Gajcy Tadeusz, tyrteizm i antytyrteizm poety, Widma - kreacja podmiotu lirycznego, motywy religijne, poeta o swojej poezji

Tadeusz Gajcy, ps. "Karol Topornicki", "Roman Oścień" (ur. 8 lutego 1922 w Warszawie, zm. 16 sierpnia 1944 w Warszawie) - poeta czasu wojny, żołnierz Armii Krajowej.

Obok Krzysztofa Kamila Baczyńskiego uważany za najwybitniejszego poetę pokolenia kolumbów. Zginął 16 sierpnia 1944 w powstaniu warszawskim jako żołnierz AK w kamienicy na ul. Przejazd 1/3 (dziś ul. gen. Andersa), wysadzonej przez niemieckich żołnierzy. Wraz z nim zginął poeta Zdzisław Stroiński. Zaczął pisać bardzo wcześnie, lecz jako 16-latek zniszczył "młodzieńcze" wiersze. W latach 1938/39 tworzy poezję, którą zaczyna traktować poważnie. Widoczne jest w niej pragnienie filozoficznego zrozumienia świata, losu i życia człowieka. Przeważa ton refleksyjny, pesymistyczny i momentami buntowniczy, lecz pojawiają także pozytywne akcenty. To, co wyróżnia poezję Tadeusza Gajcego na tle innych poetów tamtego okresu, to przede wszystkim odmienny, niepowtarzalny styl pisania o brutalnej rzeczywistości wojennej. Poeta odrzuca tworzenie wierszy łatwych, pisanych pod gust publiczności, czy takich, które wprost opisują okrucieństwa wojny. Ukazuje je w postaci apokaliptycznych wizji, które nie odbierają nic z ich okropności, a za to nie nużą dosłownością opisu. Jego utwory obfitują w niezwykłe metafory, śmiałe skojarzenia wzięte z mowy potocznej, po których natychmiast można poznać niemal każdy wiersz poety. Szczególnie doceniony wśród znajomych mu literatów został poemat "Do potomnego". Tadeusz rozpoczął od liryki tyrtejskiej, później jednak zaczął realizować własną wizję poezji. Nawiązywał do katastrofizmu, twórczości poetów Drugiej Awangardy. W swojej twórczości pragnął ukazać mistyczny sens ofiary w imię miłości do ludzi i Ojczyzny (Przed odejściem). Jednak w jego wierszach łatwego patriotyzmu; jest szczerze przemyślany i przeżywany. Ogłosił dwa tomiki: "Widma" i "Grom Powszedni".

W wierszach pisanych pod wrażeniem wojny i okupacji kilkakrotnie pojawia się intuicyjna pewność losu, tragicznej przyszłości. Na ten problem zwróciła uwagę poetka Józefa Radzymińska, zastanawiając się co mógł oznaczać wers "ojca twarz w żałobnej ramie" zawarty w poemacie Do potomnego napisanym za życia jego ojca. Taki sam sygnał pojawia się w wierszu Przed odejściem o czym świadczą słowa: "Lecz nim pożegnam go ["mój kraj"] dłonią z męczeńskiej gliny", "porównam żywioł z żywiołem, gwiazdę zawistną nazwę, co nad mą głową czeka", "(..) gdy przyjdzie spocząć pod krzyżem". Nie ubolewa jednak nad nieuchronnym przeznaczeniem. W poezji z czasu wojny Gajcy podejmuje m. in. problem ponadczasowy: dojrzewania, poszukiwania wartości, budowania fundamentów dla dorosłego życia. Napisał jedynie pięć erotyków inspirowanych miłością do Wandy Sucheckiej. Jeden z nich, Miłość bez jutra, uważany jest za jeden z najpiękniejszych w liryce polskiej. Wewnętrzny konflikt poety walczącego ujawnia się w jego utworach, oraz tendencja do odrealnienia świata przedstawionego w wierszach, do ekspozycji wizji, marzenia. Rzeczywistość była tak straszna, że dusza artysty domagała sie ucieczki, budowania własnych światów, o innych kształtach niż śmierć i pożoga wojenna. Miejscem budowy była oczywiście poezja. Gajcy pisze wiersz : "Wczorajszemu" i "Do potomnego". Czyni to wrażenie, ze poeta podbiera swoje istnienie jako chwilowe zawieszenie w czasie.

