Tadeusz Gajcy
urodził się w Warszawie, 8.02.1922,
jego pseudonimy w „Sztuce i Narodzie” to: Karol Topornicki, Witold Orczyk, Roman Oścień, Constat,
nazwisko - od przodków z Węgier,
głęboka i żarliwa wiara i zainteresowania artystyczne - od najmłodszych lat,
w szkole średniej - dyscyplina, kult dla tradycji i postaw narodowych,
przed drugą wojną światową zainteresowanie literaturą,
1943 czerwiec - opowiadanie Cena - przeżycia z początków wojny. 1942 - poemat Z dna,
maturę zdał wiosną 1941 na kompletach. Potem - tajny komplet polonistyczny podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego. Tu spotkał Leona Stroińskiego. Na I roku polonistyki poznał Wacława Bojarskiego, Tadka Borowskiego, Stanisława Marczaka, Andrzeja Trzebińskiego,
wstąpił do „Sztuki i Narodu” (pierwszy numer - 2.04.1942, ukazywał się do lipca 1944 - 16 numerów),
wydał tom Grom powszedni w maju 1944,
debiut w „Sztuce i Narodzie” w numerze 3-4, 1942,
maj 1943 - Widma (katastroficzno-wizyjny tom poetycki),
25.10.1943 - Misterium niedzielne - groteska poetycka udramatyzowana,
4.12.1943 Homer i Orchidea - trzyaktowy dramat,
na utrzymaniu rodziców, niezadowolonych z jego wyboru drogi życiowej,
narzeczony Wandy Sucheckiej (miała 16 lat),
16.08.1944 zginął Stroiński. Gajcy przypuszczalnie zginął pod gruzami (Arsenał) 21/22.08.1944
Historycznie:
ONR-Falanga - odrodzona w czerwcu 1941, przyjęła nazwę Konfederacji Narodu. Dąży do odzyskania niepodległości, budowy Imperium Słowiańskiego z Tanganiką i Kamerunem, założenie, że Niemcy i ZSRR się same zniszczą. Wielka Polska miała być centrum Imperium Słowiańskiego, łączącego Ukrainę, Czechy, Słowację, Jugosławię, Węgry i Rumunię. Włoska koncepcja państwa totalittarnego, likwidacja partii sejmu, rządy autorytarne, kasacja swobód obywatelskich. Szowinizm w stosunku do mniejszości narodowych, antysemityzm, antykomunizm, Uderzeniowe Bataliony Kadrowe. Obejmowała wysokie kręgi inteligencji twórczej i młodzieży,
„Sztuka i Naród” - zależna od KN, z jej funduszy. Ma wyraźny profil polityczny (Polska mocarstwowa, hasła nacjonalistyczne). Odbiega od KN w 2 sprawach - totalizmu i marksizmu (dopuszcza koegzystencję). Rozprawa z dorobkiem XX-lecia. Odpowiedzialność za klęskę polityczną kraju ponosi demoliberalizm. Głównym zadaniem literatury jest służba idei (idea to służba państwu i narodowi). S. XXII Młodzi autorzy określają się jako rzecznicy literatury walki i czynu, sztuki niepodległej duchowo, wolnej od katastroficznego porażenia i cierpiętniczo-martyrologicznej tonacji, dojrzałej etycznie i artystycznie, nie godzącej się na naiwne personifikacje zła, realizującej wzorzec kultury wysokiej, Artykuły ich zdecydowanie przeciwstawiają się literaturze żerującej na najprostszych odczuciach zagrożonej zbiorowości; ośmieszają poezję, czerpiącą swój kapitał z ludzkiej rozpaczy, bólu i gniewu. Chcą generalnej przemiany kultury narodowej. Sztuka ma być propagandowa. Uważają, że przyczyną klęsk Polski była zgoda na słabość. Kult tradycji rycerskich, ducha i czynu żołnierskiego. Obsesyjna koncepcja poezji jako narodowego czynu. Idea uniwersalizmu,
