraz z przełożeniem akcentu z czynu na osobę sprawcy (szkoła antropologiczna i socjologiczna)

• 2 elementy definicji przestępstwa:

• element obiektywny - fakt, że dany czyn był zabroniony przez ustawę karną (bezprawność kryminalna).

• element subiektywny - zawinienie, wewnętrzny stosunek sprawcy do czynu.

• Podział na okoliczności wyłączające przestępność czynu (kontratyp - legalizacja czynu uznanego za bezprawny, np. obrona konieczna, stan wyższej konieczności) i okoliczności wyłączające przestęp­ność czynu z powodu braku winy (np. niepoczytalność, przymus, błąd).

• Klasyfikacja przestępstw (najważniejsze 2):

• kryterium - tryb ścigania - każde przestępstwo o charakterze publicznoprawnym (stwarzało prawo karne podmiotowe dla państwa do karania) → ale niektóre ścigane na wniosek pokrzywdzonego ze względu na jego interes - 3 grupy:

• przestępstwa z oskarżenia prywatnego (przestępstwa prywatnoskargowe) - wniesienie, popieranie lub wycofanie skargi w gestii osoby pokrzywdzonej.

• przestępstwa ścigane z upoważnienia pokrzywdzonego - tylko inicjatywa, a oskarżenie publiczne.

• przestępstwa ścigane na wniosek osoby pokrzywdzonej - tylko inicjatywa, a oskarżenie publiczne.

• kryterium - sankcja karna - głównie trójpodział z Code penal z 1810 r. na zbrodnie (kary dręczące i hańbiące), występki (kary poprawcze) i wykroczenia (kary policyjne) oparty na właściwości sądów → w innych kodeksach często przejęty, ale bez uwzględnienia kryterium właściwości sądów krytykowane i zastępowane dwupodziałem pod kątem represji karnej (a wykroczenia najczęściej poza ustawą karną), np. polski kodeks karny z 1932 r.

Subiektywne przesłanki odpowiedzialności karnej. Wina.

• zasada subiektywizmu = indywidualna wina (nullum crimen sine culpa) → problemy od strony zewnętrznych mechanizmów (uznanie lub nie wolnej woli jednostki - szkoły prawa karnego) i od strony konstrukcji wewnętrznej pojęcia.

• Podział na winę umyślną i nieumyślną:

• Wina umyślna - różne postacie złego zamiaru o 2 elementach: świadomość i wola

• zamiar bezpośredni (dolus directus) - świadomość sprawcy i jego wola jest nastawiona bezpośrednio na popełnienie przestępstwa

• zamiar wynikowy (ewentualny - dolus eventualis) - świadomość sprawcy i jego wola nie jest nastawiona bezpośrednio na popełnienie przestępstwa, ale przewiduje on możliwość i godzi się z ewentualnością jego popełnienia.

• w systemie prawa austriackiego → zamiar pośredni (dolus indirectus) - sprawcy działającemu w złym zamiarze przypisuje się wszystkie, nawet nie zamierzone następstwa czynu - tutaj wola sprawcy była nastawiona na skutek mniej przestępny → krytyka w nauce ze względu na domniemanie złego zamiaru.

• różne formy winy umyślnej: dolus praemeditatus - zamiar przestępny podjęty po namyśle, dolus repentinus - zamiar podjęty pod wpływem nagłego impulsu, dolus generalia - zły zamiar skierowany do osiągnięcia skutku przestępnego ogólnie tylko przez sprawcę określonego, dolus alternativus - zamiar zamienny, skierowany przez sprawcę zamiennie na różne rodzaje skutku przestępnego itp.

• Wina nieumyślna:

• lekkomyślność (wina nieumyślna świadoma) - sprawca działał bez złego zamiaru, ale mając świadomość, że działanie jego wywoła skutek przestępny bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie

• niedbalstwo (wina nieumyślna nieświadoma) - sprawca w ogóle nie miał świadomości przestępności skutków swego działania, choć mógł i powinien był ją posiadać

• Anglia - do dziś brak jasnego sformułowania winy → wyróżnienie pewnych form winy (zamiar, lekkomyślność, niedbalstwo) ale różne od kontynentalny, definicje umowne, a granice płynne, np. z czasem przyjęto domniemanie złego zamiaru na skutek rozszerzającego interpretowania zamiaru, a niedbalstwo ujmowane też wg obiektywnych kryteriów tak wykształciła się teoria odpowiedzialności karnej obiektywnej.

• Wyodrębnienie czynników wyłączających odpowiedzialność karną z powodu braku elementu podmiotowego przestępstwa (okoliczności wyłączające winę) → poczytalność - zdolność rozpoznawania własnych motywów postępowania i zdolność należytego nimi kierowania. Przyczyny niepoczytalności:

• wiek - 3 systemy:

• System trzech okresów (z prawa rzymskiego i ka­nonicznego) - okres dzieciństwa - bezwarunkowo nieodpowiedzialny, okres niedojrzałości - odpowiedzialny warunkowo, okres dojrzałości - odpowiedzialność bezwarunkowa → kodeksy karne niemieckie, rosyjski z 1903 r., polski z 1932 r.. Dla nieletnich środki wychowawcze i poprawcze, łagodniejsze kary

• System pośredni trzech okresów - kodeks austriacki, w fazie środkowej (10-14) - odpowiedzialność bezwarunkowa, ale zmniejszona (częściowa) - zbrodnia - tylko część kary, występki i wykroczenia niekarane.

