HISTORIA PRAWA

ŚREDNIOWIECZE I CZASY WCZESNONOWOŻYTNE

Spis treści

PRAWO KANONICZNE 4

ŹRÓDŁA PRAWA 5

Źródła u Germanów i w państwie frankońskim 5

Italia 6

Niemcy 6

Francja 7

Hiszpania 8

Anglia 8

Czechy i Węgry 9

Ruś Kijowska i Rosja 10

Litwa 10

HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO 10

Prawo prywatne w średniowieczu 10

Prawo osobowe i rodzinne 10

Prawo rzeczowe 12

Zobowiązania 14

Spadkobranie 15

Zmiany w prawie prywatnym od schyłku średniowiecza 16

Wpływ prawa rzymskiego 16

Zmiany w prawie osobowym i rodzinnym 16

Zmiany w prawie majątkowym 17

HISTORIA PRAWA KARNEGO 19

Prawo karne w średniowieczu 19

Wczesne średniowiecze 19

Rozwój średniowiecznego prawa karnego 21

Prawo karne Italii 22

XVI-XVII w. 24

HISTORIA POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO 25

Proces w średniowieczu 25

Od schyłku średniowiecza 27

Proces cywilny 27

Proces karny 28

PRAWO W CZASACH NOWOŻYTNYCH I NAJNOWSZYCH 29

PROGRAM KODYFIKACJI PRAWA 29

HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO 31

Źródła prawa cywilnego i handlowego 31

Kodeks cywilny austriacki z 1811 r. (ABGB) 31

Kodeks Napoleona 31

Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego 32

Kodeks cywilny niemiecki (BGB) - 1896 (z mocą obowiązującą od 1900) 32

Kodeks cywilny szwajcarski (ZGB) - 1907 (wszedł w życie w 1912) 32

II Rzeczpospolita 33

Anglia 33

Źródła prawa handlowego 33

Instytucje prawa prywatnego 33

Pierwszy okres rozwoju 33

Drugi okres rozwoju 34

Prawo osobowe i rodzinne 34

Osoby fizyczne 34

Osoby prawne 34

Małżeństwo 35

Rodzina 35

Prawo majątkowe 36

Własność 36

Zobowiązania 36

Umowy 36

Podstawy odpowiedzialności cywilnej 37

Spadkobranie 37

Instytucje prawa handlowego 39

Kierunki myśli cywilistycznej 39

HISTORIA PRAWA KARNEGO 40

Założenia programu kodyfikacji 40

Program humanitaryzmu: 40

Założenia kodyfikacji 40

Źródła prawa karnego 41

Francja 41

Austria 41

Niemcy 42

1851 - Kodeks karny pruski 42

1871 - Kodeks karny ogólnoniemiecki - przepisy wstępne i 2 części (ogólna i szczególna) 42

Rosja 42

II Rzeczypospolita 43

Anglia 43

Charakterystyka prawa karnego XIX i XX wieku 44

Obowiązywanie ustawy karnej 44

Subiektywne przesłanki odpowiedzialności - wina 44

Wina umyślna 44

Wina nieumyślna 45

Czynniki wyłączające lub ograniczające odpowiedzialność 45

Kara 45

System kar 46

Środki zabezpieczające 46

Główne kierunki doktryny 47

HISTORIA POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO 47

Proces cywilny 47

Austria 47

1895 - procedura cywilna „kleinowska” (F. Klein): 48

Niemcy 48

1793 - Powszechna Ordynacja Sądowa dla Państw Pruskich 48

1877 - niemiecka procedura cywilna 48

Francja 48

1806 - Code de procedure, na podstawie ordonansu z 1667 48

Rosja 49

1864 - procedura cywilna w ramach ustaw sądowych - XVI tom Zwodu Praw 49

II Rzeczypospolita 49

1930 - kodeks postępowania cywilnego - rozporządzenie Prezydenta RP (moc od 1933) 49

Tendencje rozwojowe: 50

Proces karny 50

Francja 50

1795 - Kodeks o przestępstwach i karach 51

1808 - Kodeks postępowania karnego 51

Austria 51

1803 - Franciscana 51

1850 - ustawa o postępowaniu karnym 51

1873 - nowa procedura karna „glaserowska” 51

Niemcy 52

1805 - Pruska ordynacja kryminalna 52

1877 - ogólnoniemiecka ordynacja procedury karnej (moc od 1879) 52

Rosja 52

1832 - t. XV cz. II Zwodu Praw 52

1864 - Ustawa postępowania karnego 52

II Rzeczypospolita 53

1928 - Kodeks postępowania karnego (moc od 1929) 53

Tendencje rozwojowe 53

• prawo feudalne - ewolucja od form prymitywnych, charakterystycznych dla okresu rozpady wspólnot rodowo-plemiennych i powstawania organizmów państwowych, do prawa wysoko rozwiniętego

• niewielkie znaczenie prawa rzymskiego we wczesnej fazie rozwoju prawa - zmiana dopiero w późnym średniowieczu

• podstawowe znaczenie podziału na: prawo zwyczajowe - powstające na drodze praktyki społecznej usankcjonowanej przez państwo i prawo stanowione, świadomie tworzone przez organy prawotwórcze

• źródłami prawa także: prejudykaty (orzeczenia sądowe zapadłe wcześniej w podobnych sprawach) oraz nauka prawa - jurysprudencja (dzieła glosatorów, komentatorów, opinie uczonych doktorów praw wydawane w trudniejszych sprawach przez fakultety prawnicze)

• pierwszym źródłem prawa: prawo zwyczajowe; podstawą porządku prawnego nie mogło być prawo wydawane przez władcę - istniejącym normom władza nadawała jedynie sankcję przymusu prawnego (głównie w drodze praktyki organów państwowych) - gł. rola sądów; normy przez sądy stanowione - ujmowane w formie pisemnej wpierw jako reguły jednostkowe

• akty prawne monarchy - najczęściej zmiana lub uzupełnienie prawa zwyczajowego

• wiek XIII - nowa ideologia prawodawstwa: duże znaczenie prawotwórczej działalności władców (w okresie rozdrobnienia feudalnego) - teoretyczne uzasadnienie mocy stanowienia praw: legiści i kanoniści

• pojęcie prawa jako tworu prawodawcy (wraz z odkryciem Arystotelesa); 3 etapy: prywatne spisy prawa zwyczajowego (zwody, zwyczaje, zwierciadła, kodeksy), spisy istniejących praw (moc obowiązująca w drodze praktyki bądź sankcji monarchy), faza intensywnego prawodawstwa królewskiego, ustanawianie nowych norm prawnych

• przedsięwzięcia legislacyjne (absolutyzm) dotyczyły przede wszystkim procesu sądowego oraz prawa karnego

1. partykularyzm prawa: p. zwyczajowe nie miało charakteru powszechnego; partykularyzm personalny (zasada personalności), jak i terytorialny (zasada terytorialności); partykularyzm personalny - w stanowość

• tendencje do unifikacji lokalnych praw - w dobie powstawania scentralizowanej monarchii; prawa o charakterze powszechnym, „uniwersalnym” - prawo rzymskie i kanoniczne - czynnikami integrującymi

• prawo rzymskie - w charakterze prawa powszechnego (ius commune) - stosowane w przypadkach luk

• ewolucja: gromadzenie materiału w celu poznania prawa - spisywanie prawa w celu osiągnięcia pewności prawa - zastępowanie p. zwyczajowego stanowionym - tendencja do racjonalnej systematyzacji prawa

2. stanowość prawa - każdy ze stanów (wielkich grup społ. określonych przez prawo i wyróżniających się odrębnym stanowiskiem prawnym) rządził się własnymi prawami (osobne dla stanu szlacheckiego - prawo ziemskie, lenne; stanu duchownego - prawo kanoniczne; mieszczaństwa - prawo miejskie); stanowość w praktyce ugruntowana istnieniem stanowej struktury sądownictwa

• prawa stanów uprzywilejowanych - o charakterze przywilejów lub w drodze umów

• w ramach prawa stanowego - odrębne prawa dla grup pośrednich (np. organizacji rzemieślniczych czy kupieckich) - korporacyjny charakter prawa

3. nauka i nauczanie prawa - szczególne miejsce; uzupełnianie braku rozwiązań w źródłach wiedzą z prac prawniczych; rozwój uniwersytetów (Bologia, Padwa, Pawia, Perugia; Montpellier, Avignon, Orlean, Paryż; Oxford, Cambridge; Salamanka, Walencja, Valladolid)

• podstawą studiów prawniczych - prawo rzymskie i kanoniczne

• odrodzenie prawa rzymskiego - związane z działalnością XII-wiecznej szkoły bolońskiej GLOSATORÓW (analiza odnalezionych tekstów części kodyfikacji justyniańskiej)

• badania za wzorem interpretatorów prawa longobardzkiego w Pawii; oparte na odnalezionych Digestach

• wyjaśnienia i uwagi (glosy) zapisywane w tekście kodyfikacji na marginesie (glosa marginalis) lub między wierszami (glosa internalis)

• założycielem szkoły: Irnerius (przełom XI i XII w.), najsłynniejszym: Accursius - zebranie dzieł własnych i poprzedników (Azona, Bulgarusa, Placentinusa, Martinusa) w zbiorze Glossa ordinaria

• nauka prawa w oparciu o metodę scholastyczną; kult autorytetów; drobiazgowa egzegeza zastanych tekstów, spory o poszczególne słowa, przeniknięte kazuistyką; objaśnianie drogą operacji logiczno-językowych, niekiedy interpretacji praktycznej odzwierciedlającej potrzeby czasu

• dokonywali prób sformułowania ogólniejszych twierdzeń i zasad prawnych

• teza o cesarzach niemieckich jako kontynuatorach cesarstwa rzymskiego; teza o przynależności do Rzeszy państw posługujących się prawem rzymskim

• włączenie ustawodawstwa cesarskiego do Corpus iuris civilis: nadanie kodyfikacji justyniańskiej nowego kształtu: 4 części - Kodeksu, Digestów, Instytucji i Nowel, no nowel dawnych (podzielonych na 9 grup) dodano dwie kolejne (10 i 11) - spis longobardzkiego prawa lennego Libri Feudorum oraz ustawy Fryderyka I i II; nazwa zbioru w druku w 1538 przez D. Gothofredusa

• szkoła KOMENTATORÓW: postglosatorów, konsyliatorów

• twórcze przystosowanie prawa rzymskiego do potrzeb współczesności; unowocześnienie metody scholastycznej przez metodę dialektyczną zaczerpniętą z Arystotelesa

• Bartolus de Saxoferrato (XIV w.); Baldus de Ubaldis

• właściwi twórcy odrodzonego prawa rzymskiego; w ich interpretacji zaczęło przenikać systemy prawne Europy jako ius commune

• PRAWO KANONICZNE

Pochodziło wyłącznie od władzy kościelnej, mogło dotyczyć stosunków kościelnych i świeckich; nie jest tożsame z prawem kościelnym

• normy: początkowe z Nowego i Starego Testamentu (ten drugi jako źródło wzorcowe dla niektórych instytucji: prawa azylu, dziesięciny, przeszkód małżeńskich) + pisma ojców Kościoła (św. św. Ignacego, Klemensa rzymskiego, Polikarpa) + pisma doktorów Kościoła (św. św. Ambrożego, Hieronima, Augustyna, Tomasza z Akwinu)

• źródłem: ustawodawstwo synodalne (soborów powszechnych i papieskie)

• źródła te ujmowane w kompilacje o charakterze prywatnym: 1012 - zbiór Burcharda z Wormacji; Iwona z Chartes - Collectio Tripartita; apokryf z poł. IX w. - kolekcja Pseudo-Izydora

• I poł. XII wieku: początek nauki prawa kanonicznego: ułożenie zbioru norm prawa kanonicznego przez Gracjana - Dekret Gracjana; Gracjan - pierwszym wykładowcą prawa kanonicznego w Bologii

• I okres badań: okres glosatorów, zwanych dekretystami: Paucapalea, Rolandus, Rufinus, Jan Teutonicus

• Dekrecie Gracjana + ustawodawstwo papieskie: podstawa kompilowania i badania dekretalistów: Bernarda z Bawii (koniec XII wieku): kompedium z podziałem na iudex, iudicium, clerus, conubia, crimen - generalna podstawa systematyki p. kanonicznego

• pierwszy urzędowy zbiór: 1234, Dekretały Grzegorza IX, sporządzony przez Rajmunda z Pennaforte: oficjalna, autentyczna, powszechna i wyłącznie obowiązująca

• konstytucje wydane po 1234, ułożone z polecenia Bonifacego XVIII w 1298 w Liber Sextus

• wiek XIV, z inicjatywy Klemensa V: Clementinae - zbiór dekretałów papieskich i ustaw soborowych; obok tego luźne przepisy, tzw. Extravagantes, ułożone w zbiory Extravagantes Joannis Papae XXII oraz Extravagantes communes

• Corpus iuris canonici: wszystkie wymienione zbiory, nazwa pierwszy raz użyta w breve papieża Grzegorza XIII z 1580 roku

• system prawa o charakterze powszechnym, stosowany bezpośrednio w działalności sądów duchownych, dot. spraw duchownych, jak i świeckich

• podział: na ius civile (legistów) i ius canonicum (kanonistów)

4. systematyka prawa: do Oświecenia niesprecyzowane wyraźnie linie podziału między poszczególnymi gałęziami prawa

• bez znaczenia podział na prawo publiczne i prywatne; przemieszanie sfery publiczno- i prywatnoprawnej

• w dziedzinie prawa karnego: początkowo ściganie większości przestępstw pozostawione jednostkom, kary o charakterze prywatnym

• początkowo: zaliczanie większości norm do sfery prywatnoprawnej, dot. interesów jednostkowych

• brak wyraźnego rozróżnienia między prawem cywilnym i karnym; czyny o charakterze przestępstw jak i naruszające prawo prywatne obejmowane pojęciem szkody (krzywdy), dochodzone w jednakowym trybie

• nie doszło do ścisłego wyodrębnienia prawa materialnego od formalnego, normy o różnym charakterze często przemieszane

• systematyka: oparta na systematyce prawa kanonicznego: sądy, proces sądowy, prawo osobowe i karne

• od XVI w.: nawiązywanie do systematyki rzymskiego trójpodziału Instytucji (personae-res-actiones)

• klasyfikacja oparta na kryteriach podmiotowych, nie przedmiotowych (zw. ze stanowością prawa); materiał gromadzony wg charakteru źródeł, a nie przynależności norm do działu prawa

• ŹRÓDŁA PRAWA

• Źródła u Germanów i w państwie frankońskim

• spisy praw szczepowych germańskich - Leges barbarorum

Wizygoci, Ostrogoci, Burgundowie

• Wizygoci (sprzymierzeńcy Rzymu) - utrzymali moc obowiązującą prawa rzymskiego; dwoistość prawa: Wizygoci - prawo zwyczajowe, miejscowa ludność - p. rzymskie

• V w. - Codex Euricianus króla Euryka, znamiona wpływów romanistycznych

• dla ludności rzymskiej: 506, Alaryk II, zbiór prawa rzymskiego Lex Romana Visigothorum, Breviarum Alarici - oparty na postanowieniach Kodeksu Teodozjańskiego, Sentencjach Paulusa, Instytucjach Gaiusa (Epitome Gai)

• zlikwidowanie dualizmu w nowelizacji Kodeksu Euryka z 654 roku przez króla Rekkeswinda - Lex Visigothorum Reccescindiana (Liber Iudiciorum) - terytorialny zasięg kodyfikacji

• Ostrogoci: utrzymanie rzymskich urządzeń ustrojowych i prawnych

• VI w. - Edykt Teodoryka (Edictum Theodorici regis) - Kodeks Teodozjański, kodeksy Gregoriana i Hermogeniana, Sentencje Paulusa + zwyczaje germańskie

• późniejsza działalność ustawodawcza: z dzieła Cassidora Variae

• Burgundowie: V w., Lex Burgundionum, po zmianach: Lex Gundobada; król Gundobad

• dla ludności rzymskiej: Lex Romana Burgundionum - Kodeks Teodozjański, Instytucje Gaiusa, Sentencje Paulusa

Prawo longobardzkie

• 643 - Edykt Rotara, pierwszy oficjalny zbiór prawa longobardzkiego; ściśle germański charakter

• VIII w. - Edykt Liutpranda - z uwzględnieniem prawa rzymskiego

Prawo frankońskie

• zasada personalności prawa - utrzymano moc obowiązującą praw szczepowych i związków plemiennych; professio iuris - formalne oświadczenie, wg jakiego prawa ma być dana osoba sądzona; potrzeba wprowadzenia norm kolizyjnych

• z zanikiem więzi rodowych - lokalne prawa zwyczajowe, ewolucja w kierunku zasady terytorialności prawa

• Leges barbarorum - prawo zwyczajowe jako podstawowe źródło prawa w monarchii frankońśkiej

• Lex Salica - spis prawa zwyczajowego Franków salickich, o charakterze rdzennie germańskim; Lex Ribuaria - spis prawa Franków rypuarskich, VIII w.; wpływy ustawodawstwa królewskiego, Kościoła, prawa rzymskiego; Lex Alamanorum - VIII w., wpływ duchowieństwa, prawo południowogermańskich Alamanów; Lex Baiuvariorum - VIII w., wzorowany na prawie alamańskim, zapożyczenia z Kodeksu Euryka, wpływ Kościoła; Lex Saxonum - IX w., spis prawa Sasów; Ewa Chamaworum - spis prawa Franków Chamawskich; Lex Frisionum - prawo Fryzów; prawa Anglów, Warnów, Turynków

• Leges Romanae - spis prawa rzymskiego dla ludności miejscowej: Lex Romana Visigothorum

• kapitularze królewskie: ustawy monarsze pod nazwą kapitularzy, dla których podstawą był tzw. bannus królewski - prawo wydawania nakazów i zakazów pod wysoką karą grzywny; podział kapitularzy na świeckie, kościelne, mieszane; dodawane były do poszczególnych spisów prawa zwyczajowego lub stanowiły samodzielny wyraz prawotwórczej działalności; także: instrukcje dla wysłanników królewskich; najważniejsze, Karola Wielkiego, dodane do prawa rypuarskiego i prawa bawarskiego

• dokumenty praktyki: w związku z jakąś czynnością prawną; królewskie (o mocy dowodowej), prywatne; od VI w. - sporządzanie wzorów aktów, zbiorów formuł (formularzy) - określanych nazwiskiem autora lub nazwiskiem uczonych, którzy zbiór odnaleźli, miejscowości, z której pochodziły

• Italia

• prawo longobardzkie, lenne: spisy prawa wypierane przez kapitularze królewskie

• X w. - zbiór kapitularzy wydany w Pawii, Capitulare Longobardorum

• XI w. - opracowanie z el. prawa longobardzkiego i norm pochodzących z kapitularzy - Liber Papiensis + romanizująca glosa

• XII w. - Lombarda - podstawa nauki prawa longobardzkiego, systematyczne opracowanie zbioru prawa

• równocześnie - prywatny zbiór zwyczajów prawa lennego, uzupełniony ustawami ces. niemieckich, orzeczeniami sądów lennych miast północnowłoskich oraz literaturą z Lombardy - Libri Feudorum, z glosą Accursiusa z XIII w. pn. Vulgata; włączone do Corpus iuris civilis

• statuty miejskie: źródłem początkowo spisy zwyczajów miejscowych, orzeczenia sądowe (moc precedensów) oraz ustawy rad miejskich

• autonomia miast włoskich (XI - XV w.) - możność stanowienia prawa (ius statuendi)

• regulacja w drodze statutów niemal wszystkich dziedzin prawa; elementy germańskie i rzymskie

• statuty morskie - z dziedziny żeglugi i handlu morskiego; podstawą rozwoju dla prawa morskiego: Libro del Consolat del mar - zbiór hiszpański z XIV w. na podstawie statutów włoskich

• ustawodawstwo cesarzy: Fryderyk I i II - ustawodawstwo włączone do kodyfikacji justyniańskiej (Authenticae Fredericianae)

• Fryderyk II - zebranie ustaw własnych i poprzedników w Kr. Sycylijskim: Constitutiones Regni Siciliae, Liber Augustalis, ogłoszony na zjeździe w Melfi w 1231 r.; zbiór oparty na prawie rzymskim, sankcjonujący pewne normy longobardzkie

• Niemcy

• partykularyzm prawny na terenie Rzeszy; także: partykularyzm personalny

• dominacja prawa zwyczajowego, nikła działalność ustawodawcza władców w skali ogólnej

• jedynymi ustawami ogólnymi: ustawy o pokoju ziemskim (Landfrieden, constitutiones pacis) - ograniczanie dochodzenia sprawiedliwości drogą wojen prywatnych, wróżd (Fehde)

• tendencje unifikacyjne - w XVI wieku: wydanie ogólnoniemieckiego kodeksu karnego, Caroliny; w dziedzinie prawa prywatnego - recepcja prawa rzymskiego

• źródła prawa ziemskiego: Zwierciadło saskie, 1220-1235, prawo zwyczajowe wschodniej Saksonii, autorstwa Eike von Repkova: prawo ziemskie (Landrecht), prawo lenne (Lehnrecht), uwzględnienie także ustaw cesarskich oraz przepisów prawa kanonicznego

• koniec XIII w.: zbiór prawa zwyczajowego południowych Niemiec, Zwierciadło Szwabskie: także normy p. rzymskiego i kanonicznego

• źródła prawa miejskiego: najwcześniejsze: przepis w przywilejach czy aktach lokacyjnych; od XIII w. - praktyka nadawania nowym miastom prawa miast już istniejących

• Magdeburg - jedno z najważniejszych miast-matek; system filialny: nowe źródła prawa miejskiego: pouczenia prawne (Weisthumer), orzeczenia sądowe sądów miast macierzystych w sprawach przysyłanych przez miasta filialne - ortyle

• źródłem prawa - miejskie ustawy, wilkierze

• ogólnie uznawanym źródłem prawa - prejudykaty (wyroki sądów miejskich)

• tendencja do kompletowania, ujednolicania i układania w systematyczne, oficjalne zbiory - statuty miejskie

• zbiory prywatne, w praktyce sądowej uznane za obowiązujące: Weichbild Saski (Magdeburski) - zbiór prawa magdeburski oparty na Zwierciadle Saskim i pouczeniach prawnych (głównie dla Wrocławia)

• recepcja prawa rzymskiego

• oficjalne uznanie p. rzymskiego za prawo obowiązujące i stosowane w praktyce wymiaru sprawiedliwości

• wczesna recepcja - klerycy wykształceni na uniwersytetach włoskich; w sądownictwie duchownym

• recepcja właściwa - II poł. XV w.

• przyczyny materialne: rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, potrzeba ujednolicania i uzupełniania praw zwyczajowych

• uzasadnienie formalne: kontynuacja Imperium rzymskiego (teoria z czasów Ottona I); prawo rzymskie = prawo cesarskie

• dwa czynniki przenikania p. rzymskiego: Sąd Kameralny Rzeszy (Reichskammergericht) (od 1495) - wspólny dla spraw cywilnych, miał opierać się w wyrokowaniu na ustawach Rzeszy oraz „prawie powszechnym” - rzymskim; w przypadku powoływania się na prawo rzymskie nie zachodziła potrzeba udowadniania istnienia danego przepisu - za nim fundata intentio - domniemanie prawne powagi norm p. rzymskiego; fakultety prawne - ze zwyczaju przeysłania akt spraw szczególnie trudnych uniwersytetom (opinie uczonych jurystów - communis opinio doctorum, oparte na prawie rzymskim)

• przedmiotem recepcji - części kodyfikacji justyniańskiej zawarte w Digestach, będących przedmiotem zainteresowania glosatorów i komentatorów

• recepcja - nie tyle przejmowanie, co wykorzystywanie w nauce prawa siatki pojęć rzymskiej jurysprudencji

• przystosowanie wzorów romanistycznych do aktualnych potrzeb - uzasadnienie instytucji w normach p. rzymskiego; przerobione i zmodernizowane p. rzymskie - jako prawo powszechne (Gemeines Recht), posiłkowe w stosunku do norm partykularnych praw zwyczajowych

• od XVII w. - rozbudowy przez doktrynę system: usus modernus pandectarum

• Constitutio Criminalis Carolina - 1532, uchwalona przez Sejm Rzeszy, ogłoszona przez Karola V, 219 artykułów, dot. procesu karnego i prawa karnego materialnego

• wzorowana na ustawie karnej bp bamberskiego (1507) kanclerza Jana Schwarzenberga

• w tekście - klauzula salwatoryjna - nadająca ustawie jedynie moc posiłkową w stosunku do norm partykularnych

• Francja

• szczególny partykularyzm norm: północna Francja - kraje prawa zwyczajowego (lokalne prawa w liczbie ok. 360, wywodzące się po części z tradycji szczepowych), południowa Francja - kraje prawa pisanego - prawo oparte na prawie rzymskich, traktowanym jako „pisana racja” (ratio scripta), na podstawie Breviarum Alarici

• spisy prawa: od XIII wieku; najdawniejszy, ok. 1200 - Najstarszy spis prawa zwyczajowego Normandii - zastąpiony Wielką Księgą Prawa Zwyczajowego Normandii - obowiązujący w praktyce zbiór prawa, stosowana do dziś jako prawo posiłkowe na wyspach anglonormandzkich należących do Anglii

• ok. 1280 - spis prawa zwyczajowego okręgu Clermont, Coutumes de Beauvaisis, Filip de Beaumanoir

• stopniowa unifikacja coutume'ów - ordonans Karola VII (1454)

• w w. XVI - unifikacja większych praw zwyczajowych: paryskiego, orleańskiego, normandzkiego, nirveńskiego itd.; Coutume de Paris służył (od 1580) jako wzór do dalszych prac redakcyjnych, a także do interpretacji i uzupełniania luk innych coutume'ów

• myśl unifikacji: w dziele Oratio de concordia et unione (XVI w.) Karola Dumoulin'a, podobnie Franciszek Hotman (XVI w.) - Antitribonian

• ujednolicanie i harmonizowanie praw zwyczajowych, formułowanie w doktrynie pojęć ogólnych, tworzenie ogólnej systematyki: Jan Domat (XVII), Robert Pothier (XVIII)

• prawo rzymskie: działalność glosatorów w Montpellier: Rogeriusa, Placentinusa; brak recepcji z powodów politycznych, teza o królu - imperatorze w królestwie; żadne prawo obce nie uzyska na terenie Francji mocy obowiązującej; przyznanie prawu rzymskiemu waloru „pisanej racji” (ratio scripta), stosowane we Francji: non ratione imperii, sed imperio rationis

• 1219 - zakaz nauczania prawa rzymskiego w Paryżu (bulla Super specula Honoriusza III)

• rozwój naukowego, nie praktycznego, zainteresowania spuścizną rzymskiej jurysprudencji: Cujacius (XVI), Hugo Donellus (XVII), Dionizy Gothofredus (XVI/XVII), Jakub Gothofredus (XVI/XVII) - nowy kierunek badań - mos gallicus (czysto naukowe i teoretyczne podejście do dziedzictwa rzymskiego) - szkoła w Bourges

• ustawodawstwo królewskie: ordonanse, o charakterze norm ogólnych (w przeciwieństwie do przywilejów); regulowały kwestii z dziedziny ustroju politycznego

• ordonanse z Villers-Cotterets (1539) - inspiracja do opracowania przez Jana Imberta dzieła z zakresu postępowania karnego i cywilnego Institutiones forenses; i z Moulins (1560)

• J. Bodinus - źródłem prawa wola absolutnego monarchy, za czasów Ludwika XIV: ordonans o postępowaniu cywilnym z 1667 roku, ordonans o postępowaniu karnym z 1670 r.; ordonans o handlu z 1673 r. - Kodeks Savary'ego; ordonans o marynarce z 1681 (przepisy z dziedziny handlu morskiego), czarny kodeks (code noir) z 1685 r. - stanowisko prawne Murzynów w koloniach

• Ludwik XV: z dziedziny prawa prywatnego, zw. z nazwiskiem kanclerza Daguesseau: ordonans o darowiznach (1731), ordonans o testamentach (1735), ordonans o substytucjach fideikomisarnych (1747)

• Hiszpania

• prawo wizygockie - prawo religii mahometańskiej - lokalne prawa zwyczajowe (wpływ tradycji germańskich oraz prawa rzymskiego)

• wpływy Islamu: podstawowym źródłem prawa: Koran (prawdy objawione i nauki Mahometa przekazane ustnie) złożony ze 144 sur, podzielonych na 6200 wersetów - przepisy religijne, moralne i prawne, nieusystematyzowane + relacje świadków, objawienia pośrednie - sunna

• uciekanie się sędziów do własnego rozsądku i poczucia sprawiedliwości - decyzje na podstawie „opinii” (ra'j) - decyzją kalifów wydobywano elementy rozstrzygnięć przypadków podobnych - pojęcie analogii (kijas), ogólnej zgody (idżma) do stosowania pewnych reguł; od VIII w. - działalność szkół prawniczych, zakaz twórczej interpretacji źródeł od X w. (prawnicy - naśladowanie (taklid) zasad wypracowanych w jurysprudencji, składających się na stały, zamknięty i niezmienny system); wiek XIX - modernizacja prawa, recepcja kodyfikacji europejskich

• Aragon: compilatio maior z XII w.

