FORMY ORGANIZACYJNE NAUCZANIA

Nauczanie jest czynnością zorganizowaną. Czynność ta w zależności od potrzeb dydaktyczno-wychowawczych jest różnie zorganizowana, albo inaczej-przejawia się w postaci różnych form organizacyjnych.

KRYTERIA PODZIAŁU ORGANIZACYJNYCH FORM NAUCZANIA

Do głównych kryteriów podziału form organizacyjnych nauczania zalicza się na ogół:

• liczbę uczniów uczestniczących w procesie nauczania-uczenia się;

• miejsce uczenia się dzieci i młodzieży;

• czas prowadzenia zajęć dydaktycznych.

PODSTAWOWE FORMY PRACY NA LEKCJACH:

(w ujęciu w. Okonia)

1. Praca jednostkowa.
2. Praca zbiorowa.

3. Praca grupowa.

FORMY ZAJĘĆ:

l. Praca grupowa jednolita.

2. Praca grupowa zróżnicowana.
3. Praca grupowa kombinowana.
4. Praca brygadowa.

FORMY ORGANIZACYJNE PRACY UCZNIÓW

(w ujęciu Cz. Kupisiewicza)

1. Nauczanie jednostkowe

2. Nauczanie zbiorowe, a w jego obrębie tzw. system lekcyjny

• Klasowo - lekcyjny

• Laboratoryjno - lekcyjny

• Warsztatowo - lekcyjny

3. Nauczanie grupowe

• Grupowo - problemowe

FORMY ORGANIZACYJNE LEKCJI

(w ujęciu M. Nagajowej)

1. Praca zbiorowa, tj. praca z całą klasą, np. wspólna pod kierunkiem nauczyciela

2. Praca w zorganizowanych, stałych zespołach uczniowskich.

3. Praca w grupach jednorazowo organizowanych, np. dwu osobowych.

Praca indywidualna, kiedy każdy z uczniów samodzielnie
wykonuje odrębne zadania, np. każdy dokonuje analizy słowo-twórczej innego wyrazu, opisuje inny przedmiot.

Praca jednostkowa, kiedy każdy z uczniów wykonuje samodzielnie to samo zadanie, np. ciche czytanie utworu literackiego i zaznaczanie w nim wskazanych fragmentów

Wyróżniamy dwie podstawowe formy organizacyjne nauczania:

• pracę szkolną

• pracę pozaszkolną.

Podział pojęcia „organizacje nauczania” na dwa pojęcia podrzędne: „praca szkolna” i „praca pozaszkolna” opieram na wyodrębnieniu miejsca pracy dziecka. Jeżeli zatem nauczyciel organizował aktywność dzieci na terenie szkoły, wówczas podstawową formą organizacyjną była praca szkolna. Jeżeli natomiast były organizowane czynności poznawcze dzieci poza terenem szkoły, wówczas podstawową formą organizacji pracy nauczyciela była praca pozaszkolna. Ze względu na typ pracy szkolnej i pozaszkolnej wyróżniamy z kolei: w przypadku pierwszej formy - pracę klasowo-lekcyjną laboratoryjną i w zespołach zainteresowań, natomiast w przypadku drugiej - pracę domową, wycieczki i prace społecznie użyteczne.

W procesie edukacyjnym występuje określona organizacja aktywności dzieci.

Podstawowymi formami organizacyjnymi aktywności w procesie edukacyjnym są:

• aktywność indywidualna

• aktywność zbiorowa.

Kryterium podziału dla pojęcia organizacji aktywności dzieci jest sposób zdobywania przez nich wiedzy. Jeżeli wszystkie dzieci uczestniczą wspólnie z nauczycielem
w procesie edukacyjnym, wówczas mówimy, że organizacja ma formę aktywności zbiorowej. Jeżeli natomiast poszczególne dzieci, niezależnie jedno od drugiego, na podstawie lektury określonych tekstów bądź w inny sposób dążą do osiągnięcia zakładanych oczekiwań poznawczych i zdobywania tym samym odpowiedniej wiedzy, wówczas powiemy, że organizacja edukacji ma formę aktywności indywidualnej. Pojęcia aktywność indywidualna i aktywność zbiorowa można jeszcze dzielić na inne pojęcia podrzędne.

Aktywność indywidualna i zbiorowa to aktywność „równym frontem”.

Obejmuje bowiem swoim zasięgiem wszystkie dzieci w klasie. Dlatego konieczne jest stosowanie jeszcze innych form organizacyjnych, aktywności dzieci, które by wyeliminowały pewne niedostatki omówionych form i zapewniły tym samym sprawne działanie całej organizacji edukacyjnej.

Rejestr proponowanych form organizacyjnych aktywności dzieci w edukacji wczesnoszkolnej przedstawia rysunek.