• System dwóch okresów - Code penal - do 16 roku odpowiedzialność warunkowa (o ile działał z rozeznaniem) → w 1912 r. reforma na system 3 okresów.

• stan umysłowy → 3 metody określania niepoczytalności:

• metoda biologiczno-psychiatryczną - racje medyczne i katalog typów schorzeń (obłąkanie, demencja, niedorozwój umysłowy, choroba psychiczna itp.);

• metoda psychologiczna - następstwa psychologicznych nienormalności (wadliwość intelektu i woli)

• metoda mieszana (psychiatryczno-psychologiczną) - przyjęta w kodeksie polskim z 1932 r. („nie podlega karze, kto w chwili czynu z powodu niedorozwoju psychicznego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznej nie mógł rozpoznać znaczenia czynu lub pokierować swym postępowaniem").

Nauka o karze (penologia). Teorie kary.

• Hugo Grocjusz - twórca nowożytnej teorii kary - kara oparta na 2 elementach:

• słuszności - charakter absolutny, bezwzględny, celem samym w sobie

• użytecz­ności - charakter względny, fakt popełnienia przestępstwa nie uzasadniał kary, ale cel jaki można było dzięki niej osiągnąć.

• Teorie bezwzględne (odwetowe) - teoria odwetu moralnego Kanta - kara to spełnienie obowiązku (wypływającego z imperatywu) państwa; teoria odwetu dialektycznego Hegla - uzasadnienie zastosowania kary logiką → skoro przestępstwo jest negacją prawa, a kara negacją przestępstwa, zastosowanie kary to afirmacja porządku prawnego.

• Teorie względne (utylitarne) - cele: zapobieganie przez odstraszanie (Anzelm Feuerbach, K. Filangeri - teoria przymusu społecznego - kara ma sens jeśli odstrasza); zapobieganie ogólne i szczególne (Jeremy benthama - jako prewencja ogólna i szczególna) → oparte na celu jako interesie publicznym. Teorie poprawy - oparte na interesie winowajcy

• Teorie mieszane - połączenie idei odwetu ze względami utylitarnymi (min. Edmund Krzymuski) - cel zapobiegania przestępstwom poprzez odpłatę podpartą paremią suum cuique tribuere.

System kar.

• kryterium: surowość - np. Code penal z 1810 r., (kary dręczące i hańbiące, kary poprawcze i kary policyjne), w Kodeksie Karzącym z 1818 r. (kary główne, poprawcze i policyjne), w austriackiej Franciscanie z 1803 r., (kary za zbrodnie i kary za ciężkie przestępstwa policyjne) czy w kodeksie rosyjskim z 1845 r. (kary główne i poprawcze).

• kryterium: stopień samodzielności kary - kary zasadnicze i kary dodatkowe - późno wprowadzone, ze względu na początkową walkę z arbitralnością sędziów, zamiast możliwości orzekania przez nich kar dodatkowych, wprowadzano ustawowo określane skutki skazania (np. utrata praw obywatelskich) - kary dodatkowe mogą być też samoistne, np. grzywna.

• kryterium: równość w zakresie karania - generalnie równość, ale czasem zróżnicowanie ze względu na np. przynależność państwowa stanowisko społeczne, płeć, wiek itp. → po części jako reliktem stosunków feudalnych, a po części — wyraz humanitaryzacji karania.

• kryterium: dobro dotknięte karą - kary śmierci, cielesne, pozbawienia wolności, majątkowe, utraty uprawnień i na czci.

1. Kara śmierci → krytyka - nieodwracalność (w razie ew. pomyłki) i niepodzielność (niemożność dostosowania do ciężkości przestępstwa) → tendencja do ograniczania (nie w stosunku do kobiet, dzieci, starców), a nawet zniesienia (szczególnie kwalifikowanych form) lub nadawania jej alternatywnego charakteru, a jej wykonywanie poddawane humanitaryzacji (powieszenie, rozstrzelanie). Problem kary śmierci odżył po I wojnie światowej.

2. Kary cielesne - uważane za przeżytek feudalizmu. Kary cielesne kaleczące (mutylacyjne) zniknęły z kodeksów karnych najwcześniej (z wyjątkiem piętnowania). Natomiast kary cielesne zwykłe (np. chłosta) przez pewien czas się utrzymały.

3. Kara pozbawienia wolności - dopiero od XVIII w. nabrała charakteru kary samoistnej.

• Prototyp dzisiejszych zakładów karnych - angielskie i holenderskie domy pracy (XVI/XVII w.) dla włóczęgów, żebraków itp.

• Początek XVIII w. we Włoszech pierwsze zakłady karne - cel. poprawa przestępcy poprzez leczenie środkami religijnymi → twórcą nowożytnego programu więzień był John Howard → konieczność reformy w duchu humanitar­nych koncepcji celowości, użyteczności i wychowawczego oddziaływania kary, sprzeciw zamykania wszystkich więźniów razem (demoralizacja) → wytyczne do tworzenia systemów więziennych:

• system pensylwański - (USA, Anglia) odcięcie więźniów od złych wpływów poprzez całkowite odosobnienie (więzienia budowane systemem celkowym) → wady - wysoka dolegliwości kary

• system auburnskim (odosobnienia) - łagodził on izolację więźniów przez to, że w ciągu dnia dopuszczał wspólną pracę więźniów, ale w całkowitym milczeniu.

• system progresywny (Anglia) - 2 cechy:

• podział więźniów w zależności od kary, wieku, cech indywidualnych, itp.