• Leon i Kastylia: Siete Partidas, Alfons X Mądry, 7 części, el. prawa rzymskiego, kanonicznego, miejscowego: przepisy z dziedziny organizacji i nauki Kościoła, p. administracyjnego, wojskowego, ustroju sądów, postępowania, p. rodzinnego, zobowiązań, spadkowego i karnego

• 1255 - skrócona i zmodyfikowana wersja - Fuero Real

• kanclerz Montalvo (XV w.) - zebranie istniejących źródeł prawa: 1485: Ordenanzas, 1505: Leyes de Toro (obow. do XIX w.) - pierwszeństwo ustawodawstwa królewskiego nad prawami zwyczajowymi

• 1567 - Neuva Recopilation (Filip II) - zbiór prawa kościelnego, państwowego, administracyjnego, prywatnego i karnego

• Anglia

• prawo zwyczajowe Anglów, Sasów, Jutów - bez wpływów rzymskich

• istotna rola ustawodawstwa królewskiego - ok. 600 ustawa Etelberta (władcy Kentu) - przepisy z dziedziny prawa karnego i rodzinnego; IX w. - Alfred Wielki (król Wessexu) - kodyfikacja dla całej Anglii, oparta na dotychczasowych ustawach królewskich i Piśmie Św.; ustawa Kanuta Wielkiego (ok. 1030)

• leges barbarorum - spisane nie po łacinie, ale w języku rodzimym (old english)

• system common law: różnorodne lokalne prawa zwyczajowe, prawo zwyczajowe Normandów - pod wpływem działalności sądów królewskich - jednolity, powszechny system

• źródłem rozstrzygnięć - precedensy sądowe (orzeczenia uprzednio zapadłe w podobnych sprawach); walor ten miały szczególnie wyroki królewskich sądów centralnych, tzw. sądów westminsterskich: Sądu ławy Królewskiej (spr. karne), Sądu Spraw Pospolitych (cywilne), Exchequeru (skarbowe)

• common law - ze swego pochodzenia i charakteru - prawem precedensowym, powszechnym

• niewielki wpływ prawa rzymskiego, mimo obecności na studiach prawniczych (Liber pauperum Vaccariusa); czerpanie z p. rzymskiego i kanonicznego el. metody prawniczej, niektórych zasad ogólnych przy odrzucaniu treści pozytywnej - w czasach infiltracji prawa rzymskiego Anglia posiadała już własny system prawny, sędziowie angielscy kształcili się nie na uniwersytetach, ale w korporacjach o charakterze szkół zawodowych, praktycznych (gospodach prawniczych - Inns), nowym potrzebom gospodarczym sprostał system rozstrzygania wg zasad słuszności

• equity law - konieczność uelastycznienia reguł common law, dostosowania ich do zmieniających się okoliczności - działalność Sądu Kanclerskiego, niezwiązanego regułami prawa powszechnego; w orzeczeniach kierował się względami słuszności

• statute law - ustawy: asyzy, konstytucje, statuty - wydawane przez kancelarię królewską pisemne rozkazy - ryty; przodująca rola parlamentu, którego ustawodawstwo mogło zmieniać i uchylać normy prawa powszechnego

• zbiory wyroków: records - urzędowe protokoły rozpraw sądowych z wyrokami; ich uzupełnieniem - reports - szczegółowe motywy wyroków z prawną argumentacją; sprawozdania te publikowane w Yearbooks, od XVI w. ukazywały się drukiem jako Reports, początkowo anonimowe, później nazwiska autorów - najznakomitszy: Edward Coke (XVI/XVII)

• źródłem poznania - księgi prawne i literatura prawnicza; szybkie pojawienie się prywatnych kompilacji: XII - Ranulf Glanvill (De Legib us et consuetundinibus Angliae tempore Henrici secundi), XIII - Henryk Bracton (De legibus et consuetudinbus Angliae libri quinque); XV - Jan Fortescue (De laudibus legum Angliae)

• niektóre księgi - oficjalne źródło prawa (Books of Authority) - dzieła Edwarda Coke'a (Institutes of the Law of England), Williama Blackstone'a (Commentaries in the Law of England)

• Czechy i Węgry

Czechy

• prawo zwyczajowe w czasach pierwszych Przemyślidów

• 1189 - statut Konrada Ottona (Statuta ducis Ottoni) - zagadnienia postępowania sądowego i prawa karnego

• XIV - Księga Rożemberska sporządzona z inicjatywy Piotra z Rozenburgu - spis prawa zwyczajowego, gł. dot. procesu sądowego

• XIV - Ordo iudicii terrae - postępowanie przed sądem ziemskim

• prywatny spis prawa ziemskiego - (1400) - Vyklad na pravo zeme ceske Andrzeja z Dube

• ok. 1300 - Ius regale montanorum Gocjusza z Orvieto, wydana z inicjatywy Wacława II; Maiestas Carolina - (XIV) - całość prawa ziemskiego i sądowego; stosowane w praktyce, choć nieobowiązujące formalnie

• Ordynacja Ziemska Królestwa Czeskiego (XV/XVI) - normy prawa zwyczajowego, uchwały sejmów oraz ustawodawstwo królewskie dot. szlachty, zatwierdzony przez Ferdynanda I w 1527 jako Iura et constitutiones Regni Bogemiae

• Wiktor Kornelius - (1508) - O prawach ziemi czeskiej ksiąg dziewięć

Węgry

• prawo zwyczajowe, plemienno-szczepowe, bardzo jednolite wobec nierespektowania zwyczajów ludności miejscowej i istnienia silnej władzy centralnej

• Dekrety Świętego Stefana - zawierające rozporządzenia królewskie wydawane na zjazdach nadwornych; Dekrety Świętgo Władysława (XI), Dekrety Kalmana (XI/XII)

• początkiem oficjalnego ustawodawstwa królewskiego: Złota Bulla Andrzeja II z 1222 - gwarancje dotychczasowych przywilejów szlachty, sprawy z dziedziny prawa prywatnego i karnego

• zbiór wszystkich praw i zwyczajów: Decretum Maius (1486) Macieja Korwina - na miejsce prawa zwyczajowego prawo pisane (ius scriptum), mające moc ustawy obowiązującej wieczyście

• Stefan Werboczy - Tripartitum opus iuris consuetundinarii inclyti regni Hungariae, zbiór prawa zwyczajowego - źródło prawa w praktyce

• Ruś Kijowska i Rosja

• traktaty Rusi z Bizancjum (Olega, Igora i Światosława) - źródło poznania najdawniejszego prawa ruskiego; powoływanie się na Zakon ruski - istnienie na Rusi określonego systemu prawa

• prawo zwyczajowe i ustawodawstwo książęce - zebranie przekazów źródłowych - Ruska Prawda, analogiczny z frankońskim poziom rozwoju prawa

• dwie redakcje Ruskiej Prawdy: Krótka Prawda (przepisy głównie prawa karnego i procesu, zł. z Prawdy Jarosława oraz Prawdy Jarosławiczów; wyraźnie feudalny charakter prawa, instytucja prawa jako przywileju) i Obszerna Prawda (XII, przepisy Krótkiej Prawdy oraz Statut Włodzimierza Monomacha)

• XV w. - Skrócona Prawda (wyciąg z Prawdy Obszernej z przeróbkami)

• ustawy cerkiewne: wydawane przez książąt w celu regulowania spraw kościelnych: Statut księcia Włodzimierza o sądach cerkiewnych, Statut księcia Jarosława

• infiltracja prawa bizantyjskiego - zbiory cesarzy tłumaczone na staroruski - nomokanony (zbiór Jana Scholastyka): Nomokanon 50 rozdziałów (wyciąg kodyfikacji justyniańskiej, przetłumaczony przez św. Metodego na j. słowiański), Zbiór Focjusza (IX w., kodyfikacja prawa kościelnego, zbiór prawa Kościoła Wschodniego); Nomokanon 14 rozdziałów (zastosowanie w praktyce sądownictwa cerkiewnego, VII) - Księga Wytyczna (Kormczaja Kniga) (w nich: Ekologa, Procheiron - jako Gradskij zakon) oraz Zakon Sundyj Liudem (gł. na postanowieniach Eklogi).

• ustawodawstwo ogólnorosyjskie: 1498 - pierwszy zbiór (Iwan III) - Sudiebnik - prawo zwyczajowe i Ruska Prawda, przywileje terytorialne (Ustawny Gramot) - regulował organizację sądów i postępowanie sądowe; Carski Sudiebnik (1550), Sobornoje Ułożenije (1649) cara Aleksego Michajłowicza - zbiór opracowany przez komisję pod przew. ks. Odojewskiego na podstawie Sudiebnik, ukazów carskich, prawa bizantyjskiego i III Statutu Litewskiego

• Litwa

• prawo zwyczajowe - do końca XV roku

• 1468 - Sudiebnik K. Jagiellończyka

• statuty litewskie: 1529 - I Statut Litewski - prawo sądowe, ustrój państwowy i organizacja społeczeństwa (p. zwyczajowe, stanowione - polskie, litewskie, ruskie); II Statut Litewski (1566) - nowa systematyzacja materiału prawnego, większy wpływ polskiego prawa, III Statut Litewski - (1588) odrębność prawa litewskiego, wyłączność terytorialna jego obowiązywania

• HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO

• Prawo prywatne w średniowieczu

• Prawo osobowe i rodzinne

• zdolność prawna - tylko ludzie wolni; niewolni - traktowani jako rzeczy ruchome bądź nieruchome

• charakter i zakres zdolności prawnej - uzależniony od przynależności stanowej danej jednostki; stanowy charakter zdolności prawnej

• cudzoziemcy - nie posiadali podmiotowości prawnej (początkowo); wraz z rozwojem kontaktów - pod opieką panującego; wyrobienie zasad gościnności, które obejmowały cudzoziemców pewną opieką prawną; ius albinagii - prawo władcy do objęcia spadku po zmarłym cudzoziemcu

• zdolność prawna uzależniona od dobrej sławy - ograniczenia zdolności jako konsekwencja wykonywania pewnych zawodów (hańbiących, niesławnych), dzieci nieślubnych czy z powodu utraty czci

• ograniczona zdolność prawna kobiet - w zakresie dziedziczenia czy sprawowania opieki

• zdolność prawna - uzależniona od stanu zdrowia: kalek, karłów, potworków, chorych, zdrowia psychicznego

• nabycie zdolności prawnej - w momencie przyjęcia do rodziny (w formie symbolicznej przez podniesienie dziecka przez ojca - sublatio); płód w łonie - nie posiadał zdolności, ale otaczany był specjalną ochroną prawną

• utrata zdolności prawnej - z chwilą śmierci fizycznej i fikcyjnej (cywilnej) - wyjęcie osoby spod prawa (wywołanie) - utrata wszelkich praw cywilnych = pozbawienie wszelkiej ochrony prawnej (mógł wywołaniec zostać bezkarnie zabity)

• zdolność do czynności prawnych - uzależniona od wieku i płci

• mężczyźni - dojście do pełnoletności (pierwotnie - z osiągnięciem dojrzałości fizycznej - na podstawie oględzin; w demokracji wojennej - zdolnością do posługiwania się bronią) - między 12 a 15 rokiem życia

• kobiety - ograniczone w zdolności do czynności prawnych - w ciągu całego życia; pełnoletniość - opieka (mundium) ojca, męskiego krewnego lub męża - ograniczenia z powodu „słabości przyrodzenia” (infirmitas sexus); asystencja opiekuna w procesie; z powodu „kruchości przyrodzenia” otoczone wyższą ochroną prawną

• ograniczenia: zdrowie fizyczne, umysłowe, rozrzutność

• małżeństwo: pierwotna forma zawarcia: porwanie (raptus) - przekształcone w zwyczaj kupna żony - następnie w drodze umowy (oddanie narzeczonej „za” dary - cena kupna - pretium emptionis); kupno żony - w kupno władzy, opieki (opłata - wieno, wittum, meta - z czasem jako zabezpieczenie materialne żony na wypadek owdowienia)

• zawarcie (wczesne średniowiecze): akt świecki; zmówiny (wstępna umowa ślubna, regulująca warunki i termin zawarcia) oraz zdawiny (uroczysta; zazwyczaj przeniesienie się panny młodej do domu męża oraz pokładziny) - początkowo nie uwzględniano woli kobiety

• do Soboru Trydenckiego: brak wymagań Kościoła co do określonej formy małżeństwa, decydowała zgodna wola stron (consensus facit nuptias); przekształcenie zmówin w zaręczyny (sponsalia de futuro) - zamiar zawarcia związku małżeńskiego w przyszłości; od Soboru Laterańskiego (1215) - obowiązek publicznych zapowiedzi

• przeszkody małżeńskie: zrywające (ich naruszenie - małżeństwo nieważne) i wzbraniające (nie czyniły małżeństwa nieważnym); zrywające: pokrewieństwo (impedimenta consanguintatis) - początkowo - do VI st. komputacji rzymskiej (wg urodzeń), później komputacja kanoniczna (w X w. - do VII st., 1215 - do IV stopnia); ponadto: powinowactwo, pokrewieństwo sztuczne, duchowe, śluby zakonne, występki cudzołóstwa; także: różnica wiary - przejmowane z p. kanonicznego przez p. świeckie

• ponadto: różnica pochodzenia, różnica stanu (zakaz małżeństw między wolnymi a niewolnymi, między członkami stanu)

• rozwiązanie małżeństwa: za obopólną zgodą lub jednostronnie (z reguły wyłącznie mężowi - cudzołóstwa, nastawania na jego życie) - przez proste oddalenie z domu; Kościół - zakazy ponownego małżeństwa za życia drugiego z małżonków; zasada bezwzględnej nierozerwalności związku małżeńskiego

• małżeństwa wdów: początkowo - zwyczaj grzebania wraz z mężem; później - obowiązek określonej zapłaty, długie okresy żałoby (jako środki zapobiegające niepewności pochodzenia dziecka); Kościół - jako rodzaj bigamii

• stosunki osobiste: pod dominującą pozycją męża (głowa rodziny) - obowiązek wierności, posłuszeństwa, wspólnego zamieszkania, prawo męża do cielesnego karcenia; niekiedy - np. prawo klucza (prawo kierowania całym gospodarstwem domowym i czeladzią); w XIII w. - podlegały jurysdykcji sądów duchownych

• stosunki majątkowe małżeńskie

• wyprawa (paraphernalia) - początkowo: przedmioty osobistego użytku kobiety; z czasem - część majątku należąca do córki w spadku - własność żony, mogła nią samodzielnie rozporządzać

• posag (dos) - nie był początkowo wyodrębniony, stanowił część wyprawy; uiszczana przez ojca (opiekuna) część majątkowa jako jej wyposażenie z majątku rodzinnego (otrzymanie - pozbawiało spadku)

• wiano (dotalitium) - pierwotnie cena kupna żony; w pl. germańskich - zabezpieczenie materialne żony na wyp. owdowienia; instytucja darowizny przedślubnej (ustanawiane w ruchomościach, później - nieruchomościach) - stało się odpowiedzią na posag, polegało na ustanawianiu przez męża w swym majątku oprawy (augmentatio dotis) - zabezpieczenie posagu i odwzajemnienie męża; także: podarek poranny (donum matutinum, wynagrodzenie utraconego dziewictwa) oraz podarek poślubny (donum nuptiale, płacony jednorazowo lub corocznie jako wyraz szczególnej miłości do żony)

• dominująca pozycja męża w zakresie zarządzania i rozporządzania majątkiem

• system pełnej wspólności - cały majątek (wniesiony i uzyskany) - wspólną własnością (swoboda decyzyjna odnośnie ruchomości, nieruchomości - zgoda żony, po śmierci - cały na drugiego małżonka); system ograniczonej wspólności (utrzymanie odrębnej własności wniesionych do małżeństwa np. nieruchomości; zarząd częścią wspólną i rozdzielną - do męża, 2-za zgodą żony); system jedności zarządu majątkowego (żona właścicielką nieruchomości, jak i ruchomości wniesionych do małżeństwa - zarząd i użytkowanie - mąż); Francja - rząd posagowy (przyznający mężowi wyłączne prawo zarządzania nieruchomościami żony - przy całkowitym zakazie alienacji i obciążania długami); zasady majątkowe - w drodze umów małżeńskich

• w sprawach małżeńskich - jurysdykcja sądów świeckich

• rodzice i dzieci - ród - wszyscy mężczyźni od wspólnego przodka (kobiety poprzez małżeństwo + osoby przyjmowane do wspólnoty rodowej) - więzy pokrewieństwa tylko przez linię męską (system agnacyjny); z czasem - system kognacyjny (rzeczywiste więzy krwi, wszyscy krewni - od strony ojca - po mieczu; i matki - po kądzieli)

• ewolucja od wielkich, patriarchalnych rodzin do małych wspólnot

• na czele - ojciec z władzą nad wszystkimi domownikami (szczególnie szeroka nad dziećmi prawymi, łącznie z prawem życia i śmierci - ius vitae ec necis - ograniczanym) - pozostałości: prawo karcenia domowego, prawo ożenienia syna i wydania za mąż córki bez względu na ich wolę

• demokracja wojenna - koniec z chwilą uznania za zdolnego do noszenia broni, z biegiem - zasada - wraz z gospodarczym usamodzielnieniem)

• wspólnoty domowe - niedziały ojcowskie (całe gospodarstwo tworzyło wspólną własność ojca z synami)

• dzieci nieprawe - początkowo nie podlegały daleko idącej dyskryminacji; wpływ Kościoła - nieprawe nie wchodziło do rodziny ojca, w stosunku pokrewieństwa tylko z matką, nie miało prawa do nazwiska, praw spadkowych (odmawianie zdolności do czynności prawnych)

• pokrewieństwo sztuczne - przysposobienie (adopcja, afatomia), początkowo uroczysty akt - później - instytucja o charakterze majątkowym (umożliwienie ustanowienia określonej osoby spadkobiercą w celu przekazania po śmierci)

• opieka - wszelkie prawa i obowiązki związane z pieczą nad pewną osobą z powodu płci, zdrowia, nieobecności itd.: nad małoletnimi, ojcowska, jeżeli nie krewny - opiekun urzędowy; prawo średniowieczne w zasadzie wykluczało sprawowanie opieki przez kobiety

• pierwotni - opieka rodu, z reguły krewny z linii męskiej - opiekun przyrodzony (tutoir legitimus), opieka zwierzchnia - osoby opiekuna/ów

• Prawo rzeczowe

• do prawa rzeczowego - normy regulujące takie społeczne formy korzystania z rzeczy, które ukształtowane są jako prawa podmiotowe bezwzględne (skuteczne erga omnes)

• wczesne średn.: „rzeczy” - przedmioty materialne, zmysłowo postrzegalne - z czasem - renesans kategorii rzeczy niezmysłowych (res incorporales)

• podstawowe znaczenie: podział na ruchomości i nieruchomości

• ziemia otoczona szczególną ochroną prawną, natomiast rzeczy ruchome - liche (res mobilis, res vilis)

• pierwotnie - zabudowania jako rzeczy ruchome; niektóre ruchomości - zaliczane do nieruchomości (ze względu na przeznaczenie) - ruchomości unieruchomione (ryby w stawie, zboże na pniu itd.); nieruchomościami rzeczy szczególnie wartościowe

• prawo najdawniejsze: ruchomości związane z osobą - zerwanie związku z osobą - zerwanie prawnych więzów - w razie dobrowolnego oddania poszukiwać można było rzeczy wyłącznie u tego, kto ją przyjął, nie u osób trzecich

• nieruchomości - podział na dobra dziedziczne (rodowe, bona hereditaria) i dobra nabyte (bona acquisita)

• posiadanie - własność: wczesne Ś. - brak ścisłego rozgraniczenia między faktycznym władztwem (posiadaniem), a władztwem prawym (własnością) - każde władztwo nad rzeczą rozumiane jako prawo do niej

• władztwo nad ziemią: tenuta (od trzymać - tenere), inwestytura (od ubierać), gewere (pilnować, strzec), saisine (sezyna, od obejmować) - później termin possessio

• posiadanie - ruchomości: wyłącznie faktyczna detencja, trzymanie rzeczy w swoim władaniu - stąd przywiązywanie w czynnościach prawnych podstawowej wagi do aktów o charakterze zmysłowo postrzegalnym; posiadanie nieruchomości - nie wymagało faktycznej detencji, jego istotą było pobieranie pożytków z nieruchomości

• posiadaczami gruntu - bezpośrednio nim władający (bezpośredni) oraz ci, którzy tylko pobierali korzyści (czynsz etc.) - pośredni - możność jednoczesnego posiadania nieruchomości przez wiele osób (własność podzielona)

• władność - początkowo nie stanowiła odrębnej kategorii prawnej; uważana za najwyższy stopień posiadania (za najpełniejsze władztwo nad rzeczą) - konkretyzacja w praktyce sądowej; początkowo stosowano najpierw terminy określające posiadanie (z podkreśleniem wieczystego czy dziedzicznego charakteru) - później termin dominium (władztwo) lub proprietas

• odróżnienie włąsności od posiadania - w sferze procesu sądowego: strona wyzuta z posiadania występowała z zarzutem bezprawnego posiadania (malo ordine possidere), oskarżony - udowodnienie swego prawa: rozstrzyganie kwestii posesoryjnych (wyzucie czy naruszenie) i petytoryjnych (stwierdzenie prawa do)

• podstawę stosunków produkcji doby feudalnej stanowiła własność pana feudalnego w stosunku do ziemi, połączona z określonym władztwem nad bezpośrednimi wytwórcami (chłopami) - proces stopniowego uzależniania: komendacja (z instytucji praecarium) - prośba o użytkowanie cudzej rzeczy; chłop-prekarzysta oddawał swoją ziemię, by otrzymać ją z powrotem w użytkowanie w zamian za świadczenia i ciężary (renta feudalna)

• postępujące zróżnicowanie w ramach samej własności feudalnej, jej warunkowy charakter - własność powstawała w drodze nadań dokonywanych przez władcę jako beneficjum (nadanie o charakterze czasowym) - z czasem nabrały charakteru dziedzicznego, stając się lennami - prawa feudałów do ziemi nie tylko jako wartość ekonomiczna, ale jako wykładnik ich pozycji społeczno-politycznej

• własność bezwarunkowa, wolna - alodialna

• feudalna własność - powiązana ze stanową strukturą społeczeństwa; była w zasadzie własnością szlachty; wiązała się najczęściej z władztwem o charakterze publiczno-prawnym - właściciel miał jednocześnie uprawnienia zwierzchnie nad osiadłą na jego gruntach ludnością (z tytułu własności - prawo do renty feudalnej; z tytułu zależności osobistej chłopa - zakaz opuszczania gruntu, wymóg zezwolenia pana na małżeństwo) - władza administracyjno-policyjna i sądownicza właściciela (sądownictwo dominialne)

• własność podzielona - podział własność lenna między nadającego ziemię (seniora), zachowującego własność zwierzchnią (dominium directum, eminens) i wasala-lennika, który otrzymywał własność podległą, użytkową (dominium utile); podział praw do ziemi między właścicielami a jej bezpośrednimi użytkownikami - konstrukcja - dziełem glosatorów

• niedziały rodzinne - pozostałość w zakresie nieruchomości dawnej wspólnoty rodowej - utrzymanie wspólnego władania ziemią przez ojca z synami czy samych braci (bracia niedzielni - fratres indivisi) - wspólna własność - własnością pospólnej ręki (manus communis) - udział każdego z członków wspólnoty nie dawał się wyrazić w części ułamkowej; uczestnik nie miał prawa dysponowania swym udziałem, w razie jego śmierci prawa nie na spadkobierców, tylko powiększały majątek wspólny

• charakterystyczne - związanie własności feudalnej (ograniczenia i wzajemne zależności między podmiotami prawa własności - np. ograniczenia w zakresie swobody alienacji ziemi)

• własność w doktrynie wieków średnich: krytyka własności prywatnej (Izydor z Sewilli), św. Tomasz - własność - prawem naturalnym, jego prawa naturalne związane z naturalnymi obowiązkami (wobec potrzeb innych członków społeczeństwa) - własność jako funkcja społeczna

• ograniczenia alienacji: tendencja do utrzymania nieruchomości w rodzinie - początkowo konieczność uzyskania przyzwolenia najbliższym krewnych (laudatio parentum) na alienację dóbr nieruchomych; zakaz rozporządzania majątkiem tak, by miało to uszczuplać lub pozbawiać najbliższej rodziny praw z tyt. dziedziczenia (prawo wyczekiwania - ograniczające jednostkę w dysponowaniu mieniem)

• z czasem - zawężenie ograniczeń do dóbr rodowych, nie nabytych

• uprawnienia w stosunku do dóbr rodowych - z prawa bliższości (ius propinquitatis) - wyłączającego z dziedziczenia osób obcych (jeżeli istnieli krewni): np. w formie retraktu (wykupu) rodzinnego - uprawnieni krewni mogli dokonać w określonym terminie odkupu sprzedanej nieruchomości ; prawo pierwokupu - wobec chęci sprzedaży dóbr konieczność zaoferowania ich w pierwszej kolejności krewnym; ograniczenia z tytułu sąsiedztwa - prawo retraktu nabliższych sąsiadów (retractus ex iure vicinitatis); w stosunkach lennych - prawo retraktu lennego (przysługujące seniorowi w wypadku alienacji przez wasala dóbr lennych); ograniczenia wprowadzane przez monarchę z tytułu jego praw zwierzchnich w postaci regale ziemi

• nabycie własności:

• pierwotne - nabywca nie wywodził swego prawa od poprzednika, nabycie niezależne od czyichkolwiek uprawnień - zawłaszczenie, znalezienie rzeczy, łupy wojenne, własność rzeczy wyrzuconych na brzeg z rozbitego okrętu, w czasach pierwotnych - zasiedzenie; nieruchomości - poprzez karczunek i trwałą uprawę gruntu; zapowiedź - interdicto - zakaz wstępu i korzystania z ziemi przez inne osoby

• pochodne - przeniesienie prawa własności z jednej na drugą osobę - na podstawie kupna-sprzedaży, darowizny lub zamiany; początkowo przez fizyczne wręczenie przedmiotu; 2 akty: umowa realna (sala, traditio, wzdanie), połączone z wywiązaniem się zbywcy (evacuatio, resignatio); realny charakter, istotą - przeniesienie władzy nad rzeczą; wejście w posiadanie (investitura, intromissio, wwiązanie) poprzez symboliczne gesty i czynności w celu uwidocznienia faktu przejścia posiadania na nabywcę

• początkowo oba akty jednocześnie, później zwyczaj zawierania umowy poza gruntem wobec osób, które mogły poświadczyć jej dojście do skutku

• pod wpływem Kościoła - nabycie własności przez wręczenie dokumentu (traditio per cartam) w obecności świadków - uzupełnione przedmiotami symbolizującymi grunt i władzę nad nim