Wg R. Więckowskiego

ORGANIZACJA AKTYWNOŚCI DZIECI

Aktywność Indywidualna

Aktywność Zbiorowa

Indywidualna aktywność jednolita

Indywidualna aktywność zróżnicowana

Zbiorowa aktywność jednolita

Zbiorowa Aktywność zróżnicowana

Aktywność Aktywność

grupowa z całą klasą

Klasyfikację form organizacyjnych aktywności opieram na następującym kryterium podziału. I tak: ogólne pojęcie „organizacja aktywności dziecka” dzieli się na dwa pojęcia podrzędne: „aktywność indywidualna i aktywność zbiorowa”.

Pojęcie aktywność indywidualna dzieli się na dwa pojęcia podrzędne:

• indywidualna aktywność jednolita

• indywidualna aktywność zróżnicowana

Pojęcie aktywność zbiorowa dzieli się na dwa pojęcia podrzędne:

• aktywność zbiorową jednolitą

• aktywność zbiorową zróżnicowana

Kryterium podziału zarówno pojęcia „aktywność indywidualna”, jak i „aktywność zbiorowa” na pojęcia podrzędne jest treść problemów przewidzianych do rozwiązania. Jeżeli więc treść problemów lub zamierzeń poznawczych jest jednakowa dla wszystkich dzieci, wówczas wystąpi aktywność indywidualna lub zbiorowa jednolita, jeżeli natomiast treść tychże problemów i zamierzeń jest zróżnicowana pod względem stopnia trudności, wówczas wystąpi aktywność indywidualna lub zbiorowa zróżnicowana.

W dalszej kolejności istnieje potrzeba podziału pojęcia aktywność zbiorowa jednolita na aktywność grupową i aktywność z całą klasą (aktywność nie grupowa). Zarówno aktywność grupowa, jak i aktywność z całą klasą są aktywnością jednolitą.
Wskazuje bowiem na to treść pojęcia nadrzędnego, które jest dzielone na dwa pojęcia podrzędne. Kryterium podziału w tym przypadku jest liczba dzieci biorących udział w aktywności zbiorowej. Jeżeli nauczyciel organizuje aktywność równolegle
z całą klasą, wówczas powiemy, że wystąpiła aktywność zbiorowa z całą klasą, jeżeli

natomiast nauczyciel organizuje aktywność zbiorową z całą klasą za pośrednictwem istniejących w niej grup, wówczas powiemy, że wystąpiła aktywność grupowa.

Aktywność grupowa powstaje z podziału pojęcia aktywność zbiorowa jednolita,
a więc przyjęto że aktywność grupowa ma charakter jednolity i równocześnie zbiorowy. Zapewne aktywność grupowa może mieć nie tylko charakter wyłącznie lub prawie wyłącznie jednolity i zbiorowy. Rzecz wymaga dalszych studiów i badań.
W opracowaniu wykorzystano tylko ten wariant aktywności grupowej. Z tego też względu podana klasyfikacja form organizacyjnych aktywności dzieci precyzuje określone miejsce dla aktywności grupowej, aczkolwiek problem sam w sobie wydaje się być bardziej złożony.

WALORY EDUKACYJNE AKTYWNOŚCI
INDYWIDUALNEJ I ZBIOROWEJ

Aktywność zbiorowa dzieci występuje wtedy, kiedy wszystkie, przynajmniej
w założeniu, uczestniczą wspólnie z nauczycielem w procesie rozwiązywania problemów czy zamierzeń poznawczych. Zew. wskaźnikiem tej formy edukacji jest fakt występowania „głośnych” wypowiedzi dzieci, adresowanych do nauczyciela, jak innych dzieci. Jeżeli natomiast poszczególni uczniowie, niezależnie jeden od drugiego „po cichu”, będą na podstawie lektury określonych tekstów bądź w inny sposób dążyli do samodzielnego osiągnięcia określonej wiedzy, wówczas powiemy, że ich czynność przejawiała się w formie aktywności indywidualnej.

W dotychczasowej praktyce edukacyjnej dominującą formą aktywności uczniów, pomijając aktywność grupową, była aktywność zbiorowa. Aktywność indywidualna pojawiła się, co prawda sporadycznie, ale nie we właściwym momencie procesu uczenia się.

Wyłączne lub prawie wyłączne stosowanie w pracy edukacyjnej i w warunkach nauczania problemowego aktywności zbiorowej nie zawsze znajduje racjonalne uzasadnienie. W czasie aktywności zbiorowej, aczkolwiek w samym założeniu jest inaczej, nie wszystkie dzieci w klasie uczestniczą aktywnie w rozwiązywaniu problemów. Najczęściej jest tak, że kilkoro dzieci bierze udział w rozwiązywaniu problemów poznawczych, natomiast pozostałe są biernymi uczestnikami tejże czynności i niejednokrotnie na polecenie nauczyciela mechanicznie przepisują do zeszytu efekt ich pracy. Korzyści poznawcze dla dzieci „obserwujących” tylko czynności rozwiązywania wysuniętych problemów są oczywiście znikome. Jeżeli taka sytuacja istnieje permanentnie, wówczas może doprowadzić do znacznych opóźnień w nauce szkolnej.