• stopniowe przechodzenie więźniów od okresu pełnego odosobnienia poprzez okres pracy wspólnej do pobytu w więzieniu przejściowym o reżimie półwolnościowym → punkt wyjścia dla zakładów dla młodocianych, ale z powodu dyżych kosztów, nie przyjął się.

• system klasyfikacyjny (Szwajcaria) - podział więźniów na klasy i możliwości w zależności od dobrego sprawowania do przechodzenia do lepszych klas odbywania kary.

• też inne kar, jak - deportacja do kolonii, zesłanie na katorgę lub osiedlenie się.

• Kary majątkowe - początkowo nie miały szerszego zastosowania → ze względu na „świętość” prawa własności, dolegliwość względem niewinnych i sprzeczne z zasadą równości. Z czasem (w związku z problemami kar więzienia) nawrót do kar majątkowych, jako bardziej elastycznych i użytecznych. W nowszych kodeksach stosowane na szeroką skalę jako kary zasadnicze i dodatkowe, z możliwością zamiany grzywny na karę pozbawienie wolności.

• Kara utraty praw - początkowo jako kara zasadnicza lub automatyczny skutek zasądzenia w niektórych przestępstwach (skrajna postać - śmierć cywilna) → z czasem jako kara dodatkowa w formie utraty praw publicznych, honorowych, niektórych cywilnych (np. rodzicielskich).

• Kara na czci - utrata obywatelskich praw honorowych, nagana sędziowska, obowiązek wystąpienia z prośbą o przebaczenie, ogłoszenie wyroku skazującego w pismach.

Środki zabezpieczające.

• koniec XIX w. - teoria środków zabezpieczających (ochronnych) w związku z kryzysem teorii kary (jako nie dość pewnego środka zapobiegania przestępstwom) i pod wpływem szkoły prawa socjologicznego.

• na początku XX w. w związku postulatami zwolenników teorii obrony społecznej i uchwałami Międzynarodowego Związku Kryminalistycznego środkami tymi powinni być objęci niepoczytalni (ze względu na stan umysłowy) i niepoprawni (recydywiści i zawodowi przestępcy). Domagano się tego, ze względu na osoby prowadzące zły tryb życia (alkoholicy, żebracy, włóczędzy)

• Środki zabezpieczające dzielono na:

• lecznicze - głównie wobec chorych umysłow, alkoholików, narkomanów

• poprawczo-zabezpieczające - zamknięcie i praca przymusowa dla niepoprawnych

• Jako środek zapobiegawczy stosowano także represje dodatkowe, jak odebranie praw rodzicielskich, prawa wykonywania zawodu, przepadek przed­miotów majątkowych i narzędzi.

• Stosowanie środków zabezpieczających (nieleczniczych):

• przedłużenie okresu odbywania kary (system norweski),

• umieszczenie pewnych kategorii przestępców, od razu po wyroku do zakładów ochronnych (system szwajcarski),

• połączenie kary ze środkiem ochron­nym (najczęściej),

• Stosowane w sposób arbitralny przez władzę sądową i administracyjną → przejaw ograniczania swobód i wyłom od zasady legalizmu.

GŁÓWNE KIERUNKI DOKTRYNY PRAWA KARNEGO

Szkoła klasyczna.

• Twórca - Anzelm Feuerbach.

• idee humanitaryzmu, ale oderwane od realiów życia:

• równość wobec prawa - jako równość formalna, bez zauważenia faktycznej nierówności (społ. i ekon.)

• formalna definicja przestępstwa (zasada nullum crimen sine lege) abstrahując od społecznego uwarunkowania.

• Przestępstwo jako zjawisko prawne, a nie społeczne.

• teoria odpowiedzialności o charakterze abstrakcyjnym - podstawą odpowiedzialności wina jednostki, obdarzonej niczym nie skrępowaną wolą (założenie - woluntaryzm, indeterminizm) → abstrakcyjnie ujęta „autonomia woli".

• teoria kary - teorie bezwzględne i teorie o funkcji prewencyjnej kary.

• Podstawowe postulaty praworządności i ideały „państwa prawnego", pod względem metody oparta na egzegezie, a swoje badania ograniczała do samej normy.

Szkoła antropologiczna. Szkoła socjologiczna.

• kryzys ideałów indywidualistyczno-liberalnych, postęp wiedzy o człowieku → podważenie założeń szkoły klasycznej.

• od lat 70'tych XIX w. - krytyka klasyków przez tzw. pozytywistów (różne odłamy)

• tylko tzw. normatywiści kontynuowali metodę klasyczną - ustawa jako samodzielny, realny twór, istniejący niezależnie od czynników pozaprawnych i poddawał ją analizie przy zastosowaniu wykształconej przez pozytywizm prawniczy metody formalno-dogmatycznej.

Szkoła antropologiczna

• Twórcą tej szkoły był włoski psychiatra Cesare Lombroso (1835-1909; „Człowiek zbrodniarz”). Uważał, że niektórzy ludzie mają wrodzone predyspozycje do popełnienia przestępstw konsekwencja - odrzucenie pojęcia winy jako podstawy odpowiedzialności karnej reakcją powinno być stosowanie środków zabezpieczających → podstawą ich stosowania - stan niebezpieczeństwa, jako pewna cecha jednostki

• Założenia tej szkoły obalone przez naukę.