• dążenie do uzyskania nienaruszalnego świadectwa nabycia nieruchomości - fikcyjny proces przed sądem między stronami

• Zobowiązania

• cechą - względny charakter, skuteczność tylko między stronami zobowiązania (inter partes)

• w prawie średniowiecznym - nie zawsze przestrzegany rozdział między prawem rzeczowym a zobowiązaniowym

• zobowiązania - pierwotnie - z czynów niedozwolonych (deliktów) - nie odróżniano skutków cywilnych i karnych

• drugim źródłem - umowy: formalne i realne

• formalne: zobowiązanie się kogoś do świadczenia w przyszłości, dokonywanego drogą uroczystego przyrzeczenia - ślubowania wiary (fides facta); przysięga + gesty symbolizujące oddanie się w razie niewypełnienia umowy w moc wierzyciela: złożenie ręki w dłoń wierzyciela (przybicie), przez wręczenie laski (festuca) czy innego przedmiotu związanego z osobą dłużnika wierzycielowi (wadiacja - vadiatio)

• realne: zobowiązanie się jednej ze stron wynikało z faktu przyjęcia świadczenia, otrzymania rzeczy od drugiej strony - dłużnikiem przez przyjęcie świadczenia od jakiejś osoby; kupno-sprzedaż (zapłacenie - obowiązek sprzedawcy), z czasem - przyjęcie zadatku (arrha) - zobowiązanie wydania rzeczy, zobowiązanie do uiszczenia ceny w określonym czasie; do realnych: darowizna (bo prawo średniowieczne łączyło darowiznę z obowiązkiem wręczenia darczyńcy daru wzajemnego), zamiana

• odpowiedzialność: zakres szeroki, dotykał osoby dłużnika - niewypłacalny jako krzywoprzysięzca, wyjęty spod prawa (mógł być bezkarnie zabity), z czasem łagodzenie odpowiedzialności cielesnej - dłużnik popadał w niewolę, z której mógł się pracą wykupić; z czasem zastąpienie odpowiedzialności osobą odpowiedzialnością majątkiem

• sama umowa - powinność jej wypełnienia, ale nie rodziła odpowiedzialności prawnej - dopiero przyjęcie odpowiedzialności (w określonej formie) - utwierdzenie umowy - dłużnik odpowiedzialny (przysięga lub wręczenie festuki); rozdział między długiem a odpowiedzialnością (niekiedy na kim innym ciąży dług, a na kim innym odpowiedzialność)

• zabezpieczenie wierzytelności: środki umacniania umów: zakładnictwo, rękojemstwo, zastaw, załoga, łajanie

• zakładnictwo: z reguły krewny dłużnika więźniem do czasu wypełnienia zobowiązania (zakładnik utrzymywany przez wierzyciela, nie mógł być zmuszany do pracy, w razie niewykonania zobowiązania - przechodził pod władzę wierzyciela, na niego przechodziła odpowiedzialność dłużnika)

• rękojemstwo: odpowiedzialność na inną osobę (ręczyciela, z reguły krewnego), który ręczył osobą i majątkiem, ale do czasu wykonania pozostawał na wolności, dopiero w razie niewypełnienia - dostawał się pod władzę wierzyciela; z biegiem czasu - stał się pośrednikiem między dłużnikiem a wierzycielem (mediator) - ustanawiany w drodze wadiacji; rękojemstwo własne - dłużnik sam swoim ręczycielem

• zastaw: dla wierzyciela na cudzej rzeczy, z której mógł zaspokoić wierzytelność - ograniczone prawo rzeczowe (władza wierzyciela miała charakter bezwzględny, skuteczny erga omnes)

• ustanowienie zastawu: w drodze umowy (umowny, dany), bez umowy i bez woli dłużnika (zastaw wzięty, ustawowy) lub wskutek decyzji sądu (sądowy) - genezą wziętego: przysługująca pierwotnie wierzycielowi możność stosowania samopomocy

• przedmiot zastawu: pierwotnie - ruchomości (szczególnie najściślej związane z samą osobą dłużnika) - zastaw ruchomy zastawem ręcznym, z dzierżeniem (w razie zwrotu długu - zwrot zastawu), zastaw na upad, w razie niezwrócenia długu - przedmiot przechodził na własność wierzyciela (mógł go sprzedać lub zatrzymać), z czasem zastaw zaczął spełniać rolę dodatkowego zabezpieczenia wierzytelności

• mógł spełniać funkcję zakładu (vadium) - ustanowienie obowiązku dłużnika zapłaty na wypadek niewywiązania się ze zobowiązania (przypadającej wierzycielowi jako kara umowna - poena vallata, bez zmniejszania zobowiązania głównego)

• zastaw nieruchomości - najpierw także zastawem z dzierżeniem - przeniesienie własności nieruchomości na zastawnika, po zwrocie długu własność przechodziła z powrotem na zastawcę; z czasem - na wierzyciela tylko użytkowanie nieruchomości (zastaw użytkowy); użytkowanie połączone z prawem do pobierania pożytków (zastaw antychretyczny)

• zastaw użytkowy czysty - pobierane pożytki nie zaliczane na poczet długu, spełniały rolę odsetek; zastaw do wydzierżenia (ad extenutationem) - pożytki zarachowane na poczet należności

• załoga (obstagium) - dłużnik lub poręczyciel zobowiązywał się w razie niewypełnienia zobowiązania w terminie udać się do gospody wraz z całym orszakiem, przebywać tam i ucztować na własny koszt do czasu uiszczenia długu

• łajanie (increpatio) - w razie niewypłacalności wierzyciel miał prawo wystawić cześć i dobre imię dłużnika na publiczne zniewagi (obelżywe słowa, pisemne paszkwile, ośmieszające ryciny etc.)

• Spadkobranie

• dziedziczenie - wraz z pojawieniem się indywidualnej własności

• początkowo - bez możliwości swobodnego dysponowania mieniem na wypadek śmierci - dziedziczenie wg określonego prawnie porządku (w zależności od bliskości pokrewieństwa) - znane tylko dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato)

• przedmiotem spadkobrania - początkowo ruchomości

• ogólne ograniczenie kobiet, zwłaszcza w zakresie dziedziczenia nieruchomości (niekiedy prawa ograniczane do dóbr macierzystych, pochodzących od matki), wpływ także względów społecznych

• porządek dziedziczenia - regulowany przez prawa zwyczajowe na określonych zasadach bliskości pokrewieństwa po zmarłym; najbliższymi spadku - synowie, w przypadku kilku - podział w równych częściach

• nieznane prawo wyobrażenia (ius repraesentationis) - potomkowie wcześniej zmarłego syna spadkodawcy wchodzący na jego miejsce

• tendencja do rozszerzania kręgu osób dopuszczonych do spadku - w celu zapobieżenia objęcia spadku bezdziedzicznego przez władcę - kaduka; inaczej w realiach wiejskich

• w prawie frankońskim - dziedziczenie wg parantel (I - zstępni, II - wstępni wywodzący się od ojca spadkodawcy, III - od dziada etc., bliższa parantela wykluczała dalszą, w ramach tej samej - pierwszeństwo bliższych pokrewieństwem)

• Zwierciadło Saskie - podział na koła: ściślejsze i obszerniejsze (do VII st. komputacji rzymskiej)

• niekiedy odmienne spadkobranie dóbr ojcowskich i macierzystych - prawo powrotu - w braku zstępnych dobra do krewnych linii, z której pochodziły (paterna-paternis, materna-maternis)

• niedopuszczanie do dziedziczenia współmałżonka lub wyznaczanie go w dalszej kolejności

• nabycie spadku: przez samą śmierć (mortuus saisit vivum) - spadkobierca wwiązany w spadek z mocy samego prawa; stopniowo - zasady formalnego obejmowania spadku w posiadania, z czasem - sądowe wwiązanie

• dziedziczenie testamentowe

• prawo wyczekiwania, jedynie osoby bezdzietne - majątek obcym (w formie fikcyjnej adopcji) - zmiany pod wpływem Kościoła: wykształcenie się pojęcia „części swobodnej” spadku - uzależniona od liczby synów (część jaka przypadałaby jeszcze jednemu: przy 2 - 1/3, przy 3 - 1/5 etc.); zasada „adopcji Chrystusa” - początek zasadzie swobodnego dysponowania na wypadek śmierci częścią majątku

• na Rusi - instytucja testamentu (riad) - w nim spadkodawca ustalał wysokość części majątku przypadającej na każdego z synów

• przedmiotem - początkowo ruchomości, nieruchomości - nabyte; dysponowanie dobrami rodowymi - z uwzględnieniem praw spadkowych najbliższych krewnych - dziedziców koniecznych

• testament nie wymagał ustanowienia dziedzica, zawierał po prostu dyspozycję majątku lub jego części

• zasada niepodzielności lenn - wprowadzenie sukcesji jednostkowej

• w prawie francuskim: fraragium (najstarszy syn - większa część, mniejsza - podlenno młodszym), paragium (wewnętrzny podział lenn, ale na zewnątrz całość reprezentowana przez najstarszego z braci)

• tendencja do utrzymania lenn w rękach męskich przedstawicieli rodu

• odsuwanie od dziedziczenia krewnych wstępnych - zasada „lenno nie idzie w górę”

• Zmiany w prawie prywatnym od schyłku średniowiecza

• Wpływ prawa rzymskiego

• wulgaryzacja - przemiany w prawie rzymskich, które nastąpiły w czasach poklasycznych; prawo wulgarne podstawą dla Brewiarza Alaryka

• działalność glosatorów i komentatorów: w Italii (od Pawii w X wieku, następnie w Bolonii Irnerius i uczniowie, quattuor doctores: Martinus, Bulhgarus, Jacobus, Hugo) - egzegeza tekstów, objaśnienia (glosy), uogólnienia całej legis (summa), dokonywanie zestawień wszystkich postanowień Corpus Iuris Civilis odnoszących się do danej kwestii

• wypracowanie teorii własności podzielonej: wykorzystanie rzymskiej nauki o skargach - konstrukcja własności użytkowej (dominium utile) jako własność podległa własności zwierzchniej podmiotów, którym przysługiwała skarga windykacyjna wprost - stąd własność główna (dominium directum); wola posiadania dla siebie podciągane pod pojęcie possessio civilis, przyznawane włąścicielowi zwierzchniemu, posiadacz - possessio naturalis - posiadanie tylko corpore

• komentatorzy: oparcie na udoskonalonej metodzie dialektycznej - naginanie prawa rzymskiego do potrzeb życia

• zajmowanie się także sprawami prawu rzymskiemu nieznanymi: m.in. wypracowanie norm kolizyjnych między przepisami miast włoskich - teoria statutowa Bartolusa de Saxoferrato - początek prawa międzynarodowego prywatnego; opracowanie teorii umów nieformalnych („gołych umów - pacta nuda) -dojście do skutku umowy przez samo porozumienie stron

• naukowe opracowanie teorii spółek handlowych na podstawie nowych ich form: komandytowych, z ograniczoną odpowiedzialnością; wyodrębnienie prawa wekslowego

• formalna recepcja prawa rzymskiego w Niemczech: z idei kontynuacji cesarstwa rzymskiego; przyczyny materialne - rozwój gospodarczy

• czerpanie samych form, siatki pojęć i konstrukcji prawnych

• także za pośrednictwem nauki - twórcza adaptacja pojęć rzymskich do rodzimych instytucji i do potrzeb praktyki sądowej

• zmodernizowane prawo na romanistycznych podstawach: prawo powszechne (Gemeines Recht) lub pospolite - formalnie moc posiłkowa w stosunku do praw terytorialnych, jednak w praktyce wypierało prawo miejscowe - „nowoczesne stosowanie prawa rzymskiego” - usus modernus

• Zmiany w prawie osobowym i rodzinnym

• zdolność do czynności prawnych - wraz z osiągnięciem odpowiedniego wieku - określane ustawowo

• trzy kategorie wieku: małoletniość (do osiągnięcia lat sprawnych, dla dziewcząt granica niższa), lata sprawne, lata roztropne (całkowita pełnoletniość)

• małoletni - pozbawieni zdolności do czynności prawnych; lata sprawne - ograniczona zdolność do czynności prawnych (możność podejmowania niektórych działań prawnych za zgodą lub w asystencji)

• ograniczenia wynikające z przynależności stanowej - np. zakaz nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan; zakazy trudnienia się przez szlachtę rzemiosłem lub handlem; ograniczenia chłopów w sferze stosunków majątkowych, jak i życia osobistego)

• ograniczenia praw cudzoziemców (zakaz nabywania dóbr, wywozu majątku)

• wyznanie - zakazy małżeństw między wyznawcami różnych religii; wyłączanie niechrześcijan od możliwości występowania w charakterze świadków etc.; pozbawienie potomków heretyków praw dziedziczenia

• ograniczenia zdolności do czynności prawnych kobiet; upośledzenie prawne dzieci nieślubnych (nie przyznawano im prawa stanu - przynależności do rodziny ojca, prawa do nazwiska, praw spadkowych)

• ograniczenia osób stanu duchownego (w zakresie testowania, nabywania praw spadkowych, sprawowania opieki)

• ograniczenia ze względu na stan zdrowia fizycznego (kalectwo, ciężka choroba fizyczna), psychicznego, uznanie za marnotrawcę - powoływanie kuratorów

• osoby prawne: odróżnianie osób fizycznych, naturalnych od osób sztucznych (zbiorowości, którym prawo nadawało cechy podmiotów prawa) - wkład kanonistyki z teorią osoby moralnej (persona moralis); glosatorzy - osobowość prawna danego okręgu miejskiego jako odrębnego podmiotu stosunków prawnych

• związki osób (korporacje, universitas personarum) oraz związki o charakterze majątkowym (fundacje, universitas rerum) - najwcześniej pierwsze: zw. polityczne (gminy, miasta), religijne (klasztory, kolegiaty etc.), zawodowe (gildie, cechy), humanitarne (bractwa), naukowe; dla drugich - podstawą fundacje kościelne, osobowość prawna związków typu zakładowego, których podstawą był substrat majątkowy

• małżeństwo: decydujący wpływ Kościoła - związek nierozerwalny, monogamiczny, ustanowiony jako sakrament, w którym umowa stanowiła tylko formę objawienia woli, nie istotę - wyłączność Kościoła w kwestii uregulowania związku, jak i jurysdykcji sądowej

• gallikanizm - próba połączenia idei religijnego charakteru małżeństwa z kompetencjami państwa w tym zakresie

• od Soboru Trydenckiego (1563) - jedynie wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa przez ślub (declaratio consensus) - zgodne oświadczenie woli obojga nupturientów w obecności proboszcza i dwóch świadków, poprzedzony zapowiedziami (denuntiationes matrimoniales, bannae)

• egzamin przedślubny - ze znajomości zasad religii chrześcijańskiej

• małżeństwo niezawarte w formie kościelnej uważane za nieważne ze względu na przeszkodę tajności

• rozbudowany katalog przeszkód: zrywające - pozostawanie w związku małżeńskim, pokrewieństwo naturalne, cywilne, duchowe, śluby zakonne, różność religii, cudzołóstwo, uprowadzenie, przymus, błąd + różnica stanów (w praktyce sądownictwa kościelnego - jako błąd co do przymiotu osoby)

• Zmiany w prawie majątkowym

• przeprowadzenie rozróżnienia między faktycznym władztwem nad rzeczą a prawnym tytułem do niej

• określenie posiadania przez dwa elementy: faktyczne władztwo (corpus), wola posiadania (animus)

• specjalne formy sądowej ochrony posiadania i powstanie odrębnego procesu posesoryjnego - ochrona posesoryjna z rzymskich interdyktów posesoryjnych i na podstawie skarg wykształconych w prawie kanonicznym (skarga spoliacyjna, przyznająca bp wyzutemu z majątku i urzędu na skutek skargi karnej możność domagania się przywrócenia utraconego posiadania)

• nowa kategoria - posiadanie praw (possessio iuris) - posiadanie w zakresie jakiegoś prawa (rzeczowego, obligacyjnego, czy o charakterze niemajątkowym - familijnych, funkcji, godności etc.; uprawnienia Kościoła - beneficja, dziesięciny; prawa prawnych osób wobec Kościoła) - odróżnienie od posiadania rzeczy (possessio rei)

• przemiany własności: własność o charakterze podzielonym między kilka podmiotów - własność użytkowa (dominium utile), podległa - do użytkownika lenna, wasala, własność zwierzchnia (dominium directum eminens) - w rękach seniora - z tego tytułu miał prawo do opłat (często symbolicznych), prawo retraktu feudalnego

• w miejscach, gdzie zachowały się silne wpływy prawa rzymskiego - występowała własność o charakterze alodialnym

• dążenie do przekształcenia własności podzielonej we własność zupełną dotychczasowych użytkowników - ordonans (wszystkie ziemie muszą mieć pana zwierzchniego -nulle terre sans seigneur) - opozycja - wszelka własność jest wolna, o ile pan zwierzchni nie wykaże tytułu (nul seigneur sans tire)

• dziedziczne prawo chłopa do uprawianej ziemi - w czasach recepcji ujmowaną jako emfiteuza; chłop zależny ekonomicznie i ograniczony w prawach do ziemi - poddaństwo gruntowe

• Europa Środkowa - „wtórne poddanie”, radykalne pogorszenie położenia prawnego chłopów, rozwój gospodarki pańszczyźnianej - poddaństwo osobiste podstawową formą zależności

• wzrost znaczenia ruchomego kapitału kupieckiego kosztem ziemi - rozwój stosunków ekonomicznych

• nabycie nieruchomości - rozpowszechnił się zwyczaj sądowego przenoszenia własności; instytucja ksiąg, w których wpisywano treść dokumentu transakcji

• wpis: konstytutywny (decydował o przeniesieniu tytułu na nabywcę) lub deklaratoryjny (tylko potwierdzał dokonanie przeniesienia własności - księgi w celu rejestracji umów, transkrypcji)

• teoria tytułu i prawnego sposobu nabycia nieruchomości: do przeniesienia własności nieruch. potrzeba było podstawy prawnej - tytułu nabycia (określonej czynności prawnej - np. umowy) oraz tradycji (przeniesienia posiadania wraz ze zgodną wolą przeniesienia własności - sposób nabycia, modus); w prawie francuskim - w drodze tylko umowy, wystarczał sam tytuł, bowiem posługiwano się fikcją przeniesienia posiadania

• stopniowe ograniczanie ograniczeń w zakresie alienacji dóbr dziedzicznych (najdłużej w stosunkach wiejskich)

• zabezpieczenie podstaw majątkowych dla utrzymania świetności rodów szlacheckich - przez zakładanie fideikomisów familijnych (ordynacji rodowych) - na podstawie aktu fundatora stanowiącego, że dany majątek ma pozostać przy danym rodzie jako całość niezbywalna, niepodzielna, powierzana następcy wg określonego porządku sukcesji - instytucja powiernictw rodzinnych (Hiszpania - zakładanie majoratów)

• ciężary realne - obciążające daną nieruchomość, powtarzające się świadczenia na rzecz określonych podmiotów - od służebności różniły się obowiązkiem świadczeń pozytywnych (w pieniądzu, naturze, prac, usług, ciężarów przymusowych) - renty (obciążające nieruchomości świadczenia pieniężne w zamian za uzyskanie określonego kapitału)

• omijanie kanonicznego zakazu lichwy - instytucja kupna renty (dysponujący kapitałem przekazywał właścicielowi nieruchomości sumę pieniężną, w zamian za to kupował prawo do renty obciążającej dany grunt) - niekiedy ustanawiana przez wpis do ksiąg i wystawienie dokumentu (listu rentowego) - z czasem uzyskał charakter papieru wartościowego; pierwotnie - wieczysty charakter renty, z czasem - renta wykupna - wyderkaf

• zastaw bez dzierżenia - zastawiony przedmiot przy dłużniku, wierzyciel nabywał prawo zastawu przez wpis wierzytelności do ksiąg - w razie nieuiszczenia zastaw na własność wierzyciela lub dokonywano sprzedaży publicznej

• hipoteka - zastaw umowny, zabezpieczenie zobowiązań, przedmiot zastawu w ręku dłużnika - wprowadzenie jawności hipotecznej (tajność w prawie rzymskim) - obowiązek wpisu - kwestia ewentualnej kolizji między wierzycielami (zasada pierwszeństwa), zasada szczegółowości (dokładne określenie wysokości sumy wierzytelności i dóbr obciążonych)

• prawo zobowiązań: odchodzenie od formalizmu i symboliki; przesunięcie odpowiedzialności w razie niewywiązania się z zobowiązania z osoby na majątek dłużnika

• areszt za długi jako środek przymusu osobistego wobec opieszałych i niewypłacalnych dłużników

• majątkowe zabezpieczanie umów - stosowanie różnego rodzaju kar konwencjonalnych, pochodzących z instytucji zakładu

• rozwój kontraktów konsensualnych, dochodzących do skutku przez samo oświadczenie woli (solo consensu) - przy niektórych - ważność zależna od np. wpisu do ksiąg czy rejestrów

• obrót samymi umowami - uzasadnienie w rzymskiej cesji

• skrypt dłużny - na jego podstawie wierzyciel ponosi swoje uprawnienia na rzecz osoby trzeciej (zw. z dopuszczalnością zmiany podmiotu zobowiązania) - z czasem w formie listów na okaziciela (prototyp weksli)

• nowe rodzaje umów lub istniejące zmieniały charakter: darowizna (umowa, której treścią - przysporzenie majątkowe na rzecz innej osoby nieodpłatnie, bez świadczenia wzajemnego), z najmu wyodrębniono umowę pożyczki (jej przedmiotem pieniądze lub inne rzeczy zamienne - najczęściej umacniana zastawem ręcznym; w operacjach handlowych - wystawienie przez dłużnika weksla)

• złagodzenie zakazu lichwy (usura) - pobieranie procentów, o ile kredyt przeznaczony był na cele handlowe lub przemysłowe; wymóg umiarkowanej wysokości odsetek

• najem nieruchomości - dzierżawa (arenda)

• najem usług - locatio-conductio operarum - forma regulacji prawnej pracy najemnej

• spółki (zawiązywanych w celach handlowych lub wytwórczych przez osoby dysponujące odpowiednimi środkami finansowymi lub ich wkład stanowiła praca/wiedza fachowa): jawne (wszyscy uczestnicy dzielili się na równi zyskami, ponosi równy udział w stratach i odpowiedzialności), komandytowa (obok wspólników odpowiadających wobec osób trzecich bez ograniczeń - wspólnicy odpowiadający tylko do wysokości wkładu), z ograniczoną odpowiedzialnością (wszyscy odpowiadali tylko swoim wkładem)

• umowa depozytu (wiernej ręki) - powierzano pewnej osobie przechowanie rzeczy ruchomej lub nieruchomej, osoba ta zobowiązywała się zwrócić rzecz w nieuszczuplonym stanie; sekwestr - przechowanie rzeczy, do której rościły sobie prawo dwie lub więcej osób

• dziedziczenie - przyjmowanie porządku dziedziczenia z regulacji justyniańskiej: zstępni, wstępni (+ rodzeństwo i ich dzieci), rodzeństwo przyrodnie i jego dzieci, pozostali krewni bez ograniczenia (bliżsi wyłączają dalszych) - równouprawnienie płci w dziedzinie spadkobrania - w praktyce modyfikowane wg zwyczajów miejscowych

• rozwój spadkobrania testamentowego - przejęcie rozwiązań rzymskich - konieczność ustanowienia spadkobiercy, dziedzica

• 2 formy testamentu: publiczny (złożony ustnie do ksiąg lub pisemnie przed sądem) i prywatny (w obecności określonej liczby świadków)

• inne formy: wspólny (więcej osób ustanawiało wspólnego spadkobiercę), wzajemny (dwie osoby ustanawiały się wzajemnie spadkobiercami)

• prawo najbliższych krewnych (dziedziców koniecznych) do określonego udziału w części spadku - zachowek

• zanik pierwotnych ograniczeń w dziedziczeniu lenn, utrzymały się jednak odrębne zasady - longobardzki system dziedziczenia lenn - dopuszczanie podzielności, uznawanie krewnych bocznych, w praktyce sądowej - dopuszczanie kobiet

• dziedziczenie ordynacji rodowych (fideikomisów familijnych) - sukcesja jednostkowa, zasada primogenitury, majoratu (najbliższy stopniem, najstarszy męski krewny), senioratu (najstarszy żyjący członek rodu)

• w dziedziczeniu gospodarstw rolnych - jednostkowe, zasada majoratu bądź minoratu

• HISTORIA PRAWA KARNEGO

• Prawo karne w średniowieczu

• Wczesne średniowiecze

• w społeczeństwie pierwotnym - karanie w ramach rodu i siłami społ. rodowej

• najwcześniejszy - podział przestępstw na naruszające interesy ogółu (szkodliwe dla społeczeństwa) i naruszające interesy jednostki i jej rodu

• przestępstwa związane z powstaniem organizacji państwowej: zdrada kraju, zbiegostwo z wojska, zbrodnie religijne (krzywoprzysięstwo, świętokradztwo) - sądzone na zgromadzeniach ludowych

• kara - charakter sakralny (przebłaganie bóstwa) - ofiara z przestępcy, zwyczaj niszczenia rodziny i majątku winowajcy

• przestępca - łamał mir (pokój publiczny) - wykluczenie ze społeczności, „nosił głowę wilka” (caput gerat lupinum)

• w przestępstwach naruszających interesy jednostki i rodu - sprawiedliwość dochodzona drogą sądową lub przez samopomoc (zemstę rodową) - przy mężobójstwie - pomsta krwawa - zbrojne wystąpienie przeciw rodowi zabójcy

• z czasem - zadośćuczynienie w formie okupu (compositio) jako środka wykupienia się od zemsty

• poszerzanie katalogu przestępstw naruszających interesy ogółu - publicznych, ściganych przez aparat państwowy, zagrożonych karami publicznymi

• ich ściganie - oparte na koncepcji złamania miru; panujący na straży pokoju powszechnego - on publicznym mścicielem wobec pokój gwałcących

• rodzaje miru: miejscowy (zapewnienie szczególnej ochrony pewnym miejscom - drogom królewskim, dworowi, targom, kościołom), osobowy (szczególna ochrona pewnych osób - członków drużyny, kobiet, sierot, duchownych)

• w razie naruszenia miru łamiący zawsze ponosił karę publiczną

• zaliczanie do przestępstw publicznych czynów godzących w interesy materialne władzy; najwyższe kary za przestępstwa przeciw religii

• przestępstwa prywatne - krzywdy wyrządzone jednostce i jej rodzinie, dochodzone na drodze sądowej lub przez samopomoc - zastępowanej okupem - wykształcenie się kar kompozycyjnych

• wczesne średniowiecze: przestępstwa przeciw państwu i panującemu, przeciw religii, przeciw życiu i zdrowiu, przeciw mieniu, przeciw moralności

• ograniczanie krwawej zemsty - ewolucja w kierunku wojen prywatnych

• zemsta krwawa - w stan wrogości rodów, wojen, wróżd (faida)

• interwencje władzy w spory prywatne - ustawowe nakazywanie pojednania (przez przysięgę - zerwanie porozumienia karane jako krzywoprzysięstwo), przyjęcia okupu pod karą państwową za naruszenie miru królewskiego

• powstanie instytucji pośredników (arbitri, mediatores)

• ograniczenia co do miejsca - instytucja azylu kościelnego, naruszający go podlegał karze za zbezczeszczenie miejsca poświęconego; ochrona we własnym domu, także miejsca odbywania sądów, młyn, prom, droga publiczna

• ograniczenia co do czasu - rozejmy boże (treuga Dei) - zakaz wojen w czasie uroczystości kościelnych, świąt, wielkiego postu; wprowadzenie przedawnienia dochodzenia krzywd

• ograniczenia co do osób - zawężanie kręgu krewnych po stronie ofiary, jak i sprawcy - związane ogólnie z ograniczaniem odpowiedzialności zbiorowej; regułą jednak obowiązek ponoszenia ciężarów okupu przez krewnych sprawcy, który mógł przechodzić także na spadkobierców