publicystyka Gajcego - 17 utworów. Manifest pokoleniowy Już nie potrzebujemy - oskarża pisarzy XX-lecia, s. XXVIII o zerwanie więzów z życiem społecznym, pogrążenie się w łatwiźnie i tandecie, niechęć do diagnozowania rzeczywistości politycznej, a wreszcie o nieumiejętność dostrzeżenia zapowiedzi nadciągającego kataklizmu. Krytykuje Skamandra, Awangardę Krakowską, łagodnie potraktował Drugą Awangardę - Czechowicza, Miłosza, Zagórskiego i Sebyłę
Twórczość:
od początku ma poczucie misji pisarskiej - ujawnia się przez eksponowanie talentu własnego, pogardę wobec prostego człowieka, megalomański patos,
wczesne teksty - apologia witalizmu, notowanie ulotnych wzruszeń, patetyzacja powszedniości, mieszanina stylów, wiara w możliwości oderwania się od egzystencji ludzkiej dzięki poezji, atmosfera śmierci i pogrzebu, fascynacje obrazami końca. S. XXXVI poczucie zdeterminowania przez los, tęsknota za niemożliwym do zaznania życiem i uczuciem, podatność na stany lękowe (ł…) metafizyczna zaduma, oczyszczająca moc twórczości,
1942 Wiersze niewymierne (wyd. 1968 w Utworach wybranych, rzeczywistość jest tu przedstawiona w sposób zinfantylizowany, niedookreślony. Baśnie są przesycone złem, proces rozpadania się dziecinnej wyobraźni, zwyrodnienie arkadii, degradacja baśni,
weryfikacja sfery sacrum - s. XLVI - XLVII poeta porażony barbarzyństwem wojny i przeżywający kryzys wiary w teodyceę zdaje się głosić przeświadczenie, iż Bóg, wiata i religia przestają być w dobie okupacji wystarczającą instancją i oparciem. Prawdziwym władcą rzeczywistości staje się diabeł, który paraliżuje poczynania Boskie, sieje grozę i zniszczenie, obala ustalone i przyjęte prawa, rozbija instancje duchowe i normy moralne,
maj 1943 Widma - liryka katastroficzna. W poemacie - sen, majaczenia, wspomnienia z dzieciństwa, szczątki baśni, lęk, zniszczone miasta, s XLIX jest to wizja gigantycznej katastrofy, obraz rzeczywistości opuszczonej przez Boga i dewastowanej przez szatana,
katastroficzna groteska - stosuje ją Gajcy, by otrzymać świat absurdalny, porażający obcością, opiera się na współistnieniu sił dobra i zła, piękna i szpetoty, grozy i humoru, porządku i chaosu,
w Widmach - całkowita klęska i zniszczenie, bestialstwo, rozpasanie, profanacja,
apogeum katastrofizmu - lata 1942 - 43,
katastrofizm współistnieje z groteską - s. LV Jedną z najbardziej pierwotnych i podstawowych metod odżegnywania strachu jest śmiech, odbieranie grozie dostojeństwa i powagi, ukazywanie śmierci i diabła w konwencji buffo czy farsy,
przy przedstawianiu katastrofy zawsze zaciera Gajcy kontur obrazu. Gajcy nie pisze o okupacji, łapankach. Tworzy własną wizję apokalipsy. Przywiązanie do szczegółów, detalu, odcienia,
s. LVIII metaforyczny barok, wielostopniowe spiętrzanie obrazów i wizyjna rozrzutność posiadają bezpośredni związek z ulubioną przez Gajcego techniką marzenia sennego, z widzeniami proroczymi, projekcjami ukrytych lęków,
sen u Gajcego - perspektywa, pozwalająca objawić świat zwidów,