W celu przeciwdziałania temu potencjalnemu niebezpieczeństwu należy stosować wiele różnych form pracy edukacyjnej. Ze względu na fakt zróżnicowania klasy szkolnej proponuję stosowanie, oprócz aktywności grupowej, również aktywności zróżnicowanej. W tym stanie rzeczy pozostaje do wykorzystania aktywność zróżnicowanej. Te jednak formy edukacyjne proponuję wykorzystywać w procesie edukacyjnym doraźnie, a więc będą sytuacje dydaktyczno-wychowawcze, w których dzieci podejmą próbę rozwiązywania problemów bez wykorzystywania do tego aktywności grupowej lub aktywności zróżnicowanej. W tym stanie rzeczy pozostaje do wykorzystywania aktywność zbiorowa i indywidualna. Wyłącznie wykorzystywanie aktywności zbiorowej, jak już powiedziałem, daje połowiczne rezultaty poznawcze całej grupie klasowej. Dlatego należy szukać bardziej racjonalnych form organizacyjnych aktywności dzieci w rozpatrywanej w tym miejscu sytuacji dydaktyczno-wychowawczej.

Proponuję integralne łączenie aktywności zbiorowej uczniów z indywidualną,
i odwrotnie, w toku rozwiązywania przez nich problemów poznawczych.

Zamierzeniem aktywności indywidualnej, jako pośredniego, a zarazem niezbędnego elementu między aktywnością zbiorową, jest między innymi „zmuszenie” nijako wszystkich dzieci do wysiłku intelektualnego w procesie rozwiązywania problemów. Jakość indywidualnego rozwiązywania tychże problemów jest oczywiście uzależniona od poszczególnego dziecka, ale sam fakt wystąpienia w procesie edukacyjnym konieczności podjęcia samodzielnego wysiłku w tym zakresie jest czynnikiem korzystnym dla rozwoju sprawności intelektualnej dziecka.
Aktywność indywidualna poprzedzająca aktywność zbiorową jest również czynnikiem intensyfikującym dyskusję zbiorową. Dzieci mają większą szansę włączenia się w nurt dyskusji aniżeli w innym przypadku. Podczas aktywności indywidualnej przygotowali bowiem własne propozycję rozwiązania wysuniętych problemów, mają własne stanowisko w tym zakresie, mogą więc w toku dyskusji skonfrontować je z opinia na ten temat innych uczniów jak i skorygować wypowiedzi pozostające w sprzeczności
z ich własnym zdaniem, mogą też zweryfikować swój pogląd w rozważanej kwestii. Fakt ten umożliwia wszystkim dzieciom czynne uczestniczenie w dyskusji zbiorowej, określającej adekwatne rozwiązanie wysuniętych problemów.

Czynność poznawczą uczniów w warunkach nauczania problemowego możemy rozpoznać również od aktywności indywidualnej. W tym przypadku podczas aktywności indywidualnej organizujemy sytuację problemową. Możemy to osiągnąć wówczas, kiedy nauczyciel formułuje propozycje dzieciom, aby w toku poznawania określonego fragmentu rzeczywistości lub lektury odpowiedniego tekstu spróbowali skonstruować pytania dotyczącej poznawanej treści, na które nie mogą uzyskać odpowiedzi. Podczas aktywności indywidualnej dzieci formułują niewiadome
w aktualnie poznawanym temacie. Każde dziecko, w zależności od posiadanego zasobu wiedzy w określonym zakresie, formułuje indywidualne pozycje pytań problemowych. Propozycje te są następnym przedmiotem dyskusji i korekty równocześnie, jeżeli takowa będzie potrzebna, w warunkach aktywności zbiorowej. Dzieci przedstawiają do dyskusji zbiorowej swoje propozycje pytań problemowych.
W wyniku dyskusji określają najbardziej istotny zestaw pytań problemowych
w zakresie poznawanego zagadnienia. Pytania te staną się następnie przedmiotem pracy poznawczej wszystkich uczniów.

Dydaktyka ogólna i metodyka str. 3

Opracowała: Mgr Jolanta Szabłowska

LICZBA UCZNIÓW

MIEJSCE PRACY

UCZNIÓW

CZAS PRACY UCZNIÓW

Praca
masowa

Praca
jednolita

Praca

zróżnicowana

Praca
zbiorowa

Praca

grupowa

Praca z całą klasą

Zajęcia

szkolne

Klasowo-lekcyjne

Warsztatowe

Zajęcia
pozaszkolne

Zajęcia
pozalekcyjne

Zajęcia
lekcyjne

Wycieczka

Praca
jednostkowa

Praca domowa

Wycieczka

Koła zainteresowań

Lekcja

Laboratoryjne

Zajęcia
w zakładzie pracy

---