Szkoła socjologiczna

• Twórcą tej szkoły był Franc von Liszt (1851-1919). Kierunek ten zwracał uwagę na fakt, że przestępczość ma swoje przyczyny tkwiące także w warunkach społecznych, różniło go to od szkoły antropologicznej. Natomiast od szkoły klasycznej różniło ją odmienne podejście do kwestii znaczenia czynu, sensu kary i znaczenia okoliczności odnoszących się do sprawcy dla jego odpowiedzialności karnej. Chodziło o to, że przy reagowaniu na przestępstwo należy większą uwagę zwracać na jego sprawcę i na możliwość prewencyjnego oddziaływania na niego, mniejszą natomiast na wagę popełnionego czynu.

• Liszt dzielił sprawców na trzy kategorie:

• sprawców z nawyknienia, wobec których celem kary powinna być ich eliminacja, ponieważ nie nadają się do poprawy;

• sprawców nadających się do poprawy, wobec których należy stosować kary niekoniecznie współmierne do wagi przestępstwa, lecz takie, które mogą tę poprawę spowodować;

• sprawców przypadkowych, nie wymagających poprawy, a jedynie ostrzeżenia przez ukaranie.

• Podstawowym celem kary - nie sprawiedliwa odpłata, lecz ochrona dóbr prawnych, osiągana przez prewencyjne oddziaływanie na konkretnego sprawcę (prewencja indywidualna) środkami zabezpieczającymi (surogat kary) dobranymi indywiduwalnie.

• Wpływ tej szkoły na prawo karne: rozpowszechnienie takich instytucji jak warunkowe zawieszenie wykonania kary i warunkowe przedterminowe zwolnienie, oraz szersze uwzględnianie okoliczności, lansowanie stosowania długotrwałych środków izolacyjnych wobec recydywistów, przestępców zawodowych i z nawyknienia.

Szkoła socjalistyczna

• Niemieccy socjaldemokraci - generalna krytyki podejmowanych „kryminalno-socjologicznych" przedsięwzięć refor­matorskich → przestępczość jako produkt kapitalizmu, więc reformy nie przyniosą efektu, póki nie zmieni się porządku społ.-gosp., a główne źródła przestępczości to rozbicie społeczeństwa na klasy, własność prywatna, wyzysk i nędza mas, włączanie kobiet i dzieci w wytwór­czość, rozluźnienie więzów rodzinnych, niepewność egzystencji, alkoholizm, prostytucja itp.

HISTORIA POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO

PROCES CYWILNY

Kodyfikacja procesu cywilnego w Austrii.

• 1781 r. (Józef II) - Powszechna Ordynacja Sądowa - postępowanie przed sądami cywilnymi w sprawach spornych → jej większą wersją była Powszechna ordynacja sądowa dla Galicji Zachodniej z 1796 r. (razem z procedurą józefińską)

• wymiana pism procesowych;

• formalizm;

• sporności (kontradyktoryjności);

• przezorności (ewentualności);

• teoria dowodów formalnych (dowody: przyznanie, dokumenty, świadkowie, opinia znawców, przysięga)

• drobiazgowość przepisów proceduralnych;

• Tryb postępowania: Wniesienie pisemnej skargi sąd przesyłał ją pozwanemu wraz z terminem na ekscepcje na ekscepcję powód miał replikę duplika pozwanego sąd wyznaczał termin do złożenia akt składnia pism w porządku chronologicznym i na ich podstawie sędzia wydawał wyrok (niepubliczny, bez motywów) stanowczy lub przedstawnowczy (jako postanowienie o dopuszczeniu dowodów i określeniu kwestii do udowodnienia).

• sprawy drobne - postępowanie ustne, uproszczone, gdzie sąd dbał o zachowanie formalności przez strony.

• odrębne przepisy - postępowanie posesoryjne, w sprawach małżeńskich, w sprawach ze stosunków poddańczych, a także przed sądami szczególnymi: wekslowymi, górniczymi i woj­skowymi.

• Ostra krytyka → reforma częściowa w ustawie o postępowaniu w sprawach drobiaz­gowych z 1873 r. → odejście od założeń powszechnego procesu cywilnego → wprowadzenie jawności i ustności przed sędzią wyrokującym (zasada bezpośredniości) oraz zasady swobodnej oceny dowodów.

• 1895 r. (autor: Franz Klein) - całkowita reforma postępowania (zwana kleinowską) → przekonanie, że proces ma funkcję społeczną

• obok zasady pisemności, zasada ustności, jawności i bezpośredniości

• uzupełniała zasadę kontradyktoryjności zasadą instrukcyjną (sąd z własnej inicjatywy dążył do tego, by strony złożyły potrzebne wyjaśnienia, mógł żądać osobistego stawiennictwa, ekspertyz, przesłuchania świadków, przedłożenia dokumentów itp., chyba że obie strony sobie tego nie życzyły)

• zasada swobodnej oceny dowodów

• Tryb postępowania: Wniesienie skargi → bezzwłoczne działania sędziego (doręczenie pozwu pozwanemu i wyznaczenie terminu pierwszej rozprawy) próba pojednania stron, rozstrzygnięcie ekscepcji, wyrok w razie zgody pozwanego lub powoda lub termin złożenia pisemnej odpowiedzi na skargę → rozprawa główna → sąd mógł w celu koncen­tracji materiału procesowego (skupienie materiału faktycznego na podstawie, którego sąd ustalał faktyczne okoliczności sprawy) odrzucać twierdzenia i dowody przytaczane dla przewlekania procesu i nakładać grzywny za pieniactwo.

• Procedura ta bardzo dobrze oceniana ze względu na tendencje do socjalizacji prawa. Wprowadzona wraz z odrębną ustawą o nowej organizacji sadów.

Kodyfikacja procesu cywilnego w Prusach i II Rzeszy.