pytania o sens cierpienia, kres zagłady, próba pogodzenia idei dobrego Boga i tego, co się dzieje,
diabeł to nie stwór z wyobrażeń dziecinnych, ujawnia się w chwilach zwątpienia, kusi,
zwycięża pragnienie ładu. Bóg - pogrążony w letargu, obojętny, okrutny. Przeciwko niemu - postulat miłości. Nakazy - 1) afirmacja czasu zagłady, 2) byt ku śmierci, 3) ujrzenie we wrogu szansy na zdobycie świadomości związku z ojczyzną,
druga część Widm - nastrojowość, baśniowość, spokój. Wiersz Wczorajszemu - odrzucenie wzorców poezji kontemplacyjnej. Zamyka zmaganie się poety i świata z szatanem (s. LXVII). Świat drugiej części jest kruchy, bezbronny (z gipsu, porcelany, tektury, pluszu, nitek, włosa), to bezpieczna arkadia i zamordowana iluzja. Tu Gajcy ucieka od martyrologii, choć w każdym utworze jest cierpienie. Przynoszą skojarzenia muzyczne. Rezygnacyjny dramatyzm. Pisarz nie żali się, nie tragizuje,
drugi zbiorek - Grom powszedni - o przyzwyczajaniu się ludzi do okrucieństw. Pełno myśli o śmierci. Pogrążanie się w obojętności wobec zła i przemocy, groza powszednieje,
s. LXXVIII postrzega bezmiar bólu odchodzenia w zwęglonej brzozie, nieżywej mrówce,
przekonanie o bezsensowności ofiar, wróg też jest człowiekiem. Człowiek ma dawać miłość, a nie śmierć,
uwrażliwienie na skojarzenia ze stanami człowieka, odwołania do świata natury, pojęcia z kręgu sztuki, religii i wojny,
przekonanie o porażeniu ludzkich sił twórczych,
w Misterium niedzielnym ironiczno-szyderczy stosunek do wieszczów, poczucie totalnej klęski, surrealistyczna akcja, która ma oszukać katastrofę, za pomocą proroczych objawień. Są elementy komiczne i wzniosłe. Prorocy wieszczą nie z poczucia odpowiedzialności za los, a dla stanowisk i korzyści. Rozprawa z Polską powrześniową. Pogranicze dramatu i poezji,
Homer i Orchidea - s. CVI - CVII archetyp twórcy ułomnego, naznaczonego, przeklętego (…) jest aktualizacją odwiecznego wyobrażenia sztuki jako sfery aktywności wykraczającej poza obszar spraw człowieczych. Wołanie o talent tworzący sztukę, która ocali współczesnych,
s. CIX przeto nawet sztuka wyrastająca z ludzkiego bólu, strachu i zwątpienia wolna być musi od trwogi, zła i braku nadziei, gdyż jej misją jest podtrzymywanie sensu człowieczeństwa nawet - a może szczególnie - w czasach, które mu kategorycznie zaprzeczają,
proza - 3 opowiadania: Paweł, Cena, Twarzą w noc i początek powieści Trzy śmierci (1843 - 1944) - ukazują młodego inteligenta z urazem po 1939, z rozterkami etycznymi w czasie wojny. Wszyscy bohaterowie są w sytuacji skazania. Wprowadza wojenne realia. Studium lęku. Śmierć to tragiczne przeznaczenie.
Zespół: B. O. Kopczyński, W. Bojarski, A. Trzebiński, Z. Stroiński, Wojciech Mencel, Zbigniew Łoskot, Tadeusz Sołtan, Kazimierz Winkler, Stanisław Marczak, Stanisław Ziembicki, Jerzy Zagórski. Tragiczne losy redaktorów: Kopczyński aresztowany w styczniu 1943, zmarł w Majdanku. Potem 25.05.1943 poległ Bojarski, Stroiński osadzony na Pawiaku, Trzebiński - następny naczelny - po pół roku schwytany i rozstrzelany. Po nim Gajcy - zginął w Powstaniu.