• Pojęcie przestępstwa: nie przeprowadzono ścisłego odróżnienia między przestępstwem a czynem naruszającym prawo prywatne

• przestępstwem - każdy akt wyrządzenia szkody, niezależnie od tego, na skutek czego powstał - ujmowane jako krzywda, dochodzona jednakowymi środkami

• tendencja do uznawania za przestępstwa takich czynów, które wywoływały zmiany w świecie zewnętrznym i ich oceniania od strony wywołanego skutku zewnętrznego - nie zajmowano się z reguły podmiotową stroną przestępstwa (subiektywną), ujmowane było obiektywnie - od strony zewn. przejawów

• nie brano pod uwagę nastawienia psychicznego sprawcy, istnienia lub braku złego zamiaru; odpowiedzialność za szkodę w ramach przypadku

• formalne ujmowanie związku między działaniem lub zaniechaniem a szkodą

• nie odróżniano pojęcia odpowiedzialności karnej od cywilnej

• tendencje do subiektywizacji odpowiedzialności: św. Augustyn (przestępstw = grzech, a więc zawinione naruszenie prawa boskiego) - Edykt Rotara, prawo wizygockie

• zaczątki uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstwa: przesądzenie z góry faktu działania umyślnego - ukrywanie, zatajenie przestępstwa; okoliczności powodujące bezkarność - działania przeciwko temu, który sprowokował zajęcie - instytucja początku - stąd instytucja obrony koniecznej

• bezkarnym zabójstwo w czasie wróżdy, zabójstwo wyjętego spod prawa, dokonane w czasie pojedynku sądowego

• niekiedy - zabicie schwytanego na gorącym uczynku - np. nocnego złodzieja czy gwałciciela

• utrzymanie odpowiedzialności zbiorowej - rodziny, nawet sąsiadów - obowiązek krewnych spłaty okupu; w państwach słowiańskich - odpowiedzialność całej gminy (opola) w razie niewykrycia przestępcy; wymierzanie kar rodzinie: infamia, wygnanie, nawet śmierć

• stopniowo ograniczana - najdłużej utrzymała się odpowiedzialność głowy domu za przestępstwa domowników pod jego władzą; tendencja do indywidualizacji odpowiedzialności - pod wpływem Kościoła

• traktowanie wszystkich biorących udział w przestępstwie na równi i jednakowe ich karanie; najwcześniej zaczęto odróżniać współsprawstwo i poplecznictwo (pomoc w dokonaniu przestępstwa)

• nie ponoszono odpowiedzialności za usiłowanie przestępstwa - nie znano konstrukcji usiłowania; jedynie usiłowanie otrucia (prawo salickie, Edykt Rotara), wyciąganie miecza w celu ugodzenia (prawo burgundzkie)

• kary państwowe - dążenie do obejmowania przestępstw godzących w interesy ogółu własnym systemem kar publicznych

• kary jako odpłaty za wyrządzone zło - odwet, zasada talionu lub kary odzwierciedlające

• stopniowe rozpowszechnianie idei okupu - jako majątkowej rekompensaty wyrządzonej szkody

• podstawową karą publiczną - kara śmierci, w różnych formach - w celu odstraszenia oraz prewencji szczególnej (generalnej) - uniemożliwienia dalszych przestępstw

• kary mutylacyjne - kary okaleczenia, jako kary odzwierciedlające, samoistne, dodatkowe, np. zaostrzające karę śmierci, bądź zastępcze

• kary: śmierci i okaleczenia - kary krwi

• wyjęcie spod prawa - proskrypcja (proscriptio) - możliwość bezkarnego zabicia sprawcy; wygnanie z kraju (exilium) - wobec właścicieli ziemskich w razie darowania im kary śmierci, połączona z karą konfiskaty bądź zniszczeniem majątku; kara „złupienia”

• z idei okupu - możliwość wykupienia się od kary publicznej - kary pieniężne na rzecz panującego lub sądu, jako formy rekompensaty za przestępstwa publiczne - niekiedy uzależniona od woli panującego, w przypadkach wyjątkowo ciężkich - niedopuszczalna, także przy istnieniu szczególnie obciążających okoliczności przy zagrożeniu karą śmierci

• kary prywatne - forma rekompensaty za wyrządzoną krzywdę - okup

• system kar kompozycyjnych, ustalanych pierwotnie każdorazowo przez strony, mediatorów lub sąd; później - ustawowe taksowanie szkód

• dwa elementy kary kompozycyjnej: suma płacona na rzecz pokrzywdzonego lub rodziny - główszczyzna bądź w razie okaleczenia - pokutne; dopełnieniem - opłata na rzecz władcy (fredus, mulkta) - jako forma publicznej kary pieniężnej

• główszczyzna (wergeld) - suma płacona za „głowę” zabitego - stanowy charakter, wysokość uzależniona także od płci i wieku

• wysokość pokutnego (Busse) - w zależności od wielkości zranienia, rodzaju uszkodzenia ciała

• okup na rzecz państwa - fredus, wira (na Rusi) - albo stanowił określoną część główszczyzny, albo wyznaczany był w stałej sumie pieniędzy - przejaw obejmowania karania przestępstw prywatnych

• obowiązek zapłaty kompozycji - także na krewnych i spadkobiercach; jeżeli sprawca nie mógł się wykupić - płacił życiem

• Rozwój średniowiecznego prawa karnego

• ograniczanie wojen prywatnych - ustawy: „ustawy pokoju” (constitutiones pacis), „pokoje ziemskie” (Landfrieden) - szczegółowo regulujące warunki i formy zemsty prywatnej

• ograniczanie czasu wojen - rozejm boży; we Francji - tzw. czterdziestodniówka królewska (zakaz atakowania przez 40 dni krewnych nieprzyjaciela, którzy nie byli przy wybuchu sporu)

• regulacja warunków prowadzenia walki i sposobów pojednania; instytucja przedawnienia możności dochodzenia krzywd drogą zemsty prywatnej; wprowadzenie obowiązku zapowiedzenia odwetu („odpowiedź” - deffidatio hostilitatis); sposobem pojednania - zapłacenie okupu oraz akt pokory w uroczystej formie (wśród szlachty francuskiej - publiczny akt upokorzenia się - amende honorable)

• klasyfikacja przestępstw: sprawy królewskie (cas royaux) we Francji - przestępstwa skierowane przeciw interesom króla, sądzone przez organa królewskie; szeroka interpretacja - rozszerzanie katalogu przestępstw

• wymierzanie kary pieniężnej na rzecz monarchy lub sądy równolegle z prywatnym rozwiązaniem sporu - jako kara za naruszanie ustalonego porządku publicznego, przyczyny fiskalne - zacieranie się granicy między przestępstwami prywatnymi i publicznymi

• podział ze względu na wagę czynu: casua maiores (przestępstwa większe) i causa minores (mniejszej wagi); wyróżnienie zbrodni i przekroczeń - kryterium podziału: wielkość szkody, stopień naruszenia porządku, grożąca kara; w Zwierciadle Saskim - próba określenia tego kryterium za pomocą woli; w prawie francuskim - podział przestępstw na gardłowe i niegardłowe (w zależności od rodzaju sankcji karnej)

• w prawie angielskim: wg sposobu karania - podział na zbrodnie (felony) i wykroczenia (misemeanour); przy zbrodni - zawsze kara śmierci z konfiskatą mienia, przy wykroczeniu - swoboda wyboru środka karnego przez sędziego; zbrodnia zdrady (treason) - wyłącznie śmierć, przy zdradzie głównej - kwalifikowana kara śmierci; podział ze względu na stopień uszkodzeń ciała

• crimen leasae maiestatis - obrazy majestatu, najcięższe przestępstwo spośród tych przeciwko państwu; szeroko interpretowana; wzrost znaczenia represji karnej za przestępstwa przeciw interesom skarbowym

• wyróżnianie przestępstw przeciwko władzom i sądom

• duże znaczenie herezji - zbrodnia obrazy majestatu boskiego: ekskomunika, konfiskata majątku i spalenie żywcem

• przestępstwa przeciw czci - obraza czynna (spoliczkowanie, targanie za włosy) lub słowna (zniewaga - obraźliwe słowa, lub potwarz - zarzucenie komuś przestępstwa)

• subiektywizacja odpowiedzialności - kazuistyczne określanie i wyodrębnianie w źródłach pewnych stanów faktycznych; spowodowanie śmierci przez niedbalstwo lub z przypadku - główszczyzna w miejsce kary śmierci; zranienie w czasie zabawy - nawiązka zamiast kary państwowej

• nadal okoliczności wyłączające przestępność czynu - ujmowane w sposób obiektywny - wyłączając bezprawność czynu, a nie umniejszając lub wyłączając winę

• warunki wyższej karalności - nadal w sposób obiektywny: naruszenie miru

• bezprawność czynu - początek

• tendencja do indywidualizacji odpowiedzialności: zasada ponoszenia odpowiedzialności przez samego sprawcę (przy wielu wyjątkach); nadal obowiązek krewnych do ponoszenia kary pieniężnej ze sprawcą lub w jego miejsce; rozciąganie np. kary infamii na krewnych; odpowiedzialność karna panów za przestępstwa sługi; niekiedy nadal odpowiedzialność zbiorowa związków terytorialnych

• klasyfikacja kar - prawo niemieckie: kary na gardle i ręku (zbrodnie; kary śmierci, okaleczenia - możliwość wykupienia od kary śmierci), na skórze i włosach (za przekroczenia; kary hańbiące: chłosta, stanie pod pręgierzem, noszenie kamieni) - rozpowszechnienie kar na czci (szczególnie wobec szlachty)

• kary pieniężne - jako wykupienie się od kary cielesnej lub jako kary samoistne; kary pieniężne - zróżnicowanie ze względu na pozycję społeczną pokrzywdzonego; regułą zasądzenie, obok kary prywatnej, kary publicznej; niekiedy specjalne kary pieniężne

• okup na rzecz władzy państwowej - przekształcał się w karę majątkową (grzywnę, konfiskatę); okup jako kara prywatna - odszkodowanie

• Prawo karne Italii

• działalność glosatorów (Azo), kanonistów (Durantis), komentatorów (Bartolus de Saxoferrato, Baldus de Ubaldis, Albertus Gandinus), XVI w. - Tiberius Decianus, Julius Clarus, Prosper Farinaccius

• oddziaływanie prawa rzymskiego, germańskiego, kanonicznego, rozwiązań poszczególnych praw statutowych; wpływ lokalnych uwarunkowań

• rozpowszechnienie się zasady publicznoprawnej - uznawanie każdego przestępstwa za czyn naruszający interes ogółu i zakłócający ustalony przez państwo porządek publiczny - związane z ogólnym wzrostem czynnika państwowego

• prawo karne jako jeden z ważniejszych instrumentów zabezpieczania ustalonego przez rządzących ładu - wymierzenie kary winowajcy jako sprawa władzy państwowej, niekiedy jej wyłączny atrybut

• pojednanie między sprawcą a pokrzywdzonym bądź rodziną pokrzywdzonego nie chroni przed karą publiczną

• wkroczenie rzymskiego systemu kar cielesnych, przy cięższych przestępstwach obligatoryjnych

• klasyfikacja: w oparciu o grożącą za nie karę - najcięższe (crimina atrocissima), ciężkie (atrocia), lekkie (levia); podział w zależności od tego, czy przestępstwo występowało w przepisach czy nie: zwyczajne (ordinaria), nadzwyczajne (extraordinaria)

• uznanie podmiotowej strony przestępstwa za podstawę odpowiedzialności; czynniki subiektywne (wewnętrzne nastawienie sprawcy do czynu, jego świadomość, zamiar, wola popełnienia przestępstwa) przesłankami odpowiedzialności karnej; wpływu nauki Kościoła o woli popełnienia czynu (animus) jako czynniku decydującym o grzechu

• dolus - działanie umyślne świadome - zamiar, wola wywołania skutku przestępnego, a niekiedy nawet samo wyobrażenie skutku

• wina nieumyślna - brak świadomości przestępstwa - wszelkie działania z niedbalstwa

• odróżnianie winy nieumyślnej, nawet minimalnej, od przypadku (casus; sytuacja, w której sprawca nie mógł przewidzieć skutku przestępnego nawet przy zachowaniu należytej staranności) - sprawca nie ponosił odpowiedzialności

• znaczne ograniczenie odpowiedzialności zbiorowej, choć niekiedy utrzymanie odpowiedzialności zbiorowości (universitas) w przypadku nieujęcia sprawcy, ponadto relikty odpowiedzialności karnej ojca za przestępstwa domowników pozostających pod jego władzą

• zrównanie odpowiedzialności karnej kobiet i mężczyzn - różnice jedynie w zakresie wymiaru kary; odpowiedzialność sądowa kobiet, niekiedy tylko karcenie domowe

• odpowiedzialność karna nieletnich: nie można im przypisywać takiej samej winy, jak dorosłym, ze względu na ograniczoną poczytalność - brano pod uwagę stopień rozwoju umysłowego jednostki, stopień świadomości czynu przestępnego (capacitas doli)

• bezkarność (okoliczności, w których dany czyn nie nosił znamion przestępstwa - nie rozstrzyganie, czy chodzi o braki w elemencie subiektywnym, czy obiektywnym - czyli wyłączające bezprawność)

• obrona konieczna (defensio) - siłę wolno odeprzeć siłą (inculpata tutela - odparcie napaści): obrona musiała być umiarkowana: czyn dokonany w rzeczywistej obronie tylko z powodu napaści (circa causam), reakcja powinna nastąpić natychmiast (circa tempus), powinna dokonana zostać środkami odpowiadającymi środkom użytym przez napastnika (circa modum) - niezachowanie któregoś elementu - przekroczenie granic obrony koniecznej (karalne)

• pomoc konieczna - działania w celu udzielenia pomocy napadniętemu

• pomoc własna - egzekwowanie przez jednostkę swych praw w drodze samopomocy - niedopuszczalna; jedynie zemsta na złodzieju przyłapanym nocą w domu

• niekiedy - bezkarność czynów popełnionych w afekcie (stanie silnego wzburzenia umysłu, ograniczającego świadomość) - zabójstwo cudzołóżcy schwytanego na gorącym uczynku

• bezkarna kradzież z nędzy (pod wpływem nauki św. Tomasza) - pod warunkiem szczególnych okoliczności (zaspokojenie natychmiastowej potrzeby, w okresie głodu etc.)

• wyłączenie przestępności czynu: zabicie wyjętego spod prawa, działanie osób sprawujących funkcje urzędowe (rozkaz), działanie na rozkaz przełożonego, lekkie uszkodzenie cielesne dokonane w czasie gry czy zabawy (causa ludi)

• usiłowanie - rozpowszechnianie się poglądu, że o przestępstwie decydować powinien zamiar, a nie skutek zewnętrzny;

• rozwój nauki o stopniach usiłowania - stadiach czynu przestępnego

• nauka o trzech elementach karalnego pojęcia usiłowania: sam zamysł, zły zamiar (cogitare), przystąpienie do działania (czynności przygotowawcze - agitare), niedoprowadzenie do skutku - stąd nauka o trzech stopniach usiłowania (contactus): oddalonym (remotus), bliskim (propinquus), najbliższym (proximus)

• niekaralność samego zamiaru: kanoniczne, doktryna świecka (Ulpian); drugi stopień usiłowania (bliskiego), wskazujący zły zamiar - w niektórych statutach karalne

• odpowiedzialność za udział - bez opracowania def. udziału, kazuistyczne określenie

• niektóre statuty: odpowiedzialność każdego za cały czyn, inne (Rzymu z 1362) - określenie odpowiedzialności poszczególnych uczestników

• mandat (polecenie lub nakaz popełnienia przestępstwa; odpowiedzialność zleceniodawcy i wykonawcy jednakowa), consilium (udzielenie rady, pomocy moralnej), auxilium (pomoc natury fizycznej, poplecznictwo - z reguły ujmowane jako odrębne przestępstwo); odrębne - spisek (conspiro) - zmowa, sprzysiężenie, tajne zebranie - niebezpieczne dla porządku publicznego

• system kar: uznanie publicznoprawnego charakteru kary, wypieranie kar kompozycyjnych przez kary na życiu i ciele

• teorie dot. celu kary - jako konieczność odpłaty, unieszkodliwienia, satysfakcji, zapewnienia porządku publicznego, odstraszenia; dwoistość ujęcia kary w doktrynie chrześcijańskiej

• od kompozycji (okupu prywatnego) i grzywny (bannus - kara publiczna) - kary cielesne: charakter subsydiarny

• w XII - obligatoryjne kary cielesne; stopniowo stawały się karami o charakterze podstawowym; tendencja do wzmocnienia represji karnych oraz całkowitego wypierania kar kompozycyjnych; karanie jako wyraz omnipotencji państwowej (przede wszystkim funkcja odstraszenia) - Galeazzo Visconti - twórca krwawego systemu karnego (z „wielkim postem”)

• wymiar kary: kary ściśle oznaczone lub możliwość stosowania kar arbitralnych

• układanie taryf karnych, ściśle sędziego wiążących

• okoliczności obciążające: przestępstwo w nocy, na cmentarzu, w kościele, w czasie świąt - podwojenie kary (duplicatio poenae); także w przypadku recydywy bądź w przypadku popełnienia przez osobę piastującą urząd publiczny; zwiększenie kary ze względu na przynależność stanową

• okoliczności łagodzące: pojednanie, przyznanie się do winy

• kary arbitralne, wymierzane w wysokości określonej swobodnym uznaniem sędziego - w sytuacji obniżania lub podwyższania kary; stosowanie kar w drodze analogii, wg sądu (za czyny nieprzewidziane w statutach) - wyróżnianie kar zwyczajnych (poena ordinariae) oraz nadzwyczajne (extraordinariae)

• XVI-XVII w.

• potrzeba unifikacji prawa, likwidacji partykularyzmu prawnego

• wyrazem omnipotencji władzy absolutnej - obejmowanie reglamentacją prawną wszelkich dziedzin życia

• działania w celu skodyfikowania prawa karnego (procesowego i materialnego)

• okres ordynacji karnych

• Constitutio Criminalis Carolina - kodeks karny Karola V z 1532 roku: zwycięstwo

• publicznoprawny charakter przestępstwa - każde przestępstwo narusza w jakiejś mierze porządek w państwie - zwalczanie przestępstw w interesie ogółu

• brak możliwości wykupienia się od kary

• pojednanie, ugoda między sprawcą a pokrzywdzonym (rodziną) nie uwalniała od odpowiedzialności

• zasada winy jako podstawy odpowiedzialności - o przestępstwie nie skutek zewnętrzny, ale zamiar

• zakres odpowiedzialności - w zależności od stopnia złego zamiaru i świadomości sprawcy - wyodrębnienie różnych stopni winy: odróżnienie czynu w złym zamiarze (umyślnie) od popełnionego nieumyślnie; wyodrębnienie morderstwa (mężobójstwa umyślnego, kryminalne) od zabójstwa (nieumyślnego, cywilnego, karanego mniej okrutną śmiercią); szczegółowy rozdział między winą umyślną (dolus) a nieumyślną (culpa), przypadkiem (casus, nie podlegający karze publicznej, a jedynie obowiązkowi odszkodowania pieniężnego)

• nakaz uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstw; szczegółowe opracowanie okoliczności wyłączających przestępność: niezawiniony przez sprawcę błąd (error), przymus (vis) fizyczny, niedojrzałość psychiczną; choroba umysłowa, niedojrzały wiek; działanie w obronie koniecznej

• konstrukcja stanu wyższej konieczności - działanie spowodowane koniecznością życiową, nieodpartą potrzebą (przymus psychiczny)

• brak kar prywatnych; wszystkie publiczne - głównym celem odstraszenie (prewencja generalna)

• system kar - wysoki stopień okrucieństwa, rozbudowany katalog; kara sprawiedliwa - dostosowana do stopnia ciężkości i charakteru czynu; tendencja do upodobnienia kar do przestępstw (drogą talionu lub kar odzwierciedlających)

• osiem rodzajów kary śmierci (spalenie, ścięcie, ćwiartowanie, łamanie kołem, powieszenie, utopienie, zagrzebanie żywcem, wbicie na pal), kwalifikowane kary śmierci, zaostrzane (wleczenie końmi, szarpanie ciała rozpalonymi kleszczami); kary mutylacyjne, kara chłosty, stania pod pręgierzem, wygnanie, konfiskata; wzmianka o więzieniu (np. jako kwalifikowana kara śmierci lub przetrzymywanie przed wyrokiem)

• we Francji - kara dożywotniej pracy na galerach; w Rosji (Soborjnoje Ułożenije - 1649) - kary bicia knutem, kara zesłania, katorga (zesłanie z ciężkimi robotami)

• arbitralność - przyznanie dużej swobody sędziemu; dopuszczenie zasady analogii (karalność czynów niewymienionych, a podobnych do uwzględnianych przez prawo; stosowanie kar nadzwyczajnych, z reguły łagodniejszych)

• wskazówki nakazujące wzięcie pod uwagę okoliczności oraz stanowiska prawnego pokrzywdzonego i sprawcy

• liczne odwołania do prawa cesarskiego (rzymskiego), fakultetów, prawniczych, opinii znawców

• okoliczności łagodzące: upływ czasu, przyznanie się do winy, wykazanie skruchy, przebaczenie pokrzywdzonego, zwrot skradzionego przedmiotu, zły stan zdrowia, pochodzenie szlacheckie

• okoliczności obciążające: przyłapanie na gorącym uczynku, recydywa, czyn przeciw krewnym, przełożonym, osobom wyższego stanu; nagminność danego przestępstwa

• nowe kierunki i prądy: Anglia (sankcje przeciwko włóczęgostwu, żebractwu); masowe „polowania na czarownice” (czary jako zbrodnie obrazy majestatu boskiego - spalenie żywcem na stosie; w dobie reformacji) - 1487 (Kolnia): J. Sprenger, H. Kramer „Młot na czarownice”; zwalczający czarownice: B. Carpzow (Lips), komentator Caroliy, „Practica nova imperialis...” - szczególnie okrutne środki wobec czarownic; obrońcy - F. Spee „Cautio criminalis”, D. Wisne (PL)

• HISTORIA POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO

• Proces w średniowieczu

• powstanie procesu związane z powstaniem organizacji państwowej i specjalnych organów

• w czasach przedpaństwowych - samopomoc; zemsta prywatna; karanie wewnątrz rodu

• z czasem - umowa o oddanie sprawy sądowi (na zgromadzeniach, jawnie, ustnie)

• brak rozróżnienia bezprawia karnego od cywilnego - w tym samym trybie dochodzone czyny o z zakresu p. karnego, jak i cywilnego

• wspólny cel - ukaranie sprawcy; każdy proces w swej istocie procesem karnym

• rozróżnienie przestępstw naruszających interesy ogółu od przestępstw prywatnych; kryterium odróżnienia: element procesowy: publiczne dochodzone z urzędu, prywatne w drodze postępowania skargowego

• arbitralne działania władcy wobec naruszeń spokoju publicznego; gniew władcy wyrażający gniew ogółu - proces przed królem, urzędnikami (rugowy) lub w postępowaniu zwyczajnym

• proces zwyczajny: skargowość - postępowanie tylko wtedy, gdy ktoś wystąpił ze skargą, wnoszoną przed sędziego wraz z wezwaniem przeciwnika do stawienia się w sądzie (pozew - citatio; zastąpił umowę między stronami; początkowo o charakterze prywatnym)

• z czasem zastąpienie pozwu prywatnego (mannitio) przez pozew sądowy (bannitio) - urzędowy i zagwarantowany środek przymusu państwowego, formułowany na podstawie wniesionej skargi

• nieuzasadnione niestawiennictwo - początkowo grzywna, kolejne - tymczasowe zajęcie dóbr (missio in bannum), wyjęcie spod prawa; odrodzenia rozprawy - odkłady (dylacje)

• początkowo - wymóg osobistego stawiennictwa, nie dot. osób, którym prawo odmawiało zdolności procesowej (możności podejmowania działań w procesie i czynności procesowych - małoletni, kobiety; w ich imieniu przedstawiciele ustawowi)

• ustność i jawność: postępowanie z chwilą stawienia się powoda (actor) i pozwanego (reus); spór od skargi pozwanego, poprzedzonej przysięgą od lekkomyślności, lub dowodu przestępstwa - wezwanie do odpowiedzi

• formalizm - konieczność przestrzegania symboli, gestów, formuł - każda pomyłka = przegranie sporu - instytucja pomocników, rzeczników stron (prolocutores) - przekształconych w zastępców procesowych (prowadzących sprawy w imieniu i z upoważnieniem podsądnych)

• kontradyktoryjność - sporność, wolna rozprawa stron; proces jako spór dwóch stron, którego sąd był obserwatorem (biernym) - orzeczenie, która strona przedstawiła więcej argumentów, po czyjej stronie stoi prawo, bez dociekania rzeczywistego stanu rzeczy (prawdy materialnej) - oparcie tylko na argumentach i danych przedstawionych przez strony

• wyrok merytoryczny - jeżeli pozwany uznał skargę lub potrafił odrzucić pretensje niepodważalnym świadectwem

• wyrok warunkowy, dowodowy, końcowy - otwierający następny etap procesu - postępowanie dowodowe; określenie, która ze strona ma „bliższość w dowodzie” - pierwszeństwo w jego przeprowadzeniu (miało to znaczenie wobec istnienia przysięgi oczyszczającej jako sposobu oczyszczenia się z zarzutu) - instytucja „ciężaru dowodu (onus probandi) nie tyle obowiązkiem, co przywilejem - przeprowadzenie przeciwdowodu tylko wtedy, gdy strona z pierwszeństwem w dowodzie upadła

• regułą - pierwszeństwo w dowodzie pozwanego; pierwszeństwo wyższego stanem

• bierna pozycja sędziego w procesie

• środki dowodowe: irracjonalny charakter, pierwiastki sakralne, zabobonów, symbolika, formalizm, najskuteczniejsza: interwencja sił nadprzyrodzonych

• przysięga - charakter samoprzekleństwa; jako sposób oczyszczenia z zarzutu (oczyszczająca - iuramentum puragorium), gdy prawo przyznawało bliższość do dowodu; oskarżająca (accusatorium) - składana przez powoda jako dowód popełnienia przestępstwa; z reguły przysięga wraz ze współprzysiężnikami (coniuratores, consarcamentales) - od 2 do 72, nieskładającymi przysięgi co do prawdziwości twierdzenia (faktów będących przedmiotem dowodu), ale stwierdzających (pod groźbą narażenia własnej osoby) przysięgę strony za czystą i prawdziwą; początkowo musieli należeć do rodu, później dobierani z sąsiedztwa

• świadkowie - podobna rola jak współprzysiężników, ograniczone znaczenie; początkowo tylko ci, którzy byli specjalnie zaproszeni do uczestniczenia w jakimś akcie (co świadczyli - świadkowie przywołani - testes rogati), nie zaś przypadkowi uczestniczy wydarzeń; zeznania w formie przysięgi na potwierdzenie podanej przez stronę tezy (iuramentum assertorium) - czysto formalny charakter zeznań, bez możliwości zmiany czy uzupełniania

• ordalia, Sądy Boże (iudicia Dei) - siły pozaziemskie udzielają pomocy słusznej sprawie; wpływ Kościoła; zakaz uczestniczenia duchowieństwa od 1215 (S. Laterański); jednostronne (próba zimnej wody, gorącej wody, rozpalonego żelaza, poświęconego kęsa - kawałek chleba bez zakrztuszenia) i dwustronne (pojedynek sądowy - iudicium pugnae, zwycięstwo w bezp. walce najlepszym sposobem udowodnienia racji; możliwość powołania zastępcy; próba krzyża)

• dokumenty - wchodzące stopniowo; pełna moc dokumentów królewskich, dokumenty prywatne mogły być zaczepione przez odmówienie im wiarygodności lub uroczyste przedziurawienie (perforatio cartae), przedarcie przed sądem; z czasem potwierdzeniem autentyczności - wpis do księgi