Prusy:

• Powszechna Ordynacja Sądowa dla Państw Pruskich z 1793 r.

• skasowała instytucję adwokatury → urzędnicy sądowi jako asystenci

• zasada śledcza zamiast kontradyktoryjności

• nakaz mówienia prawdy przez strony

• podział na 2 stadia: stadium „instrukcji” - razem ze stronami i sędzią przesłuchania stron, wyjaśnienia luk i sprzeczności. Stadium wyrokowania - skład sędziowski wydawał wyrok na podstawie instrukcji przygotowanej przez sędziego prowadzącego instrukcję.

• praktyka wadliwa → lata 30'te - zmiany w kierunku ograniczenia zasady śledczej i wprowadzenia 3 stadiów: postępowanie przygotowawcze, dowodowe i orzekające toczone przed tym samym składem sędziowskim.

Niemcy

• 1877 r. - ogólnoniemiecki kodeks postępowania cywilnego (z odrębną ustawą o nowej organizacji sadów)

• zasada ustności - zbyt rygorystyczna - sąd orzeka tylko i wyłącznie na podstawie ustnych wypowiedzi stron

• kontradyktoryjność - sędzia dopuszczał dowody tylko i wyłącznie przedstawione przez strony

• zniesienie stadiów procesu - na pierwszej rozprawie ekscepcje, w sprawach zawiłych sąd zarządzał postępowanie przygotowawcze, natomiast rozprawa główna była jawna (z możliwością wyłączenia).

• zasada swobodnej oceny dowodów

• nakaz zastępstwa przed sądami kolegialnymi

• odwołanie od wyroku (kwestie formalne i materialne), rewizja (kwestie formalne)

• 1898 r. - nowelizacja (w związku z BGB). Kolejne nowelizacje po 1-wszej wojnie światowej → dotyczące ograniczenia zasady kontradyktoryjności i ustności.

Francuski kodeks procedury cywilnej z 1806 r.

• Code de procedur z 1806 r. - wzorowany na ordonansie z 1667 r. (początki ustności, jawności i swobodnej oceny dowodów) - brak sformułowania zasad procedury → wywodzono je z postanowień szczególnych - m.in. zasada równości stron, kontradyktoryjności, dyspozycyjności, koncentracja materiału procesowego, ustność, swobodna ocena dowodów, for­malizm.

• najpierw próba pojednania

• wytoczenie powództwa przez urzędnika sądowego (pozwany musiał wybrać sobie pełnomocnika) → ustne lub pisemne pertraktacje, aż „pilniejszy” złoży wniosek o wpis sprawy na wokandę pierwsze posiedzenie - zgłaszanie przez strony konkluzji (ściśle sformułowanych wniosków i zarzutów) następne posiedzenie - ustna debata z udziałem stron lub ich adwokatów, przy czym sąd mógł w pewnym zakresie domagać się uzupełnienia materiału dowodowego postępowanie dowodowe (przesłuchania świadków, oględziny) dokonywane przez sędziego delegowanego wyrok bezpośrednio po rozprawie w formie krótkiej sentencji (motywy później) z możliwością wydania wyroku zaocznego (opozycja jako odwołanie) apelacja - zwyczajny środek odwoławczy (procedura jak wyżej)

• Nadzwyczajne środki:

• opozycja trzeciego - zaskarżenie wyroku przez osobę, która brała udział w postępowaniu, o ile wyrok ten naruszał jej prawa,

• restytucja - zaskarżenie wyroku ostatecznego i żądanie wznowienia postępowania przez sąd, który wydał wyrok z powodów błędów proceduralnych lub błędnego ustalenia faktów.

• kasacja - uregulowana poza kodeksem procedury cywilnej.

• wprowadzona w Księstwie Warszawskim (krytyka - formalizm, przewlekłość, kosztowność, drobiazgowość postępowania egzekucyjnego bardzo rygorystyczna względem dłużnika)

• Nowy k.p.c. z 1975 r. → likwidacja archaizmów i ułatwienie dochodzenia sprawiedliwości (m.in. uprosz­czenie języka sądowego, bardziej sprawiedliwe rozłożenie kosztów procesu).

Proces cywilny w Rosji XIX w.

• Zwód praw t. X cz. II z 1832 r.

• pisemne i tajne

• wyrok bez kontaktu ze stronami na podstawie streszczenia pism procesowych (kancelaria sądowa) i według legalnej teorii dowodowej, ale sąd mógł z własnej inicjatywy zbierać dowody (np. z urzędów) → powód przewlekłości procesu.

• Reforma sądownictwa Aleksandra II → nowa procedura weszła w skład tzw. ustaw sądowych z 1864 r. i dołączona jako t. XVI do Zwodu.

• połączenie zachodnich elementów z rodzimymi pierwiastkami i potrzebami

• kontradyktoryjność, z elementami instrukcyjności (nie mógł zbierać sam dowodów, ale mógł zadawać stronom pytania i wskazywać na potrzebę zebrania określonych dowodów)

• ustność połączona z pisemnością

• zasada publiczności i bezpośredniości (orzekanie na podstawie materiałów z bezpośredniego kontaktu i pierwszego źródła) - przesłuchania świadków i przeprowadzenie dowodu na posiedzeniu publicznym.