"Wczorajszemu" - jest to monolog, który przekształca się w upozorowany dialog. "Wczorajszy" to ktoś młodszy sprzed wojny, być może sam poeta. Okazuje się że wczoraj a dzisiaj to dwa różne, odrębne światy - to dwie różne koncepcje poezji. Poezja wczoraj - to poezja marzenia, snu i piękna. Ona mogła wczoraj zaistnieć, lecz nie była prawdziwa - dzisiaj nie ma juz miejsca na taka poezję. Dziś ręce stworzone do pióra i do śpiewu musza walczyć. Nie czas - i nie wróci czas na poezje nieba, księżyca, trawy, trzepotu ptaków, liliowych zmierzchów. Kłamią. "Dzisiaj inaczej ziemię witać". I kończy Gajcy " A tu słowa, śpiewne słowa trzeba zamienić, by godziły jak oszczep"

"Do potomnego" - to wiersz - testament- przesłanie skierowane do przyszłych, powojennych pokoleń. Nienaruszalne, odwieczne i niezależne od historii jest następstwo pokoleń. Gajcy zwraca sie zatem do kogoś kto przyjdzie po nim i będzie odwracał się wstecz, by nazwać epokę poety, by uczyć sie o niej jak historii. Pisze o sobie, że pragnął kochać, lecz nie starczyło czasu - bo nad epoką stawały "śmierć i przerażenie". To czasy przeszłe. Lecz poeta szuka w gwiazdach zarysu swego potomka, próbuje odgadnąć przyszłość. Nierealna lecz piękna jest wizja końcowa: potomny odwrócony wstecz, poeta szukający w przyszłości, połączeni wspólnym myśleniem, wspólnym domem-ojczyzną, za która Gajcy zginął, a także kosmosem, w którym wszyscy funkcjonujemy.

Debiutancki tom Widma (1943) prezentował wizję totalnej zagłady. Usiłował to przezwyciężyć w humorystyczno-groteskowym stylu, parodiując dawne wzorce literackie

Tyrteizm - wezwanie do walki Jedyny utwór tyrtejski w twórczości to „wczorajszemu”. Podmiot wiersza przemawia do „siebie wczorajszego”, jako postaci odrębnej. Wczoraj a dziś to dwa odrębne światy. Wiersz napisany na potrzeby narodu. Na początku opiewa piękno świata przed wojną, kiedy poezja była zrodzona z zachwytu. To wiersz bliski poezji symbolicznej. Pokorne przyjęcie obowiązku walki, walczący czują oddech śmierci na plecach. Trzeba pisać poezję, która będzie motywować do walki, zmuszać do bohaterstwa.

Widma - Gajcy kreuje wieloznaczne, wizyjne, nadrealistyczne obrazy świata okupacyjnego i przeżyć z tą rzeczywistością związanych. Ofiarowuje poeta swoje życie ojczyźnie, chce się poświęcić by Polska była wolna . Podmiot liryczny wie, co zrobić by zmienić los. Jest kuszony przez szatana jak Konrad w Dziadach. Tytuł „widma” - w obliczu apokalipsy po świecie chodzą widma. Podmiot przyznaje się do wielkiego, paraliżującego strachu, tak wielkiego, że wydaje mu się widzieć owe widma. Widma występujące u Gajcego są w okrutnej okupacyjnej rzeczywistości widmami dawnych wyobrażeń i idei. Poeta przypominając stary motyw i kontrastując go z tym, co widzi, poszerza zakres obserwacji. Skończyła się nie tylko arkadyjska Polska, apokalipsa dotknęła cały świat.

Motywy religijne w widmach - kuszenie przez szatana, obraz apokalipsy,

Poeta o swojej poezji:

„Do potomnego” „Przed odejściem”

Głos poezji musie być absolutną czystością. Powinien rodzić się z miłości. Gajcy nadaje ważną rolę swojej poezji, poeta to ktoś wyjątkowy nie obowiązują go zasady, może być moralny ponad moralnością mieszczańską. Jego poezja ocali wartości, ocali człowieka, pokaże co było ważne w społeczeństwie.