• nagana wyroku: przysługująca każdemu uczestnikowi procesu - zarzut, że wyrokujący świadomie złamał prawo (nagana sędziego) - powodowała powstanie sporu między naganiającym a sędzią, rozstrzygany w drodze pojedynku sądowego

• z czasem - rozstrzyganie nagany przed innym sądem, z reguły wyższym - początek toku instancji

• początki badania merytorycznej strony sprawy - cechy apelacji; we Francji - nagana przywilejem właścicieli ziemskich, stan rycerski - prośby o poprawienie wyroku

• postępowanie z urzędu: najpoważniejsze przestępstwa - prawo karania przez monarchę, niezwiązanego istniejącymi procedurami ani normami materialnymi

• karanie - wg uznania monarchy, postępowanie arbitralne - szybkość i dowolność represji karnej

• jako przejaw zemsty publicznej, „gniewu” panującego

• w postępowaniu królewskim czy przed sądem królewskim - silniejsze przejawy sędziowskiego kierowania procesem (wszelkie decyzje w drodze urzędowego nakazu, karanego w przypadku złamania), postępowanie dowodowe z urzędu - przesłuchanie inkwizycyjne

• postępowanie rugowe w monarchii frankońskiej - przybywający na dany teren urzędnicy wybierali najpoważniejszych spośród mieszkańców (rugowników) - ich zadaniem było ujawnianie przestępstw i wskazywanie podejrzanych, poprzedzone przysięgą - zeznania zastępowały skargę prywatną

• szczególna rola w Anglii - rozwój sądownictwa przysięgłych w sprawach karnych; Henryk II (XII w.) - w sprawach karnych (rozbój, mężobójstwo, kradzież, podpalenie, fałszerstwo monet) sędziowie prowadzili dochodzenie z urzędu na podstawie opinii publicznej (fama publica) z pomocą dwunastu przedstawicieli danego hrabstwa (zeznający pod przysięgą, czy opinia publiczna obwinia kogoś o dokonanie danego przestępstwa) - wskazanie danej osoby formalnym oskarżeniem publicznym

• proces wydobywczy - proces o zwrot skradzionego przedmiotu (gonienie śladem - okradziony mógł ruszyć śladem złodzieja przy udziale domowników, krewnych i sąsiadów wezwanych na krzyk (clamor), Ruska Prawda - obowiązek uczestniczenia; znalezienie rzeczy - postępowanie zwane licowaniem rzeczy (intertiatio) - wstępny akt procesowy; oskarżony mógł wskazać tego, od kogo nabył - zachodźcę, postępowanie między okradzionym a ostatnim z zachodźców)

• proces o zbiegłych poddanych - wykluczający stosowanie w tych sprawach samopomocy

• w przypadku dostarczenia do sądu winowajcy przyłapanego na gorącym uczynku i przedstawienia świadków zdarzenia - brak możliwości zaprzeczenia czy oczyszczenia z zarzutu pozwanego

• egzekucja wyroków: początkowo pozostawiona samym zainteresowanym, o charakterze pozasądowym, dochodzona w drodze pomocy własnej

• sam wyrok - nie stanowił prawa do przeprowadzenia egzekucji; wpierw przyrzeczenie zwrotu przez dłużnika - w razie niedopełnienia - władza nad osobą dłużnika; po przejściu na odpowiedzialność majątkową - wierzyciel mógł za zgodą sądu zając ruchomości dłużnika (najczęściej żywy inwentarz) - jako środek wywarcia presji

• wykształcanie się egzekucji sądowej - ograniczona początkowo do ruchomości, z czasem przeprowadzana w dobrach nieruchomych, jeżeli ruchomości nie wystarczały; sekwestr jako sposób wywarcia presji; zaspokojenie pretensji przez wwiązanie wierzyciela w daną nieruchomość

• niedopuszczanie do egzekucji - kary pieniężne, ostatecznie - usunięcie siłą z nieruchomości

• tendencje rozwojowe, podział skarg: stopniowe wyodrębnianie procesu cywilnego i karnego; najwcześniej w prawie angielskim (postępowanie w sprawie przestępstw z urzędu, z udziałem przysięgłych - z biegiem czasu sądzących i orzekających o prawdzie; postępowanie w sprawach cywilnych - przysięgli, początkowo świadkowie czynności lub faktu, stali się ciałem badającym dowody, orzeczenie o prawdzie podstawą wyroku)

• podział skarg w zależności od celu: cywilne (odszkodowanie w postaci zasądzenia kwoty bądź zwrotu rzeczy), karne (ukaranie sprawcy), mieszane (odszkodowanie + ukaranie sprawcy)

• rozpowszechnianie pisemności postępowania, system zarzutów procesowych (ekscepcji) - oddalanie pretensji powoda lub odraczanie sprawy; początki apelacji; rozszerzenie katalogu spraw badanych z urzędu, przenikanie elementów postępowania inkwizycyjnego

• procesy szczególne: postępowaniem przeciw szkodliwym ludziom (nocivi terrae, Niemcy) - jako narzędzie walki z wystąpieniami pospólstwa i włóczęgostwem; w Rosji - przeciwko lichym ludziom

• proces gościnny (Gastprozess) - dla cudzoziemców w celu ułatwienia ściągania wierzytelności; bez znaczenia błędy formalne, brak wymogu współprzysiężników, dopuszczalność zastępstwa stron, skrócenie terminów procesowych, usprawnienie postępowania egzekucyjnego

• postępowanie zapobiegawcze - przeciw obcemu kupcowi-dłużnikowi (podejrzenie zamiaru ucieczki)

• postępowanie upadłościowe (konkurs) wobec niewypłacalnych dłużników

• Od schyłku średniowiecza

• Proces cywilny

• proces włoski: podstawą odrodzenie zasad procesu rzymskiego, działalność glosatorów, komentatorów i kanonistów: proces rzymsko-kanoniczny

• rozpowszechnienie pisemności; toczony głównie poprzez wymianę pism procesowych

• proces skargowy - zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) - tylko od woli strony zależało rozpoczęcie procesu - nemo iudex sine actore

• zasada kontradyktoryjności (sporności) - do samych stron należało gromadzenie i przedstawienie materiału procesowego; sędzia w ogóle nie działał z urzędu, jedynie na wniosek strony; w wyrokowaniu opierał się jedynie na materiale zgromadzonym przez strony i żądań powoda

• zasada prawdy formalnej - nie mógł dociekać rzeczywistego stanu rzeczy, nie mógł brać pod uwagę okoliczności znanych, ale nie zawartych w aktach - co nie jest zawarte w aktach, nie istnieje w ogóle (non est in actis, non est in mundo); przy ocenie dowodów nie mógł się sędzia kierować własnym przekonaniem, musiał trzymać się określonych reguł z góry określających wartość poszczególnych środków dowodowych: legalna teoria dowodowa (teoria dowodów formalnych)

• stadia procesu: 2 etapu przedzielone wdaniem się w spór - litis contestatio;

• pierwsze: wniesienie pozwu (citatio) z pisemną skargą (libellus actionis) - nazwisko, przedmiot roszczenia, określenie sądu, podstawa prawna, nazwisko pozwanego (quirs, quod, coram quo, quo iure, a quo); spełnienie wymogów formalnych - wezwanie przez sędziego pozwanego, ten mógł złożyć pisemną obronę (defensio) podnosząc zarzuty (ekscepcje)

• ekscepcje zwalniające od wdania się w spór - deklinatoryjne: sprawa już prawomocnie osądzona (rei iudicatae), w danej sprawie zawarto ugodę (litis finitae) - wnoszone przed rozpoczęciem procesu

• ekscepcje niweczące pretensje powoda - peremptoryjne: przedawnienie, nastąpiło zaspokojenie roszczeń powoda - wnoszone w trakcie procesu

• ekscepcje zmierzające do odroczenia sporu - dylatoryjne - niewłaściwość sądu, niesprawność pozwu

• na obronę - replika, na replikę - duplika

• po wdaniu się w spór - merytoryczny rozbiór sprawy: odtąd spór umocniony przed sądem (stronom nie wolno się było z niego wycofać czy zmieniać treści skargi)

• wymiana pism procesowych - badanie sprawy przez ustalanie faktów wymagających udowodnienia: metoda wyodrębniania pozycji spornych, wymagających udowodnienia w postaci artykułów dowodowych (articuli probandi) - przedstawianie przez powoda skargi na piśmie w postaci krótkich zdań (pozycji) zawierających jeden fakt

• ciężar dowodu spoczywał na tym, który twierdził

• środki dowodowe: przyznanie się strony, przysięga stron, zeznania świadków i dokumenty

• po zakończeniu - wyrok stanowczy (sententia definitiva), w odróznieniu do przedstanowczego (interlocutoria) - wydawanego w toku procesu w kestiach incydentalnych

• środkiem odwoławczym: apelacja - odwołanie do sądu wyższej instancji, od nowa zajmująca się merytorycznym rozpatrywaniem sprawy (każda ze stron - 2 krotna apelacja; dopiero 3 jednobrzmiące wyroki - ostateczne rozwiązanie sprawy)

• wzrost roli zastępców procesowych: adwokatów (doradcy prawni, przygotowujący pisma procesowe) i prokuratorów (w imieniu stron występujących w sądzie)

• pełnomocny wyrok - tytułem egzekucyjnym; egzekucja - przez specjalnego urzędnika; egzekucja na ruchomościach - nieruchomościach (subhastacja - sprzedaż na licytacji) - przymus osobisty (areszt za długi)

• postępowanie przewlekłe; w komunach miejskich - skrócony tryb postępowania - sumaryczny -wpływ sędziego na tok postępowania, wybór i ocenę środków dowodowych; skrócone, uproszczone, bez litiskontestacji, art. dowodowych i apelacji od wyroków przedstanowczych

• powszechny niemiecki proces cywilny: połączenie pierwiastków procesu rodzimego i rzymsko-kanonicznego

• zasada ewentualności - przezorności - strona zobowiązana była do przedstawienia od razu wszystkich twierdzeń i zaprzeczeń, z jakimi miała w trakcie procesu wystąpić);

• wymiana pism procesowych ograniczona do czterech: skargi, odpowiedzi, repliki, dupliki;

• wyrok na dowód - otwierający nowe stadium procesu - postępowanie dowodowe: co ma być dowiedzione, która ze stron i w jakim terminie dowód ma przeprowadzić) - na podstawie akt post. dowodowego - wyrok ostateczny;

• sędzia krępowany zasadą prawdy formalnej (wyrokowanie na podstawie przedstawionych danych, niezależnie od własnego przekonania o wartości dowodów i znajomości faktów);

• odwołanie - przez apelację, od wyroku ostatecznego - rewizja (wysłanie akt do fakultetu prawnego)

• Francja: połączenie pisemności z ustnością oraz zasadą sporności

• I stadium: pisemne pozwanie, wymiana pism (skarga, zarzuty, prośba o wyznaczenie terminu)

• II stadium: stan sprawy zawisłej - nie można zmieniać skargi, nie można prowadzić układów - ustna rozprawa stron przed sądem i przedstawianie dowodów; przedmiot i rodzaj dowodu ustalany przez same strony

• podstawą wyrokowania - referat sędziego-sprawozdawcy na podst. akt sprawy

• apelacja; środki nadzwyczajne: opozycja przeciw wyrokowi zaocznemu; restytucja (prośba o uchylenie wyroku w ostatniej instancji i przywrócenia stanu poprzedniego); kasacja (skarga przeciw wyrokowi składa do Rady Stanu z powodu naruszenia prawa materialnego lub uchybień formalnych) - nie można było zmienić wyroku na drodze kasacji, bo nie badano wyroku pod kątem merytorycznym

• Proces karny

• proces karny włoski: przekonanie, że każde przestępstwo narusza porządek publiczny i podlega państwowemu karaniu

• zapowiedzią procesu inkwizycyjnego - postępowanie z doniesienia (per denuntiationem)

• postępowanie inkwizycyjne - z sądownictwa kościelnego (konieczność zwalczania ruchów heretyckich - instytucja inkwizytorów, sędziów śledczych o specjalnych uprawnieniach; postępowanie wszczynane na podstawie denuncjacji - obowiązku wszystkich wiernych; dopuszczało stosowanie tortur; skodyfikowane przez Innocentego IV w bulli „Ad extirpanda” 1252)

• wdrożenie postępowania - z urzędu

• funkcje prowadzącego dochodzenie, oskarżyciela i wyrokującego - w jednym ręku

• oskarżony nie był stroną, a przedmiotem postępowania; pozbawiony był prawa do obrony i apelacji

• proces proces tajny, utrwalany w pisemnych protokołach - podstawa wyroku

• postępowanie oparte na teorii dowodów formalnych, dopuszczenie stosowania tortur

• trzy stadia: postępowanie informacyjne (inkwizycja generalna - zbieranie wiadomości i gromadzenie materiału), właściwego śledztwa (inkwizycja specjalna - podejrzany osadzany w zamknięciu, poddawany szczegółowemu badaniu - ułożonemu w formie krótkich pozycji, spisywanie odpowiedzi, powtarzanie pytań w celu wyłowienia ew. sprzeczności; legalna teoria dowodowa - przyznanie się jako królowa dowodów; stosowanie tortur) oraz osądzenia

• postępowanie - od wdrożenia śledztwa z urzędu przez sędziego-inkwirenta (na podstawie powzięcia wiadomości, otrzymania informacji lub wieści publicznej)

• rozwój postępowania inkwizycyjnego: zwycięstwo tej formy związane z rozwojem absolutyzmu

• Carolina - utrzymywała jeszcze postępowanie sądowe; ale wszczęcie ze skargi związane z dużym ryzykiem

• we Francji - ordonans z Villers-Cotteret z 1539, szczegółowo rozbudowane z ordonansie z 1670; w Rosji - „rozysk”, a rozwinięty - za Piotra I

• wszędzie wszczynany z urzędu lub przez specjalny organ, na podstawie wiadomości, doniesień, informacji, famy publicznej, schwytania na gorącym uczynku

• odrodzenie się instytucji rugowników

• zasady wspólne dla wszystkich krajów

• teoria dowodów formalnych - wiązała sędziego w zakresie oceny ich wartości, klasyfikacja dowodów wg ich wartości; zeznania świadków oceniane przez pryzmat pozycji społ., do dowodów domniemanych (pośrednich): poszlaki (indicia)

• zwolnienie z tortur osób wyższych stanów

• w razie nieudowodnienia - uwolnienie od sądu, możliwość wznowienia w każdej chwili postępowania w razie pojawienia się nowych dowodów czy poszlak; w prawie niemieckim, przy dowodach częściowych (o wartości ½ pełnego dowodu) - kara z podejrzenia, łagodniejsza

• rozprawa końcowa - ustna i jawna, z reguły czysta formalność

• ograniczona możliwość odwołania się od wyroku

• specjalny tryb w procesach o czary: do wszczęcia jakiekolwiek doniesienia, nawet nominacja - wskazanie imienia na torturach przez skazaną czarownicę; do wyroku skazującego - dowody domniemane; brak ograniczeń co do świadków; rozbudowany system tortur; środkiem dowodowym - zwyczaj „pławienia” domniemanych czarownic; metoda szukania na ciele diabelskich znaków za pomocą nakłuć; w czasie procesu przetrzymywanie w beczkach

• PRAWO W CZASACH NOWOŻYTNYCH I NAJNOWSZYCH

• PROGRAM KODYFIKACJI PRAWA

• wiek Oświecenia - wiekiem kodyfikacji

• twórca terminu „kodyfikacja” - J. Bentham (1748-1832)

• postulat nowego, oderwanego od średniowiecznego, porządku prawnego, zbudowanego od podstaw

• podstawą ideologiczną kodyfikacji - filozofia prawa natury (odwoływanie się do pewnych stałych, niezmiennych, „naturalnych” wartości o charakterze absolutnym; człowiek jako cząstka wielkiego mechanizmu Natury, porządek społeczny z poznawalnych rozumem praw przyrody)

• egalitaryzm i liberalizm; w prawie karnym - humanitaryzm, bezpieczeństwo prawne jednostki

• twórca nowożytnego prawa natury - H. Grocjusz (1583-1645) - stałe, niezmienne, wynikające z natury człowieka zasady: dotrzymywania umów, naprawienia szkody, nienaruszalności własności, karania pewnych czynów

• 2 etapy: absolutnego (oderwana od praktyki spekulacja filozoficzna, prawa naturalne jako zamknięty, absolutny i uniwersalny system praw rozumowych, stanowiących rządzący światem porządek nadrzędnych) i względnego prawa natury (relatywizacja; przenikanie prawa natury do każdego z ustawodawstw jako czynnika służącego przebudowie porządku prawnego bądź weryfikacji istniejącego)

• prawo natury - jako czynnik pozwalający oceniać prawo wg kryteriów rozumu, reguł etyki czy sprawiedliwości

• przekonanie o konieczności podporządkowania przyszłych dzieł ustawodawczych zasadom prawa natury

• teza o deklaratoryjnym charakterze funkcji prawodawcy - odkrywania ideałów prawnonaturalnych, przyswojenie i ogłoszenie w odpowiedniej formie

• prawo świeckie - zerwanie z metodą scholastyczną, ze średniowieczną identyfikacją p. natury z p. boskim

• założenia programu kodyfikacji: stworzenie całkowicie nowego systemu; zerwanie z feudalnym partykularyzmem - jednolity zbiór; wyłączne obowiązywanie kodeksów; zerwanie z niepewnością prawną, partykularyzmem, samowolą, nadużyciami - pewność prawa (ius certum) - rozstrzyganie wszelkich możliwych sytuacji, bez dowolności wyrokowania; zupełność kodeksów, bez luk (szczególnie na gruncie prawa karnego); kodeks - krótki, jasny, powszechnie zrozumiały - nieufność wobec prawników, rola sędziego - subsumcja (podciąganie stanu faktycznego pod odpowiedni przepis); odwołania do „powszechnej szczęśliwości jako nadrzędnego celu prawodawczego - kodeks sprawiedliwy, służący idei dobra powszechnego;

• pierwszy program kodyfikacji - W.G. Leibniz - plan wprowadzenia nowego kodeksu ogólnoniemieckiego, opartego na założeniach słuszności naturalnej, zwięzłego, jasnego, zupełnego, kończącego stan niepewności prawnej

• Bawaria: - za panowania Maksymiliana Józefa III; inicjatorem i realizatorem - wicekanclerz W.X.A. Kreittmayr

• Codex Iuris Bavarici Criminalis 1751 - kodeks karny

• procedury sądowej 1753

• Codex Maximilianeus Bavaricus Civilis - 1756 - kodeks cywilny

• próby operowania językiem prostym i zrozumiałym, odstępowanie od zagmatwanej kazuistyki, wpływy Oświecenia

• nauka i nauczanie prawa: filozofia prawa natury - negacja zastanych urządzeń i niepotwierdzonych rozumem prawd; prawo profesorskie - oderwana od praktyki rozumowa spekulacja

• w założeniach - prawo uniwersalne

• nowa dyscyplina: prawo narodów (ius gentium) jako zbiór norm prawnych obowiązujących między państwami

• podejmowanie badań szczegółowych nad systemami prawnymi różnych ludów i epok - program uniwersalnej historii prawa

• powstanie prawoznawstwa porównawczego (Monteskiusz - O duchu praw)

• wprowadzanie do nauczania uniwersyteckiego prawa natury: Heidelberg (Pufendorf), Uppsala, Paryż, Halle, Wittenberga etc.

• systematyka prawa nowożytnego - kształtowanie się: ścisły rozdział pomiędzy sferą praw jednostkowych i ogólnych - odrodzenie rzymskiego podziału na prawo prywatne i publiczne

• początkowo - pod uwagę brano trójpodział z Instytucji; Landrecht: o prawach indywidualnych i społecznych

• prawo prywatne - jako całokształt stosunków osobistych i majątkowych między jednostkami; w XIX wieku - stosunki osobisto-majątkowe w ogóle (prawo cywilne) i wyodrębnienie prawa handlowego - tylko stosunki majątkowe; pozostałe prawa - prawo publiczne

• system prawny Anglii: podstawą rozstrzygnięć - prawo precedensowe

• prawo precedensowe (common law), uzupełniane normami słuszności (equity) - prawo sędziowskie

• rolą sędziego - wyłonienie (z precedensów czy poczucia słuszności) reguły prawnej

• norma prawna - jako konkretne, jednostkowe rozstrzygnięcie o charakterze ściśle praktycznym - każdorazowo w danej sprawie formułowana

• normy tworzone przez sędziów; ustawy - zbiór abstrakcyjnych zasad, które nabierają treści wraz z dokonaniem wykładni przepisu w konkretnym przypadku

• statuty - w celu porządkowania, uzupełniania i unowocześniania prawa tradycyjnego - od XIX wieku - Condolidations Acts

• kodyfikacja prawa kanonicznego: niekodyfikowany od Clementinae z 1317

• postulat wysunięty w czasie I Soboru watykańskiego

• powołanie specjalnej komisji papieskiej (sekretarzem P. Gasparri), wspieranej przez Kolegium Konsultorów - Kodeks Prawa Kanonicznego, promulgowany bullą Benedykta XV w 1917 roku - wyłączna i pełna kodyfikacja; I - normy ogólne, II - przepisy o osobach, III - o rzeczach, IV - o procesach, V - o przestępstwach i karach;

• pozytywizm prawniczy, jurysprudencja pojęciowa

• nowy Kodeks prawa kanonicznego dla Kościoła łacińskiego - 1983, Jan Paweł II

• HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO

• Źródła prawa cywilnego i handlowego

Landrecht pruski - 1794 r.

• prace rozpoczęte za panowania Fryderyka Wilhelma II, zlecone Ch. Thomasiusowi

• Fryderyk II Wielki - zlecenie opracowania kodyfikacji K.G. Svarezowi i E.F. Kleinowi

• na podstawie praw dotychczasowych i prawa natury, po niemiecku, dokładny, pozbawiony luk, wykluczający możliwość sporów interpretacyjnych - wymogi stawiane przez Fryderyka

• wszedł w życie w związku z rozbiorami, jako zbiór praw o charakterze posiłkowym

• zamiarem - skodyfikowanie całości prawa materialnego; 19 187 paragrafów, przepisy prawa państwowego, administracyjnego, sądowego (prywatnego i karnego)

• obszerność - miał zawierać pewne i niezawodne rozwiązania dla każdego przypadku - zupełność drogą kazuistycznego gromadzenia jak największej ilości rozwiązań szczegółowych

• oparty na ideologii Oświecenia, prawie natury, ale regulował także instytucje feudalne, typowe dla społ. stanowego i absolutyzmu policyjnego

• obowiązywał do wydania ogólnoniemieckiego kodeksu cywilnego

• Kodeks cywilny austriacki z 1811 r. (ABGB)

• próby kodyfikacji za rządów Marii Teresy - projekt Codex Theresianus

• prace kodyfikacyjne zrealizowane w niewielkim stopniu za rządów Józefa II - 1786: pierwsza część kodeksu, obejmująca prawo osobowe - Kodeks Józefiński

• Leopold II - działalność Karola v. Martiniego - 1797 - Kodeks cywilny zachodniogalicyjski - tereny porozbiorowe jako „pole doświadczalne” - oparty na fil. prawa natury, nieliczne przepisy o char. feudalnym; 1852 - wprowadzony na krótko na Węgrzech, od 1855 - w Krakowie

• Allgemeines Burgerliches Gesetzbuch (ABGB) - 1502 paragrafy, podzielony na 3 części: o prawie osobowym, rzeczowym, przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym

• oparty na konstrukcjach prawnonaturalnych - równości podmiotów prawa, wolnej własności i swobody umów

• instytucje prawne dot. ustroju społ.-ekonomicznego poza kodeksem

• sformułowania krótkie, proste, wyraziste, odwołania do zdrowego rozsądku, zasad słuszności, ujęcie ogólne na tyle, by podciągnąć pod nie jak najwięcej przypadków

• nawiązywał do prawa rzymskiego

• zmiany w ciągu XIX wieku: wraz ze zniesieniem feudalizmu, stosunków poddańczych na wsi (objęcie normami własności chłopskiej), wraz z rozwojem kapitalizmu - potrzeba wydawania ustaw szczegółowych; w latach 80. - hasła solidaryzmu społecznego

• trzy nowele: I - 1914 (pr. osobowe, rzeczowe, spadkowe), II - 1915 (sprostowanie i odnowienie granic), III - 1916 (zmiana przep. p. zobowiązań)

• do dziś w Austrii, po I wojnie św. w niektórych państwach powstałych po rozpadzie monarchii austro-węgierskiej

• Kodeks Napoleona

• działalność komisji pod przewodnictwem J.J. Cambaceresa

• 1800 - komisja powołana przez Napoleona spośród prawników ancien-regime'u - opracowanie kodeksu

• Kodeks cywilny Francuzów 1804 r., w 1807 otrzymał nazwę Kodeksu Napoleona

• 36 ustaw; 2281 artykułów, trzy księgi: I - o osobach; II - o majątkach i różnych rodzajach własności; III - o różnych sposobach nabywania własności - formalnie nawiązywała do Instytucji justyniańskich

• usankcjonowanie trzech wolności: osoby, własności prywatnej i obrotu prawnego; centralnym pojęciem - instytucja własności

• założenia prawnonaturalne, realizacja postulatów burżuazji (pełna swoboda jednostki i jej inicjatyw gospodarczych)

• charakter antyfeudalny; opierał się na zasadach indywidualizmu i liberalizmu

• nawiązywał do dawnego prawa francuskiego (połączenie dawnego prawa zwyczajowego F. północnej, prawa rzymskiego pisanego i prawa rewolucyjnego - przede wszystkim w zakresie prawa majątkowego)

• w prawie osobowym element dawnej epoki: patriarchalna koncepcja legalnej rodziny

• zwięzły, prosty język, jasny; bez kazuistyki i zbyt abstrakcyjnych, teoretycznych konstrukcji

• światowy zasięg, wprowadzany we wszystkich krajach z orbity Grand Empire'u

• ważniejsze nowelizacje: okres IV, V Republiki - zmiany dot. głównie prawa osobowego i rodzinnego; niewielkie zmiany, aktywność ustawodawcza w znacznej mierze poza materią kodeksu

• zadanie modernizacji - orzecznictwo

• Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego

• próby za panowania Piotra I i Katarzyny II

• właściwy ruch kodyfikacyjny - w XIX wieku, działalność M. Sperańskiego

• plan ułożenia kodeksów dla wszystkich dziedzin prawa; za Mikołaja I - zebranie całego materiału w jednym zbiorze: Pełnym Zbiorze Praw Cesarstwa Rosyjskiego - podstawy dla Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego z 1835 r. (ukończony w 1832)

• 15 tomów, kompilacja obejmująca niemal wszystkie dziedziny prawa

• charakter feudalno-stanowy, w niewielkim stopniu uwzględniający interesy mieszczaństwa; kompilacja prawa w jego dotychczasowej formie; błędy techniczne (luki, sprzeczności, kazuistyka, niejednolita terminologia)

• Kodeks cywilny niemiecki (BGB) - 1896 (z mocą obowiązującą od 1900)

• projekt A.F.J. Thibauta - program opracowania ogólnoniemieckiej kodyfikacji

• F.K. Savigny - prawo, jak i język, obyczaje, jest produktem wewnętrznego, organicznego rozwoju historycznego społeczeństwa, a nie wyrazem woli suwerena

• po zjednoczeniu Niemiec - komisja od 1874

• 2385 paragrafów

• pandektowa systematyka prawa: część ogólna, prawo zobowiązań, rzeczowe, rodzinne, spadkowe

• pozytywizm prawniczy, szczytowe osiągnięcie jurysprudencji pojęciowej

• oparty na założeniach liberalno-indywidualistycznych, mimo pewnych akcentów anty

• ustawa wprowadzająca kodeks utrzymała w niektórych miejscach instytucje feudalne

• abstrahował w przepisach od zagadnień pozaprawnych, sytuacji społ.-gosp. - ustępstwem - liczne klauzule generalne

• Kodeks cywilny szwajcarski (ZGB) - 1907 (wszedł w życie w 1912)

• kodyfikacja - pod wpływem pandektystyki; hasła unifikacji w XIX wieku

• 1881 - ogólnoszwajcarski kodeks zobowiązań

• działalność E. Hubera - projekty częściowe, podstawa kodyfikacji

• kodeks cywilny 1907 + inkorporacja kodeksu zobowiązań z 1881

• kombinacja systemu pandektowego i Instytucji: wstęp, I - prawo osobowe, II - prawo rodzinne, III - prawo spadkowe, IV - prawo rzeczowe, prawo zobowiązań jako faktyczna ks. V

• tendencje egalitarne i liberalne zmodernizowane w interesie społecznym i z uwzględnieniem sytuacji słabszych uczestników życia gospodarczego

• prosty język, krótkie artykuły (tylko ogólne wskazówki), nie szafuje się klauzulami generalnymi

• elementy postulatów szkoły wolnego prawa - art. 1: upoważnia sędziego (w razie luk) do rozstrzygania wg reguł, które by ustanowił, gdyby sam był ustawodawcą

• II Rzeczpospolita

• 4 systemów prawnych; ziemie zab. rosyjskiego - KN ze zmianami; zabór pruski - BGB; zabór rosyjski - ABGB; na Kresach Wschodnich - tom. X cz. I Zwodu Praw, na obszarze Spiszu i Orawy - prawo węgierskie

• działalność w 2 etapach: unifikacji i kodyfikacji

• 1926 (projekt F. Zolla) - ustawy z zakresu prawa międzynarodowego i międzydzielnicowego prywatnego; ustawa o prawie autorskim, o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, z 1928 - o ochronie wynalazków, wzorów etc.