• swobodna ocena dowodów

• dowody - świadkowie, dokumenty, przysięga (za obopólną zgodą)

• Tryb postępowania: wniesienie pozwu (pisemny przed sąd okręgowy, ustny/pisemny przed sad pokoju) doręczany pozwanemu przez sąd pierwsza rozprawa - pozwany musiał zgłosić wszystkie zarzuty i dowody, a sąd mógł je odrzucić w razie uznania, że ich cel to przewlekanie procesu apelacja do sądu wyższej instancji (kwestie merytoryczne, ustnie i jawnie) kasacja (widoma obraza prawa materialnego lub formalnego).

• wprowadzona w Królestwie Polskim w 1875 r. (w miejsce code de procedure).

• kolejne nowelizacje w kierunku przyspieszenia rozprawy.

Tendencje rozwojowe procesu cywilnego w XIX i XX w.

• Kontradyktoryjność, jawność, ustność, bezpośredniość i swobodna ocena dowodów - najwcześniej - ordonans Ludwika XIV z 1667 r.

• idea liberalizmu i indywidualizmu → zasada dyspozycyjności i kontradyktoryjność

• egalitaryzm → zasada równouprawnienia stron

• jawność - w celu zabezpieczenia przed nadużyciami

• ustność, bezpośredniość, koncentracja materiału dowodowego, swobodna ocena dowodów - w celu zapewnienia słuszności i prawidłowości orzeczeń

• brak sformułowania teorii dot. poszukiwania prawdy - nadal prawda formalna (sądowa, prawnicza), nieraz zmierzano do prawdy obiektywnej.

• powyższe przemiany w formie tendencji, modernizacji starych zasad w kierunku nowych → wszędzie proces opierał się na tych samych złożeniach ogólnych, ale w różnych kombinacjach i za pomocą różnych środków realizowane.

• Główne wady - przewlekłość i wysokie koszty

• koniec XIX w. - pojawienie się haseł socjalizacji prawa → nowe koncepcje: funkcje społeczne procesu (proces to realizacja nie tylko praw jednostkowych, ale i interesu publicznego)

• ograniczenie zasady kontradyktoryjności na rzecz zasady instrukcyjnej lub oficjalno-śledczej.

• publicyzacja procesu publicznego - podporządkowanie procesu względom interesu ogólnego (interesu państwa) krytyka przewlekłości, formalistyki i kosztowności procesu, szczególnie po 1-wszej wojnie światowej (zmiany w kierunku różnych kombinacji dotychczasowych zasad, drugorzędnych kwestii technicznych, postulat wyjęcia spod kompetencji sądów pewnych spraw, duża liczba powstających sądów polubownych ze względu na kryzys wymiaru sprawiedliwości).

PROCES KARNY

Program reformy procesu karnego w epoce Oświecenia.

• jednostka jako przedmiot → jednostka jako podmiot procesu.

• krytyka inkwizycyjnego postępowania dowodowego, w szczególności tortur → pierwsze zniosły je Prusy (1740) potem Austria i Polska (1776)

• krytyka legalnej teorii dowodów i jej reguł (ocena świadków w zależności od ich statusu czy płci, a nie ze względu na to czy mają interes w mówieniu prawdy czy nie (Baccaria); wymaganie słabszych dowodów do cięższych przestępstw; nie poszukiwania prawdy materialnej, przyznanie jako królowa dowodów)

• wzorowano się na angielskich wzorach (nie zawsze dobrze je rozumiejąc)

• instytucja przysięgłych

• charakter skargowy procesu → skarga popularna (prywatna lub policyjna), sądowa, publiczna.

• Postawienie w stan oskarżenia → śledztwo wstępne (o ile dopuszczalne) - cel: doprowadzeni oskarżonego przed odpowiedniego sędziego z zagwarantowanie wszystkich praw, jak równouprawnienie w procesie.

• wykształcenie się całego systemu gwarancji nietykalności osobistej (habeas corpus od Habeas Corpus Act z 1679) → określone reguły aresztowania i zamknięcia w więzieniu gwarantując na mocy tzw. writ of habeas corpus najkrótsze możliwe terminy postawienia przed sąd.

• Postulaty humanitarystów → reforma sądownictwa w duchu angielskim, niezawisłość sędziów, czynnik społeczny, przyznanie podsądnemu określonych praw (gwarancji przed samowolnym uwięzieniem, prawo do obrony, domniemanie niewinności)

• Najwcześniej przebudowa w tym kierunku we Francji (konieczna zmiana polityczno-społecznego ustroju).

Proces karny rewolucji francuskiej i w czasach Napoleona.

• Deklaracja - 1. zakaz oskarżenia, aresztowania i więzienia w wypadkach przez ustawę nieprzewidzianych; 2. domniemanie niewinności → gwarancje dotyczące fazy przed procesem (przed dotychczasową praktyką zatrzymywania na nieograniczony czas tylko na podstawie wydawanych przez króla i jego kancelarię in blanco listów pieczętnych) jak i fazy w trakcie procesu → podsądny jako podmiot procesu.

• Dekrety Konstytuanty z 1789 r. - zniesienie tortur, kar z podejrzenia, wprowadzono jawność 2 fazy, prawo do obrony i wyboru obrońcy.

• Kodeks karny z 1791 r. - zasadnicza reforma - uchylenie ordonansu z 1667 r. - jawność, ustność, swobodna ocena dowodów, instytucja przysięgłych - 2 ławy - oskarżająca (8) i orzekająca (12)

• Kodeks o przestępstwach i karach z 1795 r. - 3 stadia procesu: obowiązkowe śledztwo wstępne (tajne i pisemne), postawienie w stan oskarżenia oraz rozprawa właściwa (jawna, ustna, kontradyktoryjność) → dwoistość procesu (połączenie inkwizycyjnego z skargowym)

• Kodeks postępowania karnego z 1808 r.