"Do potomnego" to wiersz-testament, przesłanie skierowane do przyszłych, powojennych pokoleń. "Kochałem tak jak ty zapewne, ale ani czasu dano skąpo..." stwierdza Gajcy. Nienaruszalne, odwieczne i niezależne od historii jest następstwo pokoleń. Gajcy zwraca się zatem do kogoś, kto przyjdzie po nim i będzie odwracał się wstecz, by nazwać epokę poety, by uczyć się o niej jak historii. Pisze o sobie, że pragnął kochać, lecz nie starczyło czasu - bo nad epoką stawały "śmierć i przerażenie", fujarką był "grom i pocisk". To czasy przeszłe. Lecz poeta szuka w gwiazdach zarysu swego potomka, próbuje odgadnąć przyszłość. Nierealna, lecz piękna jest wizja końcowa: potomny odwrócony wstecz, poeta szukający w przyszłości, połączeni wspólnym myśleniem, wspólnym domem-ojczyzną, za którą Gajcy zginął, a także kosmosem, w którym wszyscy funkcjonujemy. Przesłanie "Do potomnego" jest pełne goryczy i miłości. Być może więź pokoleń, wieczne następstwo i trwanie umniejszają dramat przemijania i poświęcenia życia. "Idziemy razem" pisze Gajcy. Taj jakby myśl o potomnym była myślą o nim samym, jakbyśmy stanowili jedność z tymi, co byli przed nami. Tyrteusz (gr. Tyrtajos) - żył w VII w p.n.e. Zagrzewał do walki Spartan, kt6rzy podobno właśnie dzięki jego poezji pokonali wroga. Sam Tyrteusz był wodzem w II wojnie mesyńskiej. Uważał, że nie ma piękniejszej śmierci niż w pierwszym szeregu, podczas walk za ojczyznę . Pisał:

Walczmy mężnie w obronie tej naszej ziemi i dzieci,
Choćbyśmy zginąć musieli, życia swojego nie szczędźmy
Nuże młodzieży ,walczcie, a jeden przy drugim niech wytrwa
Myśli o szpetnej ucieczce nie dopuszczajcie ni strachu,
Ale sercom w swych piersiach przydajcie wielkości i męstwa
Lęk przed życia utratą, z wrogiem się starłszy odrzućcie (...)

Poeta -Tyrteusz, to taki twórca, który nie poprzestaje na samej pieśni, lecz sam chwyta za oręż, rusza do boju, a często ginie. Imię Tyrteusz z biegiem wieków przestało należeć ,,tylko" do starogreckiego poety - ludzie zaczęli nazywać Tyrteuszami bohaterów ginących za ojczyznę, poetów rzucających się w wir walki. W Polsce pojęcie odżyto w romantyzmie.
Tyrteuszami nazywa się romantyków krajowych, którzy nie tylko pisali płomienne, poruszające strofy; lecz brali udział w powstaniach, w działalności konspiracyjnej, często płacili życiem lub niewolą za swój patriotyzm. Drugie pokolenie polskich Tyrteuszy to powstańcy warszawscy roku 1944, zwani też Kolumbami - poeci tacy, jak K.K. Baczyński, Tadeusz Gajcy Andrzej Trzebiński, Bojarski - poeci i żołnierze powstania , i jego ofiary.
Tyrtajos pozostał w świadomości ludzi symbolem poety bojownika, patrioty głoszącego, że zaszczytnie jest bić się i umierać za ojczyznę. Od jego poezji wziął się i funkcjonuje po dziś dzień termin „poezji tyrtejskiej”. Termin ten pochodzi od poezji Tyrtajosa, podejmującego w swej twórczości motyw walki o ojczyznę. Poezja tyrtejska oznacza poezje czynu, zagrzewającą do walki, opiewającą bohaterstwo tych, którzy potrafią oddać życie dla swojego kraju.
„Rzecz to piękna ...” to wiersz - apel wzywający do walki w obronie ojczyzny , której niepodległość jest zagrożona : „ Rzecz to piękna zaprawdę , gdy krocząc w pierwszym szeregu , / Ginie człowiek odważny , walcząc w obronie ojczyzny ...".Poeta nawołuje więc do trwania na polu walki i do gotowości oddania życia za swój kraj . Aby zachęcić czytelnika wiersza do bohaterstwa , stosuje również tak zwany antyprzykład - ukazuje , co czeka tchórza, człowieka , który nie chce oddać życia za ojczyznę :
„ Wnet żebrakiem się staje - los to najgorszy ze wszystkich - / (...) wrogość go wita wśród ludzi (...)./ Hańbą rodzinę okrywa , zeszpeca wygląd swój świetny , /Wszak niesława , a także zło za nim podąża”.
Od imienia poety poezja patriotyczna, wzywająca do walki , określana jest mianem poezji tyrtejskiej, zaś postawa pełna gotowości do oddania życia dla dobra ojczyzny to postawa tyrtejska, albo tyrteizm. Apostroficzność tych wypowiedzi zwraca uwagę na fakt że, jest to poetycki apel, który kształtuje postawę patrioty - przyjętą przez ludzkość już na następne stulecia.

---