• 1929 - projekt prawa małżeńskiego K. Lutostańskiego - świecki charakter instytucji, fakultatywna forma zawarcia (cywilna lub kościelna), jurysdykcja sądów powszechnych, równouprawnienie małżonków - protesty duchowieństwa i konserwatystów

• ukazały się tylko projekty S. Gołąba o stos. prawnych między rodzicami i dziećmi (1934) oraz o urzędzie opiekuńczym (1938)

• prawo rzeczowe: komisja - F. Zoll, J. Wasilkowski, prawo spadkowe - H. Konic, S. Wróblewski, K. Przybyłowski; część ogólna - I. Koschembar-Łyskowski

• wyodrębnienie zobowiązań: E. Till (projekt, kontrprojekt L. Domańskiego); komisja - referent główny R. Longchamps de Berier; ogłoszony w formie rozporządzenia Prezydenta z 1933 Kodeksu zobowiązań (moc od 34) - przepisy kodeksów dzielnicowych + szwajcarskiego kodeksu i francusko-włoskiego projektu

• Anglia

• wzrost roli statutów - uzupełnienie i modernizacja prawa precedensowego

• w dziedzinie obrotu handlowego: ustawa wekslowa (1892), o spółkach zwykłych (1890), o sprzedaży (1893), o handlu i marynarce (1894);

• ustawa o sytuacji prawnej małoletnich (1874), o własności (1925)

• Źródła prawa handlowego

• pierwsza kodyfikacja - we Francji, ordonans o handlu (1673) i o marynarce (1681)

• pierwszy nowożytny kodeks handlowy - code de commerce z 1807

• ks. I - prawo handlowe i wekslowe; II - prawo morskie; III - prawo upadłościowe; IV - jurysdykcja i organizacja sądów handlowych

• oparty na zasadzie przedmiotowej - zaliczał do prawa handlowego normy, które dot. obrotu handlowego; wyodrębnienie norm uznanych przez prawo za handlowe, bez względu na to, kto je wykonywał

• 1861 - projekt kodeksu w Norymberdze - wprowadzony w 1862 w Austrii (do 1938); w 1871 dla całego Ces. Niemieckiego; oparty także na zasadzie przedmiotowej

• kodeks handlowy niemiecki z 1897 (HGB) - I - sytuacja prawna kupca, II - spółki handlowe, III - czynności handlowe; IV - handel morski

• nurt socjalny; kryterium podmiotowe - prawo handlowe jako prawo kupców

• Polska: prace komisyjne, referencji: A. Doliński, A. Górski; w latach 30. - T. Dziurzyński; projekt + wcześniejsze ustawy szczegółowe jako I część kodeksu handlowego - ogłoszony rozporządzeniem Prezydenta z 1934 (kodeks handlowy polski)

• prawo handlowe dot. kupców oraz czynności handlowych; ks. I - dot. kupców; księga II - czynności handlowych;

• uchylony w 1964 z pozostawieniem niektórych przepisów

• Instytucje prawa prywatnego

• Pierwszy okres rozwoju

• założenia prawnonaturalne: hasła wolności, własności, umowy

• silne akcenty patriarchalne, antyegalitarne

• w prawie majątkowym - indywidualizm i liberalizm

• idea autonomii woli jednostki w sferze prywatnoprawnej

• zasada wolnej, nieograniczonej własności prywatnej, zasada swobody umów

• Drugi okres rozwoju

• reformy w duchu społecznym, hasła solidaryzmu społecznego

• ochrona słabszych jednostek

• uwzględnianie interesu społecznego - odwrót od liberalizmu

• interwencjonizm państwowy

• okres publicyzacji prawa prywatnego - do wewnątrz systemu publicznoprawne metody regulacji stosunków prywatnoprawnych

• Prawo osobowe i rodzinne

• Osoby fizyczne

• punktem wyjścia - konstrukcja praw podmiotowych - ze sfery naturalnej wolności jednostki

• przeciwstawienie się ograniczeniom z epoki feudalnej

• zajmowanie się sytuacją prawną osób fizycznych, jednostek

• w epoce liberalizmu: powszechność praw cywilnych i równość podmiotów

• odstępstwa od zasady równości - ograniczenia praw cywilnych dot. szczególnie kobiet (prawo francuskie - szczególna pozycja mężczyzny w rodzinie - władza mężowska; upośledzenie we władzy rodzicielskiej) i dzieci nieślubnych (prawo francuskie - odmawiało praw wynikających ze stos. rodzinnych i pokrewieństwa)

• ograniczenia z przyczyn wyznaniowych (np. Żydów w prawie austriackim)

• ograniczenia natury faktycznej - uzależniające wykonywanie niektórych praw cywilnych od czynników natury moralnej (godność osobista, walory charakteru); wpływ mógł wywierać również stan majątkowy danej osoby (ABGB, BGB)

• zdolność prawna - z chwilą urodzenia; zapewnienie ochrony dzieci poczętych, a nienarodzonych (np. przez ustanowienie kurateli ventris nomine)

• koniec - wraz ze śmiercią; nie tylko śmierć naturalna - KN - śmierć cywilna (na skutek skazania na pewne kary, powodowała utratę praw cywilnych, majątkowych i osobistych)

• zdolność do czynności prawnych - zależała od wieku (najczęściej - 21 lat, p. szwajcarskie - 20), stanu psychicznego (niedorozwój, choroby umysłowe - ograniczanie zdolności), płci (upośledzenie kobiet), trybu życia (pozbawienie zdolności marnotrawców czy alkoholików)

• Osoby prawne

• negatywny stosunek do osób prawnych - F.K. v Sacigny - teoria fikcji prawnej - wszelkie zbiorowości jako twory sztuczne, nieposiadające bytu realnego, uznawane za podmioty prawa na mocy fikcji; teoria interesu R. Iheringa - wiązała pojęcie prawa podmiotowego jako chronionego prawem interesu tylko z osobami fizycznymi, nie zaś prawnymi (uważanymi za wytwór techniki prawniczej)

• pierwsze kodeksy - jedynie wzmianki; ściślejsze uregulowanie - BGB (69 paragrafów)

• romaniści, przedstawiciele pandektystyki - teorie fikcji; germaniści (odłam jurysprudencji niemieckiej) - realny byt osób prawnych (O. v Gierke) - teoria organiczna: osoba prawna przyrównywana do żywego organizmu ludzkiego, obdarzonego wolą, rozumem, organami, zdolnością do działań prawnych

• zasadniczy podział: na osoby prawne prawa prywatnego (tworzone przez samych zainteresowanych; umowa bądź akt założycielski, regulowane normami p. prywatnego) i prawa publicznego (powoływane przez ustawę - fiskus, zakład użyteczności publ.)

• z czasów rzymskich podział na: korporacje (stowarzyszenia funkcjonujące jako zbiorowość osób będących członkami osoby prawnej, realizujących wspólne cele) i fundacje (zakłady, których podstawą był substrat majątkowy)

• wyróżnianie również: osób prawnych o charakterze majątkowych i o charakterze niezarobkowym (altruistyczne)

• dwa systemy powstawania (nabywania zdolności prawnej) osób prawnych: system koncecyjny - historycznie wcześniejszy (powstanie osoby prawnej uzależnione od zezwolenia władz) i system normatywny (dana zbiorowość nabywała osobowość przez wypełnienie wszystkich wymogów, przy samym wpisie do rejestru)

• we Francji - 1901 - ustawa Waldeck-Rousseau - swoboda zakładania stowarzyszeń dozwolonych przez prawo, przyznająca osobowość prawną z mocy ustawy (z wyj. zw. religijnych)

• kodeks cywilny niemiecki - ingerencja państwowa w proces powstawania osób prawnych

• kodeks szwajcarski - osobowość prawna z mocy samego prawa - system normatywny

• Małżeństwo

• tendencja do nadania instytucji świeckiego charakteru i objęcia ustawodawstwem państwowym

• od Grocjusza, prawo natury - małżeństwo jako umowa cywilna

• patent Józefa II o małżeństwie (Ehepatent) z 1783 - małżeństwo umową cywilną, reg. przepisami państwowymi, jurysdykcja sądów państwowych

• podobnie Landrecht

• laicki model małżeństwa: Kodeks Napoleona, BGB

• wyznaniowy model: prawo rosyjskie (Zwód Praw)

• mieszany model: ABGB - małżeństwo jako umowa, laickie określenie zasad dot. istoty małżeństwa, zdolności do jego zawarcia, przeszkód; jurysdykcja świecka; zawarcie w formie alternatywnej: wyznaniowej lub świeckiej; separacja (rozłączenie) dla wszystkich, rozwód tylko dla niekatolików; odrębne regulacje małżeństw żydowskich; instytucja małżeństwa cywilnego z konieczności (Notzivilehe)

• stosunki małżeńskie - dominująca pozycja męża (KN), władza mężowska nad żoną (pozbawienie jej samodzielnej zdolności do działań prawnych)

• na zasadzie zwierzchnictwa również stosunki majątkowe

• ustrój małżeński ustawowy i kilka rodzajów ustrojów umownych: system ogólnej wspólności (całe mienie małżonków jako majątek wspólny) i system całkowitej rozdzielności (majątki małżonków rozdzielone)

• Kodeks Napoleona - wspólność ustawowa (ruchomości, mienie nabyte w czasie małżeństwa, zarząd, użytkowanie i rozporządzanie - do męża)

• zasada rozdzielności - ABGB (domniemanie, że mąż jako ustawowy zastępca zarządza majątkiem żony), kodeks cywilny niemiecki (BGB) - system zarządu i pobierania pożytku (mąż)

• Rodzina

• cechy patriarchalne

• KN - dążenie do zapewnienia nienaruszalności, utrzymania silnej, patriarchalnej władzy ojca

• domniemanie ślubnego pochodzenia dziecka; zakaz poszukiwania ojcostwa; upośledzenie dzieci nieślubnych

• dzieci pozamałżeńskie: „zwykłe”, naturalne (mogły zostać uprawnione przez małżeństwo lub uznane, mogły dochodzić sądownie swego pochodzenia - proces o poszukiwanie stanu - utrudniony, tylko dochodzenie macierzyństwa; mimo uznania nie wchodziły do rodziny, uzyskiwały tylko ograniczone prawa spadkowe) oraz dzieci ze związków cudzołożnych i kazirodczych (nie mogły zostać nigdy uznane ani uprawnione, zakaz poszukiwania stanu, pozbawione praw spadkowych, jedynie uprawnienia alimentacyjne)

• silna władza ojcowska - władza nad dziećmi (wyłączna), wyłączny zarząd majątkiem dziecka; możność stosowania wobec dziecka przymusu fizycznego

• tendencje: indywidualizacja i liberalizacja przepisów antyegalitarnych i patriarchalnych; tendencja do wprowadzenia nowych ograniczeń - wzrost ingerencji państwa

• ABGB - prawo małoletniego niepozostającego na utrzymaniu rodziców do samodzielnego zobowiązywania się do świadczenia usług

• BGB - samodzielność małoletnich (w sferze majątkowej, pod pewnymi warunkami - prowadzenie przedsiębiorstwa zarobkowego), ułatwienie zaciągania się do rpacy

• wzrost roli kobiet we władzy rodzicielskiej; polepszenie sytuacji dzieci nieślubnych

• wzrost ingerencji państwa: francuska ustawa z 1889 - ingerencja sądu we wszystkich sytuacjach uzasadniających obawę o „zdrowie, moralność i edukację”; nowela I ABGB - decyzja sądowa w sprawach ograniczania lub pozbawiania władzy rodzicielskiej, w sprawach losów dzieci w razie separacji czy rozwodu; BGB - kontrola nad sprawowaniem przez ojca funkcji przedstawiciela ustawowego, wykonywaniem władzy ojcowskiej, zarządzaniem majątkiem dzieci

• zmiany w instytucji opieki - nadzór nad wykonywaniem do organów publicznych (nowela I - opieka generalna), BGB - kontrola opieki

• Prawo majątkowe

• Własność

• przejęcie konstrukcji własności z prawa rzymskiego jako możliwie najpełniejszego, nieskrępowanego władztwa jednostki nad rzeczą; prawnonaturalne hasła nienaruszalności własności prywatnej

• własność jako prawo przyrodzone, dające jednostce władzę absolutną i wyłączną nad dobrami do niej należącymi; nieskrępowany obrót i pomnażanie zysków

• Landrecht, ABGB, Zwód Praw - przy jednoczesnym sankcjonowaniu istnienia własności feudalnej; obok def. własności pełnej - własność podzielona; Landrecht - przepisy o lennach, fideikomisach, dobrach dziedziczno-czynszowych; ABGB - def. własności podzielonej, polegającej na oddzieleniu prawa do istoty rzeczy i prawa do pożytków; Zwód Praw - pojęcie własności niepełnej, ograniczonej przez czyjeś inne, niepełne prawa do majątku

• wyliczanie uprawnień właściciela pełnego - określenie własności w sposób pozytywny

• Kodeks Napoleona - zerwał z pozostałościami feudalnymi; instytucja nieograniczonej i nienaruszalnej własności prywatnej na czele całego systemu prawno-majątkowego

• własność jako „prawo używania rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej nieograniczony, byleby nie czyniono z nich użytku przez ustawy lub urządzenia zabronionego”

• pełnia własności, absolutny charakter; treść ujmowana negatywnie - wolno czynić z własnością wszystko, byle w zakreślonych przez prawo granicach

• właściciel nie może wykonywać prawa własności w sposób naruszający interesy innych osób - określanie granic wykonywania prawa własności

• wywłaszczenie - ze względów dobra publicznego - tylko w wypadkach wyjątkowych, za „słusznym i uprzednim” odszkodowaniem

• w dobie reform społecznych - hasła solidaryzmu społecznego - teoria własności jako funkcji społecznej - nacisk nie na prawa, a obowiązki właściciela - uzasadniona przez Leona Duguita (własność przestała być absolutnym i nienaruszalnym prawem podmiotowym)

• teoria funkcjonalizmu - w nauce społecznej Kościoła; Rerum Novarum 1891 Leona XIII; nawiązanie do nauki św. Tomasza z Akwinu - własność nienaruszalnym dobrem indywidualnym, ale jednocześnie o charakterze społecznym

• orzecznictwo sądowe - dostosowywanie norm kodeksowych do wymagań społecznych - wymóg, by właściciel przy wykonywaniu prawa nie czynił użytku sprzecznego z ustawami i interesami osób trzecich - interpretowane rozszerzające, w duchu słuszności i dobra ogólnego - konstrukcja nadużycia prawa podmiotowego

• BGB - tradycyjna definicja prawa własności, zaznaczenie istnienia granic wykonywania prawa, rozbudowane przepisy dot. ograniczeń wykonywania prawa własności z tyt. prawa sąsiedzkiego; ogólny zakaz szykany (wykonywania prawa własności w celu szkodzenia innemu) - podobne przepisy w Noweli III ABGB i innych kodeksach

• wzrost interwencjonizmu - wzrost liczby przepisów administracyjnych ograniczających właścicieli; po I wojnie - nacjonalizacja niektórych gałęzi przemysłu i transportu

• Zobowiązania

• Umowy

• zasada swobody umów - przyznanie jednostce pełnej autonomii woli w dziedzinie prawa cywilnego (kształtowania stosunków umownych) - najpełniej Kodeks Napoleona

• dowolne kształtowanie treści i formy umów, byle nie naruszały porządku publicznego ani dobrych obyczajów

• kodeksy - na straży ważności umów - tylko w wyjątkowych okolicznościach nieważne

• jednostka jako pan swoich czynów w zakresie zawiązywania stosunków umownych - postulaty liberalizmu gospodarczego i zasady wolnej gry sił na rynku

• zniesienie zakazu pożyczek lichwiarskich

• ograniczenie możności zerwania umowy z powodu pokrzywdzenia; z ograniczeniami - justyniańska zasada możności rozwiązania umowy w przypadku nadmiernego uszczerbku (laesio enormis)

• nowa polityka społeczna - podporządkowanie swobody umów racjom dobra ogólnego i ochronie „małych ludzi” - naprzeciw: orzecznictwo sądowe - badanie umów nie tylko od strony kodeksowych przesłanek ważności, ale również społecznego oddziaływania

• klauzule generalne - badanie z zasadami „dobrych obyczajów”, „zwyczajów uczciwego obrotu”, „porządku publicznego” - ocena ważności umów w duchu słuszności; etyka materialna w sferę stosunków umownych (względy słuszności, moralności czy sprawiedliwości jako uzasadnienie nieważności umów zawartych z pokrzywdzeniem strony)

• niekiedy ustawowe zakazy lichwy

• BGB - nieważna czynność, przez którą ktoś wyzyskując przykre położenie, lekkomyślność lub brak doświadczenia chce osiągnąć materialne korzyści

• umowy o pracę - początkowo na założeniach abstrakcyjnej równości stron i ich autonomii woli; praca jako towar, nabywany za określoną cenę (zgodnie z warunkami popytu i podaży) - oparcie na rzymskiej konstrukcji locatio-conductio operarum - najmu usług, przy pominięciu społ. aspektów

• Landrecht - charakter feudalny przepisów; ABGB - ogólne ujęcie jako kontrakt pracy - również umowa o dzieło; w istocie usunięto problematykę z kodeksu; w praktyce pozostawienie przepisów o char. feudalnym kodeksu zachodniogalicyjskiego

• Kodeks Napoleona - pominięcie problemu pracy najemnej, ignorowanie jej społ. skutków; ujęte jako najem usług - w przepisach o najmie; nie można zobowiązywać się do usług inaczej, jak na pewien czas lub do oznaczonych zatrudnień; wyłom od kontraktu na niekorzyść pracownika (w razie sporu wiara oświadczeniom pracodawcy)

• reformy socjalne - ochrona publicznoprawna pracowników; poza kodeksami - ustawy dot. pracowników najemnych; powstanie nowej gałęzi - prawa pracy

• w kierunku ograniczania swobody umów w zakresie treści i sposobu; nowe kategorie umów (kierowane, taryfowe, adhezyjne - skutki z góry uregulowane i niezależne od woli kontrahentów i rozciągały się na osoby trzecie)

• Podstawy odpowiedzialności cywilnej

• podstawą - wina; nie ponosiły odpowiedzialności osoby nieświadome swych działań (małoletni, chory umysłowo)

• odstępowanie od zasady winy, gdy nie można było przypisać winy osobom trzecim - obowiązek zapłaty odszkodowania ze względów słuszności (ABGB, Zwód Praw, BGB)

• za sprawcą - domniemanie braku winy - konieczność dowodu

• niekiedy uzależnianie zakresu odpowiedzialności od stopnia winy - ABGB: za zły zamiar (dolus) lub rażące niedbalstwo (culpa lata) - zupełne zadośćuczynienie, za zwykłe niedbalstwo (culpa levis) - jedynie naprawienie szkody rzeczywistej

• odpowiedzialność za szkody wyrządzone czynem własnym - odpowiedzialność za inne osoby, zwierzęta i rzeczy - pojęcie winy - w braku dozoru (culpa in custodiendo) lub nieodpowiednim doborze osoby (culpa in eligendo)

• odpowiedzialność za czyny drugiego - powołani z mocy ustawy lub umowy do nadzoru oraz ci, którzy posługiwali się osobami nadzorowanymi; KN: ojciec, matka, panowie i zleceniodawcy, nauczyciele i rzemieślnicy - zaostrzona odpowiedzialność tych grup, założenie domniemania winy

• odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy - początkowo na zasadzie winy z braku dozoru; przerzucenie ciężaru dowodu na osobę odpowiedzialną; wyjątkowo - odpowiedzialność obiektywna

• obciążanie osób posługujących się urządzeniami technicznymi odpowiedzialnością za skutek - obiektywna - „czyj zysk tego i strata” (eius damnum cuius commodum) - osoby podejmujące dla własnej korzyści działalność niebezpieczną dla otoczenia powinny ponosić ryzyko z tym związane (KZ z 1933)

• rozwój ubezpieczeń od odpowiedzialności cywilnej - wskutek rozciągania obowiązku wynagrodzenia szkody na osoby, które szkody wyrządziły lub instytucje, które zawodowo zajmowały się pokrywaniem szkód

• Spadkobranie

• zasada formalnej powszechności praw spadkowych

• zasada równości w dziedziczeniu

• Francja: zniesienie przywilejów starszeństwa i płci w dziedziczeniu, zniesienie dziedziczenia jednostkowego

• wyłomy od zasady równości - prawa spadkowe dzieci nieślubnych, gorsza pozycja małżonka

• zagwarantowanie w dziedziczeniu interesów rodziny - instytucja zachowku

• z indywidualizmu: zasada podzielności spadków - zakaz zmuszania spadkobierców do pozostawania w niepodzielności majątkowej - w każdej chwili mogli żądać udziału spadkowego w naturze

• z liberalizmu: zasada swobody testowania, początkowa przewaga dziedziczenia testamentowego nad ustawowym

• dziedziczenie testamentowe: każdy miał zdolność testowania (ograniczenia dot. zdolności do czynności prawnych) przy wyjątkach, np. dot. osób duchownych (prawo austriackie, rosyjskie), marnotrawców (ABGB - rozporządzanie tylko połową majątku),

• w zasadzie swoboda dokonywania rozporządzeń na rzecz każdego, z wyjątkami (KN): opiekunowie (od małoletnich czy podopiecznych), lekarze, aptekarze, duchowni

• zastrzeżenie, że swoboda testowania nie może naruszać praw spadkowych osób najbliższych - dziedziców koniecznych (przede wszystkim krewni, później - małżonek)

• system zachowku (ABGB, BGB) - nawiązujący do rzymskiej instytucji części obowiązkowej (pars legitima); osoby uprawnione nie otrzymywały konkretnego udziału w spadku, a jedynie roszczenie do spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej równą wartością do należnej im części obowiązkowej (legitymy)

• spadkobiercy konieczni - wierzycielami dziedzica testamentowego, ten nie był zobowiązany do działu spadku in natura

• wysokość zachowku - połowa części, która przypadałaby w dziedziczeniu ustawowym

• pozbawienie prawa do zachowku (wydziedziczenie) tylko z przyczyn w ustawie wymienionych

• w prawie francuskim - system rezerwy: podział spadku na 2 idealne części: rozporządzalną i rezerwę, spadkodawca mógł swobodnie rozporządzać pierwszą

• dziedzice konieczni - rzeczywistymi spadkobiercami (służyło im prawo o charakterze bezwzględnym do określonej części)

• w prawie rosyjskim podział na dobra rodowe i nabyte (nimi można było swobodnie dysponować)

• dziedziczenie ustawowe - początkowo bardzo szeroki krąg, upośledzona pozycja małżonka i dzieci nieślubnych (KN)

• KN - krewni do XII stopnia komputacji rzymskiej; dopiero w braku - małżonek, dzieci nieślubne uznane, państwo

• ABGB - system parantel, krewni do szóstej linii wg tego systemu; upośledzenie dzieci nieślubnych, małżonka

• w prawie rosyjskim - brak ograniczenia dziedziczenia krewnych co do stopni, dziedziczenie dz. nieślubnych tylko po matce, upośledzenie małżonków

• tendencja do ograniczania kręgu spadkobierców ustawowych, polepszania praw dz. nieślubnych i małżonków

• likwidacja sukcesji jednostkowej na rzecz równego udziału wszystkich spadkobierców; Francja - zakaz substytucji fideikomisarnych (podstawienia powierniczego)

• Napoleon - instytucja majoratów, jako niepodzielnych i niezbywalnych majątków ziemskich - podstawy ekonom. nowej arystokracji

• ABGB - przepisy o fideikomisach familijnych, dziedziczenie w linii męskiej - ale jako „obce ciało” w systemie spadkobrania; ogólne założenie równości praw spadkowych; pozostałe sprawy poza regulacjami kodeksowymi (np. dziedziczenie gospodarstw włościańskich); zagwarantowanie równych udziałów w spadkach - podział spuścizny in natura

• tendencja do ochrony niepodzielności własności - ochrona przed podziałem ziem (reforma KN z 1938)

• reformy - niektóre kraje Rzeszy: dziedziczenie przez jednego spadkobiercę dóbr w specjalnych rejestrach

• BGB - romanistyczne ujęcie; ale instytucja zachowku jako formy ochrony przed podziałami; przepisy umożliwiające zawieszanie na dłuższy czas działów spadkowych

• w Austrii - ustawa ramowa z 1889 - niepodzielne dziedziczenie niektórych gospodarstw rolnych (Tyrol, Karyntia, Czechy)

• Instytucje prawa handlowego

• proces wyodrębniania norm należących do obrotu handlowego - prawa handlowego

• prawo handlowe - jako prawo szczególne wobec norm ogólnych prawa cywilnego

• kryteria: podmiotowe (osoba kupca) i przedmiotowe (obrót handlowy) - trzy systemu: podmiotowy, przedmiotowy i mieszany

• najwcześniejszy w systemie kapitalistycznym - system przedmiotowy, utrata korporacyjnego charakteru wraz ze zniesieniem podziałów stanowych; handel - jako każde pośrednictwo w obrocie dóbr; każdy akt - do prawa handlowego; każdy podejmujący czynność - charakter kupca - code de commerce z 1807

• z rozwojem nurtu socjalnego - kryterium podmiotowe - ujęcie prawa handlowego jako prawa właściwego dla osób trudniących się zawodowo czynnościami handlowymi - kodeks handlowy niemiecki z 1897 r.; polski kodeks handlowy z 1934

• system mieszany - kodeks handlowy austriacki z 1862 - podmiotowo-przedmiotowe ujęcie; czynności handlowe niezależne od podmiotu wykonującego oraz takie, które uznawane były za handlowe tylko w przypadku wykonywania przez kupca

• rozwój spółek handlowych, szczególnie spółek akcyjnych - zw. ze skoncentrowanym kapitałem

• nowe znaczenie giełdy jako instytucji, w której dokonywał się obrót wartościami pieniężnymi i towarowymi; ustalanie skali cen i kursów

• prawo wekslowe, regulujące instytucję weksla jako papieru wartościowego zawierającego przyrzeczenie zapłaty ściśle określonej sumy

• prawo czekowe, instytucja czeku - dokumentu zawierającego polecenie zapłaty, środka bezgotówkowego dokonywania operacji pieniężnych

• Kierunki myśli cywilistycznej

• pozytywizm prawniczy - nurt klasyczny, dogmatyczny: ograniczenie badań nad prawem do dogmatycznej analizy tekstów, kult litery prawa w oderwaniu od pozaustawowych czynników