• 2 księgi (I - dochodzenie wstępne; II - wyrokowanie i wymiar kary)

• proces mieszany - ścisłe oddzielenie postępowania wstępnego (inkwizycyjne - tajne, bez obrony, czasem podzielone miedzy prokuratora i sędziego śledczego) od postępowania głównego → rozdzielenie funkcji ścigania, śledztwa i sądzenia.

• postępowanie główne - skargowe, jawne, ustne, swobodna ocena dowodów, kontradyktoryjne, prokurator jako oskarżyciel publiczny, oskarżony jako strona w procesie.

• wady wynikające z wewnętrznej niespójności z powodu różnic między postępowaniem wstępnym a głównym → liczne zmiany - głównie nadanie pierwszej fazie cech skargowych (prawo do obrony, prawo wglądu do akt)

• Nowa procedura karna z 1959 r. - utrzymanie podstawowych założeń kodeksu z 1808 r. z zaakcentowaniem rozdziału funkcji między prokuratora, sędziego śledczego oraz sędziego wyrokującego, oraz z wzmocnieniem elementów skargowości w postępowaniu wstępnym.

Kodyfikacja procesu karnego w Austrii.

• Teresina z 1768 r. - postępowanie inkwizycyjne → 1776 r. - niesienie tortur.

• Ordynacja wyborcza z 1788 r. (Józef II) - całkowicie odrębne prawo materialne od procesu.

• postępowanie w przypadku przestępstw tzw. kryminalnych

• proces inkwizycyjny (tajność, pisemność, pośredniość postępowania)

• oskarżone jako przedmiot, bez prawa do obrony (inkwirient miał obowiązek zebrać też materiały na korzyść)

• legalna teoria dowodowa w jej odmianie tzw. pozytywnej teorii dowodów formalnych - sędzia musiał wydać wyrok skazujący, o ile przeciw oskarżonemu przemawiała określona ilość i jakość środków dowodowych.

• w celu uzyskania przyznania się stosowano tzw. kary za nieposłuszeństwo (chłosta, post o chlebie i wodzie)

• możliwość stosowania kar nadzwyczajnych (rodzaj kar z podejrzenia) oraz instytucja „uwolnienia z instancji z pozostawieniem w podejrzeniu”.

• Francisiana z 1803 r. (na podstawie ustawy zachodniogalicyjskiej z 1796 r. - połączenie procesu z karnym materialnym)

• proces inkwizycyjny, oskarżony przedmiotem, bez prawa do obrony

• zmiany w systemie dowodowym - negatywna teoria dowodowa (sędzia nie mógł skazać jeśli nie było określonych dowodów) a przyznanie oskarżonego musiał oceniać na tle całego materiału dowodowego (zaczątek swobodnej oceny dowodów)

• zniesiony formalny podział na inkwizycję generalną i ściślejszą.

• wymóg by wyrok wydany był przez kolegium sędziowskie a nie przez jednego sędziego, czasem z koniecznością przedstawienia sadowi wyższej instancji.

• Ograniczone środki odwoławcze → zakaz zaostrzenia kary, jeśli odwoływał się skazany.

• Ustawa o postępowaniu karnym z 1850 r. (następstwo wydarzeń rewolucji z 1848 r. i postanowień konstytucji; wzorowana na procedurze francuskiej)

• proces mieszany

• udział przysięgłych w sprawach politycznych i prasowych

• nawrót do absolutyzmu po upadku rewolucji spowodował uchylenie tych zmian i powrót do Francisiany.

• Ustawa o postępowaniu karnym z 1873 r. (glaserowska - dzieło Juliusa Glasera, późniejszy minister sprawiedliwości)

• obok procesu, organizacja sądów karnych, prokuratury (wzór francuski - hierarchiczna, scentralizowana, niezależna od sądów)

• proces mieszany

• śledztwo wstępne - inkwizycyjne, sędzia śledczy prowadzi z urzędu, tajne, obwiniony upomniany do składania prawdziwych zeznań

• rozprawa główna - równouprawnienie stron, jawnie, ustnie (wyjątek - możność odczytywania zeznań), swobodna teoria dowodowa, kierownicze stanowisko przewodniczącego rozprawy (mógł sam gromadzić materiał dowodowy),

• środki przeciw wyrokom: zwyczajne (zażalenie nieważności i odwołanie, tj. apelacja) i nadzwyczajne (prośba o wznowienie postępowania karnego i rewizję nadzwyczajną)

• Przed 1-wszą wojną światową - projekty reformy. Częściowa reforma w powojennej republice austriackiej.

Kodyfikacja procesu karnego w Prusach i II Rzeszy.

Prusy

• Pruska ordynacja kryminalna z 1805 r.

• proces inkwizycyjny → modyfikacje: zniesienie podziału na inkwizycję generalną i ściślejszą i wprowadzenie różnych form przesłuchiwania podsądnego (badanie sumaryczne, przesłuchanie wg z góry ułożonych pytań, ostateczne przesłuchanie) → większa swoboda w prowadzeniu rozprawy przez sędziego

• pozytywna teoria dowodowa, ale przyznanie się oskarżonego do winy (kary za nieposłuszeństwo) nie zwalniało od szukania dalszych dowodów winy.