• sprowadzenie roli nauki prawa do systematycznej analizy norm prawa pozytywnego

• badanie ogólnych pojęć prawnych przy zastosowaniu metody formalno-dogmatycznej

• szkoła egzegezy, Francja - sucha egzegeza przepisów Kodeksu Napoleona; kodeks cywilny jako zamknięta i kompletna całość dostarczająca rozwiązań dla wszystkich przypadków; kult przepisu prawnego, tworzenie abstrakcyjnych, oderwanych od realiów życia konstrukcji logicznych - szczyty rygoryzmu formalnego; rola sędziego - mechaniczne stosowanie przepisów do stanów faktycznych; wykładnia - uściślanie tekstu drogą operacji logicznych i ustalania zakresu obowiązywania norm kodeksowych

• na gruncie austriackim: F. Zeiller - wyłącznie dogmatyczna analiza norm kodeksowych; bezkrytyczny kult litery prawa

• na gruncie niemieckim: wobec braku ogólnoniemieckiej kodyfikacji - pozytywizm naukowy, rozwijał się na bazie nauki prawa - recypowanego prawa rzymskiego (pandektystyki) - B. Windscheid - jurysprudencja pojęć - skrajny przejaw metody formalno-dogmatycznej

• naturalizm prawniczy - potrzeba nasycenia prawa pozytywnego elementami zaczerpniętymi z nauk społecznych (nawet ścisłych); przeciw metodologicznym podstawom pozytywizmu, metodzie formalno-dogmatycznej i jurysprudencji pojęć

• jurysprudencja interesów - F. Heck; R. Ihnering - twórca jurysprudencji celowościowej; prawo - rola służebna wobec interesów społecznych czy jednostkowych, interesy te określają zarówno treść przepisów prawnych i należytą wykładnię

• prawo nie rozwija się przez mechaniczne tworzenie pojęć, ale jest odbiciem celów jednostkowych lub społecznych; przedmiotem wykładni - nie tylko literalne brzmienie ustawy, ale jej społeczny cel

• nowa metoda interpretacji prawa - teleologiczna, celowościowa

• jurysprudencja interesów - zapełnianie luk w prawie ustalaniem woli ustawodawcy wg kryterium interesów, które legły u podstaw wydania normy

• szkoła wolnego prawa (Francja - szkoła wolnych poszukiwań naukowych) - H. Kantorowicz, F. Geny, E. Huber (Szwarcaria); nieuchronność luk w prawie - ich wypełnianie drogą prawotwórczej działalności sędziego; sąd nie tylko związany prawem pozytywnym, ale może działać w sposób wolny

• francuska szkoła: normy pisane nie odpowiadają porządkowi prawnemu; istniejące luki - zapełniane przez twórczą interwencję sędziego - dokonywaną wg obiektywnych wskazówek nauki i wspomaganych właściwą techniką prawa

• HISTORIA PRAWA KARNEGO

• Założenia programu kodyfikacji

• szkoła humanitarna

• postulaty reformy - filozofia Oświecenia (Ch. Thomasius), dzieła Monteskiusza, Woltera

• C. Beccaria - 1764: „O przestępstwach i karach” - wykład postulatów humanitaryzmu

• Program humanitaryzmu:

• dot. głównie procesu oraz prawa karnego materialnego

• walka z arbitralnością sędziów - samowolą i bezprawiem w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości

• zakaz analogii w prawie karnym - jako pewność prawna jednostki

• ogłoszenie kodyfikacji prawa karnego - określenie wszystkich przestępstw; zupełność kodyfikacji

• zasada formalnej równości wobec prawa karnego - ustawa obowiązywać miała wszystkich jednakowo

• pełna subiektywizacja odpowiedzialności karnej - zerwanie z odpowiedzialnością obiektywną

• indywidualizacja odpowiedzialności - zniesienie odpowiedzialności zbiorowej i przejawów represji karnej wobec niewinnych

• przewartościowanie dóbr chronionych represją karną - m.in. przeciw religii; walka z zabobonami, irracjonalnością; zniesienie karalności czarów i magii; zniesienie karalności samobójstw

• nowe założenia represji karnej i uzasadnienie sensu kary: utylitaryzm - istotą kary osiągnięcie pożytecznych dla społeczeństwa celów: zapobieganie dalszym przestępstwom, praca na rzecz społeczeństwa; najbardziej celowa i użyteczna - kara pozbawienia wolności połączona z obowiązkiem pracy

• niektórzy - kwestionowanie sensu i skuteczności kary śmierci; bardziej dotkliwa - kara ciężkich robót

• żądania zniesienia kar okrutnych, połączonych z męczarnią skazanego: kwalifikowanych kar śmierci czy kar mutylacyjnych

• ekonomia kar - wymierzana tylko w granicach i sposobami nieodzownymi do osiągnięcia skuteczności

• kara - określona ustawowo, współmierna do przestępstwa, relatywna

• o jej skuteczności, sprawiedliwości i użyteczności decyduje szybkość zastosowania oraz nieuchronność

• Założenia kodyfikacji

• zasada legalizmu (ustawowości) w prawie karnym - przestępstwem tylko czyn zabroniony pod groźbą kary w ustawie (nullum crimen sine lege)

• zasada formalnej równości wobec prawa karnego

• dążenie do pełnej subiektywizacji i indywidualizacji odpowiedzialności

• ostateczne usankcjonowanie zasady prawnopublicznego charakteru przestępstwa

• cele i charakter represji: względy utylitaryzmu, racjonalizacji i laicyzacji

• czysto racjonalny charakter przestępstw przeciwko religii, usunięcie z katalogu przestępstw czarów, samobójstwa

• ochrona własności indywidualnej

• tendencja do zniesienia kar okrutnych i hańbiących, ograniczenie stosowania kary śmierci, rozbudowanie systemu kar pozbawienia wolności, opory wobec kary konfiskaty mienia

• technika kodyfikacyjna: część ogólna (ogólne założenia odpow. karnej, przestępstwa i kary) i szczególna; całkowite rozgraniczenie prawa materialnego i procesowego

• odejście od kazuistyki - normy abstrakcyjne, zwięzłe i najbardziej ogólne

• kodeksy epoki feudalnej: kodyfikacja bawarska Maksymiliana, Theresiana

• kodeksy epoki przejściowej: Josephina, Landrecht pruski, kodeksy rosyjskie

• kodeksy epoki konstytucjonalizmu: Code penal i bawarski kodeks z 1813

• Źródła prawa karnego

• Francja

• na podstawie Deklaracji PCiO - zasada równości, określenie przestępstwa od strony materialnej i formalnej (zasada legalizmu)

• 1791 - Kodeks karny - dot. głównie zasad wymiaru kary i rodzajów kar; brak kwalifikowanych kar śmierci, kar mutylacyjnych, konfiskaty; główną karą - pozbawienie wolności; kara śmierci utrzymana w wyjątkowych przypadkach

• 1795 - Kodeks o przestępstwach i karach - 646 artykułów, dot. w szczególności reformy procesu

• 1810 - Code penal - wyłącznie przepisy prawa materialnego

• rozdział wstępny i 4 części: 2 o char. ogólnym i 2 o szczególnym

• jasne i precyzyjne sformułowania

• trójpodział przestępstw na: zbrodnie (kary dręczące i hańbiące - kara śmierci, dożywotnie lub czasowe roboty, ciężkie więzienie, deportacja), występki (kary poprawcze - dom poprawy, pozbawienie praw obywatelskich i cywilnych, grzywna), wykroczenia (kary policyjne - grzywna, areszt, orzekane przez sądy policji)

• surowość kar - w celu odstraszenia; powrót do stosowania kar śmierci, przywrócenie konfiskaty majątku, piętnowanie skazanego przez wypalanie znaków na ciele; śmierć cywilna - podlegające zmianom i ograniczeniom w XIX w. i później

• Austria

• 1768 - Theresiana - kodeks karny Marii Teresy; feudalny charakter, na podstawie Caroliny; prawo materialne i formalne; publicznoprawny charakter przestępstwa; wyróżnienie drobnych przestępstw, dochodzonych w postępowaniu cywilnym (prywatnych); kategoria przestępstw mieszanych; podział kar na bardzo ciężkie, ciężkie, lekkie; analogia, wymierzanie kar arbitralnych, uwzględnianie różnic stanowych; wyłącznie odstraszający charakter kary; okrutne, kwalifikowane kary śmierci

• 1786 - Leopoldina - Leopolda II - kodeks karny wydany dla Toskany; pierwszy pod bezpośrednim wpływem Beccarii - skreślenie kary śmierci, kar okrutnych i hańbiących; podstawową - kara pozbawienia wolności

• 1787 - Josephina - Józefa II - dot. prawa materialnego; I - o przestępstwach i karach kryminalnych, II - o przestępstwach i karach politycznych;

• kodeksowe rozróżnienie między przestępstwami ciężkimi i mniejszej wagi

• 264 paragrafy, bez kazuistyki, jasny i prosty język

• formalna definicja przestępstwa - przestępstwem tylko taki czyn, który uznany jest w kodeksie za przestępstwo

• zniesienie arbitralności sądów - stosowanie tylko kar przewidzianych w kodeksie

• bez zróżnicowania odpowiedzialności ze względu na stan społeczny

• subiektywny i indywidualny charakter odpowiedzialności

• zrównanie usiłowania z dokonaniem przestępstwa

• pominięcie przedawnienia

• zniesienie karalności czarów, karalność pojedynków, przestępstwa przeciwko religii - „polityczne”, mniejszej wagi; pozostawienie karalności samobójstw

• zniesienie kary śmierci w postępowaniu zwyczajnym; podstawowe kary - pozbawienia wolności (z ew. obostrzeniami)

• 1795 - przywrócenie kary śmierci za zdradę główną

• 1796 - (moc od 1797) - Ustawa karna dla Galicji Zachodniej - podstawa dla następnej kodyfikacji

• 1803 - Franciscana Franciszka II

• ścisły podział przestępstw na dwie kategorie: zbrodnie (księga I; karane przez władze sądowe) i ciężkie przestępstwa policyjne (księga II, karane przez władze administracyjne; także przestępstwa z działania lub zaniechania popełnione nieumyślnie, lżejsze uszkodzenia ciała, czyny naruszające dobre obyczaje)

• przywrócenie przedawnienia

• rozszerzenie katalogu przestępstw wobec władzy, samo pojęcie zdrady głównej

• zbrodniami przestępstwa przeciw religii i obyczajowe

• wprowadzenie kary śmierci za najcięższe przestępstwa;

• zniesienie kary konfiskaty majątku; złagodzenie kary więzienia

• możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary i przedterminowego zwolnienia z więzienia

• przeróbka w 1852 i ujęcie w formalne ramy kodeksu karnego - usunięcie przepisów z dziedziny procedury; trójpodział przestępstw (francuski)

• Niemcy

• pierwszą pełną kodyfikacją - Landrecht z 1794

• kazuistyka, brak ścisłego odróżnienia norm prawnych od moralno-obycajowych

• nullum crimen sine lege

• dopuszczenie stosowania środków zabezpieczających (np. zamykanie w domach pracy) po odbyciu kary: recydywistów, włóczęgów, żebraków

• utrzymanie karcenia domowego, stanowy charakter przestępstw przeciw czci; ochrona karna honoru stanów uprzywilejowanych

• 1851 - Kodeks karny pruski

• wzorowany na Code penal; trójdzielny podział przestępstw

• nullum crimen sine lege, formalna równość wobec prawa karnego

• ochrona interesów społ.-gosp. posiadaczy - rozbudowanie przepisów z zakresu ochrony praw majątkowych

• przepisy o charakterze absolutystyczno-policyjnym

• Bawaria: 1751 Codex Iuris Criminalis Bavarici Makymiliana II Józefa - rozwój pojęć ogólnych, subiektywizacja odpowiedzialności, udoskonalona technika legislacyjna

• 1813 - kodeks karny Anzelma Feuerbacha - 459 artykułów; część ogólna i szczególna; trójpodział przestępstw (francuski); syntetyczne normy, bez kazuistyki i wątków pozaustawowych, język prawniczy, jednolita terminologia

• A. Feuerbach - klasyczna szkoła prawa karnego; twórca nowoczesnej doktryny penalistycznej - pierwszy: nullum crimen sine lege

• ograniczenie swobody decyzji sędziowskiej - sankcje bezwzględnie oznaczone; rola sędziego - automatyczne wymierzanie kary

• represyjny system kar, kara śmierci, kara więzienia z obostrzeniami, instytucja śmierci cywilnej, kary cielesne - teoria przymusu psychologicznego: samo zagrożenie karą miało odstraszyć od popełnienia przestępstwa

• 1871 - Kodeks karny ogólnoniemiecki - przepisy wstępne i 2 części (ogólna i szczególna)

• ograniczenie i złagodzenie karalności przestępstw przeciw państwu

• ograniczenie kary śmierci, skrócenie maksymalnej wysokości kary więzienia (do 15 lat), warunkowe zwolnienie po 3/4 kary

• ustawodawstwo karne - w ustawach szczególnych

• III Rzesza - rozrost działania prawa karnego, 1935 - dopuszczenie analogii; rozbudowanie systemu środków zabezpieczających i poprawczych; penalizacja życia - wzrost liczby czynów karalnych, zaostrzenie represji karnej; rozbudowanie katalogu czynów karanych śmiercią

• Rosja

• 1767 - Instrukcja Katarzyny II - zbiór zasad dla komisji kodyfikacyjnej prawa karnego (oparta na ideologii Oświecenia, dziełach Monteskiusza, Beccarii) - celem p. karnego: zapobieganie przestępstwom, kara - zło konieczne, wymierzana tylko ze względów i w granicach określonych dobrem ogółu, proporcjonalna, szybka, nieuchronna

• działalność M. Sperańskiego - usystematyzowanie prawa karnego w XV t. Zwodu Praw z 1832

• 1845 - Kodeks Kar Głównych i Poprawczych (moc od 1846) - M. Sperański, D. Błudow, R. Hube (PL)

• 2224 artykuły

• dopuszczenie analogii, szerokie ujęcie zamiaru przestępnego, karalnego udziału w przestępstwie; kilka stopni usiłowania - karalność czynności przygotowawczych, nawet samo „przestępne zamierzenie”

• rozbudowane przestępstwa przeciwko władzy państwowej; rozbudowany katalog przestępstw przeciwko porządkowi publicznemu (wystąpienia robotników i chłopów poddanych)

• podział kar na główne (pozbawienie wszelkich kar, kara śmierci, zesłanie na katorgę, zesłanie na Syberię lub Zakaukazie, niekiedy obostrzane) i poprawcze (zesłanie krótkotrwałe, osadzenie w twierdzy, więzienie, kary cielesne, grzywna)

• stanowy charakter kar

• 1863 - Aleksander II - zniesienie kar cielesnych

• 1864 - ustawa zawierająca przepisy o wykroczeniach przeciw porządkowi publicznemu, obyczajności, własności

• rewizja KKGiP w 1866

• 1903 - projekt kodeksu karnego N.G. Tagancew i I.J. Fojnicki: zwięzły, założenia szkoły klasycznej; trójpodział przestępstw (francuski), nowoczesne ujęcie zasad odpowiedzialności, tendencja do kazuistyki - wprowadzony omyłkowo w 1915 na terenach b. Królestwa PL przez władze okupacyjne

• II Rzeczypospolita

• utrzymana moc kodeksów karnych państw zaborczych (kodeksu karnego austriackiego z 1852, kodeksu karnego niemieckiego z 1871, kodeksu Tagancewa z 1903, ustawy karnej węgierskiej z 1878)

• komisja: J. Makarewicz, W. Makowski, E.S. Rappaport (oraz E. Ettinger, E. Krzymuski, W. Miklaszewski, A. Mogilnicki, F. Nowodworski, W. Prądzyński, Z. Rymowicz)

• 1932 - Kodeks karny, rozporządzenie Prezydenta RP

• jasny, precyzyjny język

• podział na część ogólną i szczególną - podział na zbrodnie (kara więzienia od 5 lat do kary śmierci) i występki; drobniejsze - uregulowane odrębnym prawem o wykroczeniach

• nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori

• formalna równość wobec prawa karnego

• zasada subiektywizmu - odpowiedzialność wyłącznie od strony subiektywnego stosunku sprawcy do czynu; ściśle uzależniona od poczytalności i swobody kierowania wolą; konstrukcja winy - odpowiedzialność za czyny zamierzone i przewidywane; odpowiedzialność warunkowa nieletnich (13-17 lat)

• indywidualizm - odpowiedzialność podżegacza i pomocnika; odpowiedzialność w granicach swego zamiaru; nakaz uwzględniania okoliczności mających wpływ na wymiar kary

• zasada humanitaryzmu - kara w granicach i środkami niezbędnymi dla uzyskania przewidzianych celów; kara śmierci jako środek wyjątkowy (w 5 przypadkach); w stosunku do nieletnich - kary poprawcze z możliwością zamiany na środki wychowawcze

• nadzwyczajne złagodzenie kary, warunkowe zawieszenie wykonania kary, warunkowe zwolnienie, rehabilitacja ustawowa i sędziowska, zatarcie skazania

• zasada środków zabezpieczających - izolowanie pewnych kategorii przestępców w specjalnych zakładach po odbyciu kary (nieodpowiedzialnych z powodu choroby psychicznej, alkoholików, narkomanów, recydywistów)

• Anglia

• nie doszło do skodyfikowania prawa karnego

• J. Bentham - program przebudowy prawa karnego z punktu widzenia użyteczności jednostkowej i społecznej

• ustawodawstwo - dot. zmian systemu karania; nieliczne zmiany w katalogu przestępstw; skłonność do kazuistyki; ujmowanie zjawisk prawnych od strony konkretnych rozwiązań w celach praktycznych

• „ustawy Roberta Peela” - przestępstwa przeciwko osobie -1828, fałszowania monet - 1832 etc.

• akty konsolidacyjne - z 1861: regulacja przestępstwa kradzieży, uszkodzenia cudzego mienia, fałszerstwa, fałszowania monet, przestępstwa przeciwko osobie

• zniesienie kary deportacji do koloni - przymusowe roboty karne; system progresywnego odbywania kary; warunkowe zwolnienie od kary; system probacji

• ustawy odnoszące się do poszczególnych rodzajów przestępstw (o alkoholikach, włóczęgostwie, ochronie dzieci, zwalczaniu handlu kobietami, kuplerstwa i sutenerstwa, o krzywoprzysięstwie, o fałszerstwie, krzadzieży)

• Charakterystyka prawa karnego XIX i XX wieku

• Obowiązywanie ustawy karnej

• postulat wyłącznego obowiązywania kodeksu w dziedzinie karnej - zupełność formalna

• zupełność pod względem treści - materialna;

• legalizm

• powszechność obowiązywania ustawy karnej; stosowanie jednakowych zasad

• zasada formalnej równości - likwidowanie pozostałości feudalnych różnic stanowych

• nierówność faktyczna

• zasada, że przestępstwem jest czyn zagrożony karą przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia - zasada, że ustawa karna nie działa wstecz (lex retro non agit) - odstępstwa: pierwszeństwo ustawy nowej do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie, gdy jest względniejsza dla sprawcy lub nie uznaje już danego czynu za przestępstwo

• formalna definicja przestępstwa, dominująca w ustawodawstwie

• w dobie Oświecenia - ujmowanie przestępstwa za pomocą pewnych kryteriów materialnych (przez wymienianie rodzaju zamachów, które powinny być uznane za przestępstw i wywoływać reakcję karną państwa); elementy materialne w Theresianie i Landrechcie

• u schyłku XIX wieku - odwrót od formalnej konstrukcji przestępstwa w kierunku pojęć bezprawia materialnego; rezygnacja z badań samego przestępstwa; przedmiotem zainteresowania - nie czyn, a osoba przestępstwa

• dwa elementy decydujące o przestępności danego zachowania ludzkiego: obiektywny (fakt, czy dany czyn był zabroniony - jego bezprawność) i subiektywny (wewnętrzny stosunek sprawcy do czynu - zawinienie)

• utrwalenie pojęcia publicznoprawnego charakteru przestępstwa - każde przestępstwo wyrazem nieposłuszeństwa - odpowiedź ze strony państwa w postaci represji karnej; czyn rodził po stronie państwa prawo karne podmiotowe - tytuł do ukarania)

• przestępstwa dochodzone w innym trybie niż publicznoskargowym, zależnym od inicjatywy osoby prywatnej - obraza, drobne kradzieże domowe, niektóre przestępstwa obyczajowe - dochodzone z oskarżenia prywatnego (samej osobie pokrzywdzonej jako oskarżycielowi pozostawiona decyzja co do wniesienia, popierania przed sądem czy wycofania skargi), ścigane z upoważnienia pokrzywdzonego, ścigane na wniosek danej osoby (droga pośrednia między publiczno- i prywatnoskargowym trybem postępowania; pokrzywdzony - prawo inicjatywy, z chwilą wszczęcia postępowania inicjatywę przejmowało państwo)

• podstawowy podział przestępstw: ze względu na rodzaj i wysokość sankcji karnej -wg stopnia natężenia reakcji społ.: model francuski: zbrodnie, występki, wykroczenia, zależnie od rodzaju i wysokości kar - w kodeksie niemieckim (1871), kodeksie rosyjskim (1903),

• dwupodział - kategoria wykroczeń poza kodeksem: polski kodeks karny (1932)

• Subiektywne przesłanki odpowiedzialności - wina

• zasada subiektywizmu - uzależnienie odpowiedzialności od subiektywnego stosunku sprawcy do czynu, od indywidualnej winy - nullum crimen sine culpa

• podstawowy: podział na winę umyślną i nieumyślną

• Wina umyślna

• wyrażana w różnych postaciach złego zamiaru - cechy świadomości i woli, oba czynniki skierowane na osiągnięcie skutku przestępnego

• zawsze - gdy sprawca działał w zamiarze popełnienia czynu przestępnego - zamiar mógł wyrażać się w postaci bezpośredniej chęci popełnienia czynu zabronionego lub w przewidywaniu możliwości jego popełnienia i godzenia się na to

• zamiar bezpośredni (dolus directus)

• zamiar ewentualny (dolus eventualis) - gdy świadomość sprawcy i jego wola nie są nastawione bezpośrednio na popełnienie przestępstwa, ale przewiduje on możliwość i godzi się z ewentualnością jego popełnienia

• zamiar pośredni (dolus indirectus) - zasada, że sprawcy działający w złym zamiarze przypisuje się wszystkie, nawet niezamierzone następstwa czynu; wola sprawcy skierowana na osiągnięcie skutku mniej przestępnego

• inne: dolus praemeditatus (po namyśle co do celu i sposobu urzeczywistnienia), dolus repentinus (pod wpływem nagłego impulsu), dolus generalis (skierowany na osiągnięcie skutku przestępnego ogólnie tylko określonego), dolus alternativus (zamiar skierowany zamiennie na różne rodzaje skutku przestępnego)

• Wina nieumyślna

• gdy sprawca działał bez złego zamiaru, mając świadomość, że działanie jego wywoła skutek przestępny - bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie lub w ogóle nie miał świadomości przestępności skutków działania (choć mógł i powinien wiedzę takową posiadać)

• lekkomyślność (luxuria) - wina nieumyślna, świadoma - sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa, ale przypuszcza lekkomyślnie, że go uniknie

• niedbalstwo (negligentia) - wina nieumyślna, nieświadoma - nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć mógł i powinien to przewidzieć

• w systemie angielskim: wyróżnienie form winy: zamiar, lekkomyślność, niedbalstwo - płynne granice, interpretacja - umowna; operowanie domniemaniem złego zamiaru

• koncepcja oparta na odpowiedzialności obiektywnej

• Czynniki wyłączające lub ograniczające odpowiedzialność

• poczytalność (zdolność rozpoznawania własnych motywów postępowania i należytego nimi kierowania) - niepoczytalność czynnikiem wyłączającym

• niepoczytalność z przyczyn psychicznych: badana metodą biologiczno-psychiatryczną (racje medyczne - typy schorzeń: obłąkanie, demencja, niedorozwój, choroba psychiczna), metodą psychologiczną (tylko następstwa psychologiczne nienormalności) lub metodą mieszaną (psychiatryczno-psychologiczną - KK z 1932)

• poczytalność uzależniona od stopnia dojrzałości psychicznej, nabywanej z wiekiem

• okolicznością wyłączającą winę - nieletniość (nie uświadamia sobie z pełni znaczenia swoich czynów, nie ma dostatecznie rozwiniętej woli) - konieczność stosowania innych środków karnych (zmierzających do wychowania i poprawy)

• system trzech okresów: okres dzieciństwa - bezwarunkowa odpowiedzialność; niedojrzałość - odpowiedzialność warunkowa, o ile działał z rozeznaniem (miał możliwość rozpoznania znaczenia czynu i kierowania swym postępowaniem); dojrzałość - pełna odpowiedzialność, bezwarunkowa (kodeksy: niemieckie, rosyjski z 1903, polski z 1932

• nieletni, jeżeli nie działali z rozeznaniem - środki wychowawcze; z rozeznaniem - łagodniejsze kary bądź specyficzne środki poprawcze

• system pośredni trzech okresów - (kodeks austriacki) - w fazie środkowej sprawca podlegał odpowiedzialności bezwarunkowej, ale częściowej

• system dwóch okresów - (francuski Code penal) - do 16 roku życia nieletni odpowiada warunkowo, o ile działał z rozeznaniem; zreformowane w 1912 w kierunku trzech okresów

• Kara

• twórca nowożytnej teorii kary - H. Grocjusz: oparcie na dwóch podstawach - słuszności i użyteczności - bezwzględność kary opartej tylko na pierwszym uzasadnieniu, absolutny charakter, cel sam w sobie; kara użyteczna - względny charakter, uzależniony od celów

• z tego rozdziału - teorie kar bezwzględnych i względnych

• teorie bezwzględne: z teorii odwetu moralnego Kanta (kara z kategorycznego nakazu bezwzględnej powinności) oraz teorii odwetu dialektycznego Hegla (związek pomiędzy przestępstwem a karą z logiki: przestępstwo - negacją prawa; kara jako negacja bezprawia)

• teorie utylitarne, względne: celem kary - zapobieganie nowym przestępstwom; teoria odstraszenia (K. Filangieri), teoria przymusu psychologicznego (A. Feuerbach), teoria zapobieżenia (ogólnego i szczególnego: zagrożenie - jako narzędzie prewencji ogólnej; wykonanie - środkiem prewencji szczególnej; J. Bentham)

• kary na interesie przestępcy - teoria poprawy (sprawiedliwa kara - zdolna doprowadzić do odrodzenia moralnego przestępcy i wyrobienia w nim potrzeby poszanowania porządku prawnego)

• teorie mieszane - połączenie idei odwetu ze względami utylitarnymi (E. Krzymuski)

• System kar

• podział stopnia surowości z przyjętego podziału przestępstw

• podział kar wg stopnia samodzielności: zasadnicze (właściwy środek represji karnej, wymierzane samoistnie) i dodatkowe (nie mogły być wymierzane samoistnie, tylko w połączeniu z karą zasadniczą) - operowanie w kodeksach karami ściśle oznaczonymi

• wymierzanie dodatkowych dolegliwości zw. z represją karną - z mocy ustawy w postaci skutków skazania

• równość w zakresie karania

• stosowanie kar indywidualnych, w zależności od czynników określających status osoby ukaranego

• podział ze względu charakteru dobra, które dotknięte było karą:

• kara śmierci - ograniczana, niekiedy całkowicie zniesiona; z reguły o charakterze środka alternatywnego, nie stosowana wobec przestępców młodocianych, wobec kobiet, starców; usunięcie pozostałości kwalifikowanych kar śmierci

• kary cielesne - kaleczące (mutylacyjne) - usunięte z kodeksów (piętnowanie wyjątkiem), zwykłe (chłosta) - do poł. XIX wieku

• kara pozbawienia wolności - podstawowy środek represji karnej; kara więzienia - jako samoistny środek karny ukrócający dobra prawnego - wolności jednostki

• prototypy zakładów karnych - angielskie i holenderskie zakłady domy pracy

• celem - poprawa przestępcy, „leczenie” środkami oddziaływania religijnego

• twórcą nowożytnego programu więziennictwa - J. Howard

• system pensylwański - najskuteczniejszym środkiem uszlachetnienia moralnego więźniów - odcięcie od wszelkich wpływów: pełne osamotnienie - więzienie budowane sposobem celkowym, izolującym skazanych

• system auburnski (system odosobnienia) - dopuszczał wspólną pracę więźniów w całkowitym milczeniu

• system progresywny - podział więźniów zależnie od wysokości kary, wieku, cech indywidualnych; stopniowe przechodzenie więźniów od odosobnienia, przez wspólną pracę do pobytu w więzieniu o reżimie półwolnościowym

• system klasyfikacyjny - dzielący więźniów na klasy w zależności od dobrego sprawowania

• kara deportacji do kolonii, w Rosji - zesłanie na katorgę lub osiedlenie się

• kary majątkowe - zaprzeczające prawnonaturalnym hasłom nienaruszalności własności prywatnej, sprzeczne z zasadą równości (jako niewspółmierna dolegliwość dla bogatych i biednych); po pierwotnym usunięciu - idee nawrotu stosowania kar pieniężnych jako elastycznych i korzystnych finansowo dla państwa

• z reguły karę grzywny można było zamienić na karę pozbawienia wolności

• kara utraty praw - w skrajnej postaci charakter śmierci cywilnej (pozbawienie jednostki wszelkich praw stanu)

• nabrała charakteru środka dodatkowego - utrata praw publicznych, obywatelskich, honorowych, niektórych cywilnych (praw rodzicielskich) czy prawa wykonywania zawodu + nagana sędziowska, obowiązek wystąpienia z prośbą o przebaczenie, ogłoszenie wyroku skazującego w pismach - kary na czci

• Środki zabezpieczające

• teoria środków zabezpieczających - kara nie jest wystarczającym sposobem zabezpieczenia społeczeństwa, nie wpływa ona na zahamowanie przestępczości

• ścisły determinizm - całkowita zależność woli człowieka i jego działania od czynników biologicznych i społecznych - odrzucenie winy i kary: prawo miał zajmować się sposobami zabezpieczenia społeczeństwa w zależności od stopnia zagrożenia

• przepisy mające na celu izolację jednostek niebezpiecznych i niepożądanych dla społeczeństwa

• systemem objęci mieli być sprawcy niepoczytalni oraz niepoprawni; osoby, których tryb życia lub nałogi są społecznie niepożądane i niebezpieczne

• środki lecznicze - wobec sprawców psychicznie chorych, alkoholików, narkomanów

• środki poprawczo-zabezpieczające - zamknięcie w domach pracy przymusowej, zakładach dla niepoprawnych + represje o charakterze kary dodatkowej (odebranie praw rodzicielskich, prawa wykonywania zszawodu, przepadek przedmiotów majątkowych i narzędzi) - stosowane poprzez przedłużanie okresu odbywania kary (system norweski) bądź umieszczania pewnych kategorii przestępców od razu w zakładach ochronnych (szwajcarski) lub poprzez połączenie kary ze środkiem ochronnym

• Główne kierunki doktryny

• szkoła klasyczna - przejęcie idei humanitarystów, ujmowanie w postaci abstrakcyjnych konstrukcji prawnych, w oderwaniu od realiów życia społecznego

• formalne opracowanie równości wobec prawa i zasady legalizmu

• formalna definicja przestępstwa - jako zjawisko prawne - jest to przekroczenie abstrakcyjnej normy prawnej; abstrahowanie od społecznych elementów (materialnych)

• abstrakcyjny charakter teorii odpowiedzialności karnej - podstawa: wina jednostki, obdarzonej niczym nieskrępowaną wolą

• teorie bezwzględne kary - sprawiedliwy odwet, funkcje prewencyjne

• badanie norm z pomijaniem czynników pozanormatywnych

• kierunek normatywny - kontynuacja szkoły klasycznej - ustawa jako samodzielny, realny twór, istniejący niezależnie od wszelkich czynników pozaprawnych; analiza metodami formalno-dogmatycznymi

• szkoła antropologiczna - C. Lombroso: skłonność do przestępstwa jako wrodzona cecha natury ludzkiej, od czasów pierwotnych, hamowana rozwojem cywilizacji i kultury

• ludzie rodzą się obarczeni instynktem zbrodni - wyróżnia ich szczególna budowa ciała (deformacja czaszki, niskie czoło, mańkuctwo) - wykrywanie i unieszkodliwianie za pomocą pomiarów antropologicznych

• szkoła socjologiczna - F. Liszt, A. Prinz, G. A. van Hamel - odejście od formalizmu szkoły klasycznej; odrzucenie skrajnie biologicznego punktu szkoły antropologicznej

• przestępstwo - jako zjawisko społeczne; podstawowym zadaniem nauki - jakie czynniki rodzą przestępstwo i jakimi środkami należy je zwalczać

• przestępstwo - nie tyle z indywidualnych cech, ile ze społecznych warunków egzystencji; nie jako przejaw woli jednostki, ale nieuniknione następstwo uwarunkowań społ., rezultat oddziaływania środowiska o kryminogennym charakterze

• kara - nie jako sprawiedliwa odpłata, ale pełniła funkcje ochronne lub celowe; główny cel - ochrona społeczeństwa - stąd system środków zabezpieczających

• F. von Liszt - uznawany za twórcę nowoczesnej polityki kryminalnej; w PL: J. Makarewicz, W. Makowski, B. Wróblewski, E. Rappaport

• szkoła socjalistyczna - przestępczość jako wytwór istniejących stosunków społ.-gospodarczych; produkt kapitalistycznej organizacji społeczeństwa, kapitalistycznej gospodarki - reformy nieskuteczne dopóki nie ulegnie zmianie cały istniejący porządek

• HISTORIA POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO

• Proces cywilny

• Austria

• 1781 - Powszechna Ordynacja Sądowa Józefa II

• 1796 - Powszechna Ordynacja Sądowa dla Galicji Zachodniej

• oparte na wzorach niemieckich - idee prawa natury, polityki oświeconego absolutyzmu

• wymiana pism procesowych, zachowanie ścisłego formalizmu, zasada sporności (kontradyktoryjności), przezorności (ewentualności)

• utrzymanie systemu dowodów formalnych

• zasada wolnej rozprawy stron - całkowita swoboda stron nad materią i przebiegiem procesu; drobiazgowość

• wniesienie pisemnej skargi - początek postępowania - wysłanie przez sąd pozwanemu (wyznaczenie terminu ekscepcji), replika, duplika; termin złożenia akt - na ich podstawie sąd wydawał niepubliczny i nieumotywowany wyrok stanowczy lub przedstanowczy (postanowienie o dopuszczeniu dowodów)

• środki dowodowe: przyznanie, dokumenty, świadkowie, opinia znawców, przysięga

• w sprawach drobnych - postępowanie ustne

• 1873 (J. Glaser) - w sprawach drobiazgowych: jawność, ustność, zasada bezpośredniości, zasada swobodnej oceny dowodów przez sąd

• 1895 - procedura cywilna „kleinowska” (F. Klein):

• zasada pisemności, ustności, jawności, bezpośredniości postępowania

• kontradyktoryjność uzupełniana zasadą instrukcyjną

• zasada swobodnej oceny dowodów

• proces cywilny -jako funkcja społeczna

• wniesienie skargi - doręczenie pozwanemu - wyznaczenie terminu I rozprawy - na niej próba pojednania, rozstrzyganie zarzutów procesowych (ekscepcji) i ew. wydanie wyroku (w razie uznania skargi lub zrzeczenia się przez powoda) - kolejny termin (złożenie pisemnej odpowiedzi na skargę) - rozprawa główna: sąd mógł żądać wyjaśnień w celu ustalenia okoliczności, osobistego stawiennictwa, zarządzać ekspertyzy, przesłuchania świadków, przedłożenie dokumentów; koncentracja materiału procesowego (możliwość odrzucania twierdzeń i dowodów przytaczanych w celu przewlekania procesu, grzywna za pieniactwo)

• Niemcy

• 1793 - Powszechna Ordynacja Sądowa dla Państw Pruskich

• skasowanie instytucji adwokatury (w to miejsce - urzędnicy sądowi w charakterze asystentów stron)

• zniesienie zasady kontradyktoryjności (wolnej rozprawy stron) - zasada śledcza - sędzia z urzędu mógł dochodzić okoliczności sprawy (nawet wbrew stanowisku stron)

• 2 stadia: instrukcji procesu (postępowanie ze stronami, przesłuchania, wyjaśnianie luk, sprzeczności w zeznaniach i oświadczeniach) i wyrokowania (wydanie orzeczenia na podstawie referatu sędziego prowadzącego instrukcję)

• 1877 - niemiecka procedura cywilna

• zasada ustności i kontradyktoryjności

• sąd przy orzekaniu opierać mógł się jedynie na materiale przedstawionym w formie ustnej

• zasada autonomii stron w procesie - wyłączna inicjatywa stron w zakresie dysponowania materiałem procesowym

• wyrok na podstawie dowodów dostarczonych przez strony

• w sprawach małżeńskich, o ubezwłasnowolnienie, ustalenie ojcostwa - zasada oficjalności i inicjatywy sądu

• zniesienie ścisłego podziału na stadia: I posiedzenie (ekscepcje) - postępowanie przygotowawcze (w sprawach zawiłych) - rozprawa główna: jawna, ustna

• zasada przeprowadzania dowodu przez sam skład orzekający

• zasada swobodnej oceny dowodów

• adwokaci - zastępujący strony przed sądami kolegialnymi

• środki przeciw wyrokowi: odwołanie (dot. ustalenia faktycznego, jak i podstawy prawnej), rewizja (do sądów apelacyjnych - dot. przyjętej w orzeczeniu podstawy prawnej)

• Francja

• 1806 - Code de procedure, na podstawie ordonansu z 1667

• zasada równości stron, kontradyktoryjności, dyspozycyjności, koncentracji materiału procesowego, ustności, swobodnej oceny dowodów, formalizmu

• wytoczenie powództwa - konieczność poprzedzenia próbą pojednania (sędzia pokoju) - wytoczenie za pośrednictwem pełnomocnika sądowego, pozwany - również dobierał pełnomocnika - ustne lub pisemne pertraktacje pełnomocników - wniosek jednego z nich o wpis na wokandę - I posiedzenie: zgłaszanie konkluzji (wniosków i zarzutów) - kolejne: ustne debaty z udziałem stron lub adwokatów; materiał dow. dostarczany przez strony, sąd miał w pewnym zakresie inicjatywę własną (uzupełnienie, przesłuchanie stron, ekspertyzy); postępowanie dowodowe - prowadzone przez delegowanego sędziego

• ocena dowodów - wg swobodnego przekonania;

• wyrok na podstawie materiałów w formie krótkiej sentencji; motywy - sporządzane później, na wniosek strony

• w przypadku nieustanowienia obrońcy lub niestawiennictwa - wyrok zaoczny (przeciw niemu opozycja)

• środki odwoławcze: apelacja (zwyczajny, wg zasad I instancji), nadzwyczajne: opozycja trzeciego (zaskarżenie wyroku przez osobę, która nie brała udziału w postępowaniu, o ile wyrok naruszał jej prawa), restytucja (zaskarżenie wyroku ostatecznego, żądanie wznowienia postępowania - zarzut naruszenia ustawy lub błędnego ustalenia faktów); kasacja - uregulowana poza kodeksem

• Rosja

• w t. X cz. II Zwodu Praw z 1832 - postępowanie tajne, pisemne, wyrokowanie bez styczności ze stronami na podstawie streszczenia pism procesowych dokonywanego przez kancelarię sądową

• wg legalnej teorii dowodowej - sąd mógł z własnej inicjatywy zbierać informacje dot. sprawy

• 1864 - procedura cywilna w ramach ustaw sądowych - XVI tom Zwodu Praw

• zasada kontradyktoryjności, elementy instrukcyjności (sąd mógł zadawać pytania stronom i wskazywać potrzebę uzupełnienia materiału dowodowego)

• zasada ustności połączona z pisemnością

• zasada publiczności i bezpośredniości - wprowadzenie wymogu przeprowadzania dowodów i przesłuchiwania świadków na posiedzeniu publicznym

• wniesienie pozwu - doręczenie pozwanemu (zgłoszenie zarzutów, zgromadzenie dowodów na I rozprawę) - rozprawa jawna, ustna

• dowód ze świadków, przesłuchania okolicznych mieszkańców, dokumentów, z przysięgi (za zgodą obu stron)

• wyrokowanie na podstawie swobodnej oceny dowodów

• środki odwoławcze: apelacja (merytoryczne rozpatrywanie sprawy przez sąd wyższej instancji), skarga kasacyjna (od wyroków sądów apelacyjnych - widoma obraza prawa materialnego lub formalnego)

• II Rzeczypospolita

• prace unifikacyjne, kodyfikacyjne, z udziałem Tow. Prawniczego (Kraków) - K. Fierich

• Komisja Kodyfikacyjna, sekcja postępowania cywilnego: K. Fierich, J.J. Litauer, M. Allerhand, T. Dziurzyńki, S. Gołąb, A. Parczewski, K. Stefka

• 1930 - kodeks postępowania cywilnego - rozporządzenie Prezydenta RP (moc od 1933)

• koncepcje indywidualistyczno-liberalne: celem prawa procesowego - ochrona interesów prywatnych, procesowe gwarancje autonomii jednostki w dziedzinie praw podmiotowych

• zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) - materialnej (możność dysponowania przedmiotem procesu) i formalnej (dysponowanie środkami walki procesowej)

• zasada równości stron - równe prawa uczestników procesu; strony korzystały z jednakowych możliwości w zakresie przedstawiania twierdzeń, sąd musiał wysłuchać drugiej strony - jedynie gwarancje formalne: stąd instytucja prawa ubogich - zwolnienie od kosztów sądowych osób pozbawionych środków materialnych

• zasada kontradyktoryjności (sporności) - przygotowanie i gromadzenie materiału procesowego - do samych stron; sąd biernym widzem walki procesowej - jedynie ocena przedstawionego materiału

• el. zasady instrukcyjnej - materialne kierownictwo procesu przez sąd - czynny udział w wyjaśnianiu okoliczności sprawy (wyjaśnienia, przedstawienie dowodów na poparcie twierdzeń, dopuszczanie dowodów niepowołanych przez strony, przesłuchiwanie świadków); odróżnienie instrukcyjności od zasady oficjalno-śledczej (dochodzenie i ustalanie przez sąd okoliczności faktycznych wszelkimi dostępnymi środkami)

• sędzia miał dążyć do poznania rzeczywistego stanu rzeczy, ustalenia prawdy obiektywnej (materialnej) - nałożono na niego obowiązek wyjaśniania wszystkich punktów spornych sprawy

• zasada swobodnej oceny dowodów - o wiarygodności i wadze materiału dowodowego decyduje przekonanie sędziowskie

• w praktyce dominująca zasada prawdy formalnej (prawniczej) - sąd dokonywał ustaleń na podstawie danych podawanych przez strony za prawdziwe, bez sprawdzania z rzeczywistym stanem rzeczy

• zasada jawności, ustności rozprawy, bezpośredniości (orzekanie na podstawie wiadomości z pierwszego źródła i osobistego kontaktu z materiałem dowodowym)

• koncentracja materiału procesowego - skupianie materiału faktycznego w celu wyjaśnienia okoliczności sprawy w ramach jednego posiedzenia

• kierownictwo formalne procesu przez sąd - dbałość o legalność i prawidłowość czynności procesowych

• wyłączna inicjatywa sądu w zakresie toku postępowania

• Tendencje rozwojowe:

• zagwarantowanie pełnej kontradyktoryjności; jawności, ustności, bezpośredniości, swobodnej oceny dowodów - jako środki zabezpieczające możliwie bezstronny i bezpośredni kontakt składu orzekającego ze stronami i materiałem dowodowym

• idee liberalizmu i indywidualizmu - postępowanie służyło wyłącznie realizowaniu przez jednostki ich indywidualnych praw prywatnych; autonomia jednostki - od jej woli urzeczywistnienie praw podmiotowych

• zasada dyspozycyjności

• zasada równouprawnienia stron

• prawda formalna, prawnicza, mimo wysiłków w kierunku odkrywania prawdy obiektywnej

• przewlekłość, wysokie koszty

• hasła socjalizacji: proces - funkcje społeczne: zasada instrukcyjności (niekiedy nawet oficjalno-śledcza), zjawisko publicyzacji procesu cywilnego (podporządkowanie względom interesu ogólnego, państwowego)

• Proces karny

• reforma oświeceniowa: krytyka inkwizycyjnego postępowania dowodowego - postulat zniesienia tortur (najwcześniej w Prusach, Austrii, Polsce)

• celem postępowania - dochodzenie do prawdy obiektywnej, materialnej

• zakwestionowanie przez humanitarystów legalnej teorii dowodowej

• wzorowanie na instytucjach angielskich

• instytucja przysięgłych - ze świadków oskarżających w sędziów wyrokujących, niezawisłych w swych orzeczeniach

• skargowy charakter - na podstawie skargi popularnej (sądowej lub policyjnej)

• postępowanie w trybie skargowym, przyznanie oskarżonemu równych praw procesowych - gwarancje nietykalności osobistej jednostki; reguły, w jakich miało odbywać się aresztowanie, zapobieganie przetrzymywaniu w więzieniach - oddanie pod sąd w najkrótszych terminach

• prawa oskarżonego: gwarancje przeciw samowolnemu uwięzieniu, prawo do obrony, zapewnienie ochrony prawnej, traktowanie jako niewinnego do momentu udowodnienia winy - domniemanie niewinności

• Francja

• na podstawie DPCiO - zasada domniemania niewinności; oskarżony jako podmiot postępowania

• dekrety Konstytuanty z 1793 - jawność, prawo do obrony z prawem do wyboru obrońcy; ustność, swobodna ocena dowodów

• wprowadzenie udziału przysięgłych: ława oskarżająca (8) i orzekająca (12)

• 1795 - Kodeks o przestępstwach i karach

- 3 stadia procesu: śledztwo wstępne (z urzędu, w sposób tajny i pisemny), postawienie w stan oskarżenia, rozprawa właściwa (ustna, jawna, kontradyktoryjność)

• 1808 - Kodeks postępowania karnego

- 646 artykuły, 2 księgi: I (dot. dochodzenia wstępnego), II (kwestie wyrokowania i wymiaru kary)

• proces mieszany w sprawach karnych; odróżnienie postępowania wstępnego (zgodnie z zasadami procesu inkwizycyjnego - tajne, bez obrońcy, czynności podzielone między prokuratora - inicjatywa ścigania i wszczęcia śledztwa, oraz - sędziego śledczego - prowadzenie śledztwa w wypadku podejrzenia o zbrodnię) i głównego

• rozdział funkcji ścigania, śledztwa, sądzenia - każda w innych rękach

• na zasadach procesu skargowego, jawności, ustności, swobodnej oceny dowodów, kontradyktoryjności

• oskarżony stroną w procesie

• zmiany: nadanie postępowaniu wstępnemu cech skargowości (udział obrońcy, wgląd do akt)

• Austria

• 1768 - Theresiana Marii Teresy; całkowite oparcie na procesie inkwizycyjnym

• 1776 - zniesienie tortur

• 1788 - ordynacja procesowa Józefa II

• w pełni proces inkwizycyjny; zasada tajności, pisemności, pośredniości

• oskarżony - przedmiotem postępowania, bez prawa obrony

• legalna teoria dowodowa - pozytywna teoria dowodów formalnych: sędzia musiał wydać wyrok skazujący, jeżeli przeciwko oskarżonemu przemawiała określona ilość i jakość dowodów

• nowe sposoby przymuszania: kary za nieposłuszeństwo (chłosta, post) - za odmowę zeznań lub zeznania kłamliwe;

• kary nadzwyczajne - rodzaj kar z podejrzenia - przy niewystarczającej ilości zebranych dowodów

• uwolnienie z instancji - z jednoczesnym pozostawieniem w podejrzeniu

• 1796 - ustawa karna zachodniogalicyjska - jako podstawa dla Franciscany

• 1803 - Franciscana

• połączenie przepisów postępowania karnego z prawem materialnym

• proces inkwizycyjny, oskarżony - przedmiotem postępowania, bez prawa do obrony

• negatywna teoria dowodowa - w braku określonej liczby dowodów nie mogło nastąpić skazanie

• przyznanie - choć dowód najlepszy - miał być rozpatrywane na podstawie całokształtu okoliczności sprawy

• zniesienie podziału na inkwizycję generalną i ściślejszą

• wymóg, by wyrok wydany był przez kolegium sędziowskie

• ograniczone środki odwoławcze od wyroku - rekurs; nie można było zaostrzyć kary przy odwołaniu

• 1850 - ustawa o postępowaniu karnym

• wzorowana na procedurze francuskiej

• proces mieszany, zasada skargowości, ustności, jawności, swobodnej oceny dowodów

• 1873 - nowa procedura karna „glaserowska”

• J. Glaser; 494 paragrafy

• regulowała prócz zasad organizacji i właściwości sądów - organizację prokuratury - na wzór francuski

• proces mieszany, dochodzenie z urzędu (z wyjątkiem prywatnoskargowych i ściganych z upoważnienia - na wniosek)

• zasady inkwizycyjne w śledztwie wstępnym (z urzędu, tajne)

• rozprawa główna - wg zasady skargowości

• równa pozycja stron procesowych, rozprawa jawna, ustna

• swoboda oceny dowodów

• kierownicze stanowisko sędziego; możność gromadzenia materiału dowodowego z urzędu

• środki odwoławcze: zwyczajne: zażalenie nieważności, odwołanie (apelacja), nadzwyczajne: prośba o wznowienie i rewizję nadzwyczajną

• Niemcy

• 1805 - Pruska ordynacja kryminalna

• 638 paragrafów

• na zasadach procesu inkwizycyjnego - zniesienie podziału na inkwizycję generalną i ścisłą

• formy przesłuchiwania podsądnego: badanie sumaryczne, wg z góry ułożonych pytań, ostateczne przesłuchanie

• pozytywna teoria dowodowa; samo przyznanie się, wymuszane karami za nieposłuszeństwo, nie zwalniało od dalszego poszukiwania dowodów winy

• pełny dowód - kara zwyczajna; część dowodu - kara z podejrzenia

• tymczasowe uniewinnienie - oddanie pod dozór policyjny

• udział obrońcy w procesie - udział ograniczony do przedstawiania sądowi na piśmie argumentów i okoliczności korzystnych dla oskarżonego

• możność odwołania się od wyroku, prośba o darowanie lub złagodzenie kary

• zmiany: udział oskarżyciela publicznego (prokuratora), jawna i publiczna rozprawa, zniesienie form stosowania przymusu, rozszerzenie zakresu środków odwoławczych - 1810 - kasacja od wyroków ostatecznych

• 1849, 1852 - reformy na wzór francuski

• 1877 - ogólnoniemiecka ordynacja procedury karnej (moc od 1879)

• 506 paragrafów, zasady procesu zreformowanego, nawiązujące do modelu francuskiego, ale z rozszerzeniem zasady skargowości

• podział na 3 stadia: postępowanie wstępne (dochodzenie przygotowawcze i śledztwo wstępne), postępowanie przejściowe (przygotowania do rozprawy), postępowanie główne (sama rozprawa)

• ściganie przestępstw - do prokuratury (na wzór francuski)

• prokurator - na zasadzie legalności - o ile zachodziły przewidziane w prawie warunki do wystąpienia z oskarżeniem

• wyjątkowo - zaniechanie oskarżenia (oportunizm)

• jawność wewnętrzna w toku śledztwa - udział obrońcy

• rozprawa - pełna skargowość; równość stron procesowych

• jawna, ustna, nieprzerwanie w tym samym składzie

• zmierzanie do wykrycia prawdy materialnej - swobodna ocena dowodów

• odwołanie (przeciwko wyrokom ławniczym) i rewizja (przeciwko wyrokom sądów krajowych, sądów przysięgłych - podstawą naruszenie ustawy)

• Rosja

• 1832 - t. XV cz. II Zwodu Praw

• proces inkwizycyjny

• 1802 - zniesienie tortur; obowiązek sądu wyższej instancji zapytywania, w jaki sposób zmuszany był do udzielenia oznaczonych odpowiedzi

• 1864 - Ustawa postępowania karnego

• wstęp ogólny i 3 księgi

• proces zreformowany, z dużymi koncesjami na rzecz zasady śledczej

• stadia postępowania: dochodzenie wstępne (władze policyjne), śledztwo wstępne (w sprawach większej wagi), oddanie pod oskarżenie, rozprawa główna

• rozprawa ustna, jawna, równouprawnienie stron, ważna rola przyznania się do winy

• następnie wywody stron - sporządzenie na piśmie pytań stawianych sędziom co do faktu przestępstwa i winy oskarżonego na podstawie akt i wyników rozprawy

• środki przeciw wyrokowi: odwołanie (apelacja) od wyroków bez udziału przysięgłych; zażalenie nieważności w trybie kasacji od wyroków sądów przysięgłych apelacyjnych

• II Rzeczypospolita

• 1928 - Kodeks postępowania karnego (moc od 1929)

• rozporządzenie Prezydenta RP; E. Krzymuski, A. Mogilnicki, J. Rymowicz

• tendencje liberalizmu - zabezpieczenie praw jednostki w postępowaniu - gwarancje procesowe

• proces mieszany: inkwizycyjno-skargowy

• większość przestępstw - ścigana z urzędu

• I faza: postępowanie przygotowawcze: dochodzenie (policja na żądanie prokuratora) i śledztwo (przez sędziego śledczego pod nadzorem prokuratora) - prowadzone na zasadzie śledczej; przeciw osobie podejrzanego - możność zastosowania środków zapobiegawczych: poręczenia, kaucji, tymczasowego aresztowania

• rozprawa główna - na zasadach skargowych; trójpodmiotowy charakter (oskarżyciel- oskarżony- sędzia), strony równouprawnione

• celem - dojście do prawdy materialnej

• swobodna ocena dowodów - możliwość kwestionowania materiału dowodowego, możliwość uzupełniania z urzędu; przyznanie do winy - jeżeli nie budziło wątpliwości i strony wyraziły zgodę

• zasada domniemania niewinności (praesumptio boni viri) - oskarżony niewinny, dopóki nie udowodniona zostanie wina; wszelkie wątpliwości - na korzyść obwinionego

• zasada wieloinstancyjności - apelacja (odwołanie dot. strony faktycznej wyroku), kasacja (zarzuty dot. natury prawnej)

• nowele - z 1932, oraz 1938 - „lex Grabowski” - tendencja do pogorszenia sytaucji oskarżonego

• Tendencje rozwojowe

• zasada presumpcji niewinności

• zasada obustronnego posłuchania (sędzia nie mógł przyjąć za słuszną tezy po wysłuchaniu jednej strony)

• zasada równości broni

• zasada ostatecznego załatwienia procesu (rozstrzygnięcie definitywne), bezwzględnej sankcji, czystości wyroków karnych (prawidłowości)

• przejście od procesu inkwizycyjnego do procesu mieszanego, inkwizycyjno-skargowego

• oparcie o zasadę skargowości

• trójpodmiotowość - rozdzielenie funkcji oskarżenia, obrony i sędziego

• równouprawnienie stron, ta sama pozycja procesowa, te same uprawnienia co strona przeciwna, dostęp do wszystkich czynności procesowych

• jawność zewnętrzna i wewnętrzna, ustność, bezpośredniość - możność zetknięcia się sędziego z całym materiałem procesowym, wyrokowanie na podstawie własnych spostrzeżeń zmysłowych

• zasada koncentracji - obecność tego samego składu sędziowskiego; wyrokowanie bezpośrednio po zakończeniu rozprawy

• zasada swobodnej oceny dowodów - ocena materiału dowodowego wg swobodnego przekonania sędziego

• naczelny cel - dotarcie do prawdy materialnej

---