• Kary zwyczajne (gdy wystarczający materiał dowodowy) i kary z podejrzenia (gdy niedostateczny materiał dowody)

• instytucja tymczasowego uniewinnienia - gdy podejrzany nie mógł odeprzeć wysuwanych zarzutów lub w razie trudności z wyjaśnieniem sprawy → dozór policyjny z możliwością wznowienia procesu

• udział obrońcy w procesie (przedstawiał sądowi na piśmie argumenty i okoliczności przemawiające na korzyść oskarżonego

• ograniczona możliwość odwołania

• w Księstwie Warszawskim - zmiany pod katem organizacji sądów, pewne elementy skargowości - jawna rozprawa, oskarżyciel publiczny, zniesienie form przymusu wobec oskarżonego, kasacja (od 1810 r.), mimo to inkwizycyjny charakter (główna część postępowania i wyrokowania - tajne i pisemne)

• Stopniowo zmiany w kierunku procesu mieszanego → 1849 r. - Pruska ustawa o wprowadzeniu postępowania ustnego i publicznego z udziałem przysięgłych w sprawach karnych, (uzupełniona w 1852) wprowadzała tzw. zreformowany proces karny (wzorowany na francuskiej procedurze karnej z 1808 r.)

Zjednoczenie Niemiec

• Ogólnoniemiecka ordynacja procedury karnej z 1877 r. (7 ksiąg)

• tzw. proces zreformowany (wzór francuski, ale więcej skargowości)

• 3 stadia: postępowanie wstępne (dochodzenia przygotowawcze i śledztwo wstępne), postępowanie przejściowe (przygotowania do rozprawy), oraz postępowanie główne.

• Ściganie przestępstw - prokuratura (wzór francuski), działająca na zasadzie legalności (zobowiązanie do wystąpienia z oskarżeniem, o ile zachodziły przewidziane przez ustawę warunki. Wyjątkowo zasada oportunizmu - zaniechanie z wystąpieniem z oskarżeniem.

• śledztwo - jawność wewnętrzna (wobec stron) i udział obrońcy.

• rozprawa główna - pełna zasada skargowości, równouprawnienie stron, jawność, ustność, ten sam skład,

• prawda materialna - swobodna ocena dowodów

• Odwołanie - przeciwko wyrokom sądów ławniczych (lżejsze występki i wykroczenia, 1 sędzia i 2 ławników)

• Rewizja - od wyroków sadów krajowych (skład 5 sędziów zawodowych, poważniejsze występki i zbrodnie zagrożone mniej surowymi karami) oraz sądów przysięgłych (właściwych dla cięższych zbrodni) - podstawa - naruszenie ustawy.

Proces karny rosyjski w XIX w.

• Zwód praw, t. XV, cz. II z 1832 r. → potem zniesiono tortury, a sąd wyższej instancji musiał pytać się oskarżonego, czy nie był zmuszany do konkretnych odpowiedzi. → szybka reforma prawa karnego materialnego, procedura natomiast poddana pracom → projekt zdewaluowany po reformie sadownictwa Aleksandra II

• Ustawa postępowania karnego z 1864 r.

• wstęp i 3 księgi

• proces zreformowany (mieszany), ale z dużymi koncesjami na rzecz zasady śledczej (gł. w postęp. wstępnym).

• dochodzenie wstępne - prowadzone przez władze policyjne, a w sprawach większej wagi - śledztwo wstępne (sędzia śledczy pod nadzorem prokuratora) → brak prawa do obrony, a sędzia śledczy miał prawo pytać się sąsiadów o wartość moralną obwinionego

• Oddanie pod oskarżenie i rozprawa główna - ustna i jawna, równouprawnienie stron.

• Ważne przyznanie się do winy, co mogło zastopować całe postępowanie i przejść do wywodów stron

• Po wywodach stron (specyficzne dla procesu rosyjskiego) - sporządzenie na piśmie pytań stawianych sędziom, co do faktu przestępstwa i winy oskarżonego na podstawie aktu oskarżenia i wyników rozprawy

• Odwołanie (od wyroków sadów bez przysięgłych) i zażalenie nieważności w trybie kasacji (sądy apelacyjne i przysięgłych)

• od 1876 r. - wprowadzone do Królestwa Polskiego

• lata 80'te XIX w. - zmiany w duchu reakcyjnym → ustawa o stanie wyjątkowym, o sądach wojenno-polowych (sadziły w ciągu 2 dób).

Ogólne tendencje rozwojowe procesu karnego XIX i XX w.

• przejście od procesu inkwizycyjnego do mieszanego

• elementy procesu inkwizycyjnego utrzymane ze względu na potrzebę szybkiego i sprawnego ścigania przestępstw.

• zasadnicze postępowanie - skargowe → trójpodmiotowość procesu (sędzia, prokurator, oskarżony)

• równouprawnienie stron w sporze dochodzonym przed sądem

• dające pozycję podmiotu - domniemanie niewinności, prawo do obrony

• równość możliwości - tzw. zasada równości broni, dostęp do wszystkich czynności do których dopuszczony był oskarżyciel

• zasada obustronnego przesłuchania (sędzia nie może uznać jednej tezy, jeśli nie wysłucha strony drugiej)

• jawność zewnętrzna (rozprawa główna) i wewnętrzna (każda faza)

• ustność, bezpośredniość i koncentracja materiału procesowego

• zasada ostatecznego rozwiązania (bez „uwalniania z instancji”)

• swobodna ocena dowodów i poszukiwanie prawdy materialnej

• to przejście było stopniowe, wyrażające pewne tendencje. Powyższe zasady to „typ idealny”. Wraz z załamywaniem się podstaw liberalizmu i praworządności następowały załamania tych zasad.

10

---