Tadeusz Gajcy (1922 – 1944) Wybór poezji. Misterium niedzielne

Wstęp oprac.: Stanisław Bereś

BIOGRAFIA

- Urodził się w Warszawie 8 lutego 1922; Rodzice: ojciec – Stefan (ślusarz w Zakładach Naprawczych Taboru Kolejowego na Pradze), matka – Irena z domu Zmarzlik (akuszerka); nazwisko pochodzi od węgierskich przodków  w 1939 ustalono jego brzmienie jako: Gajcy, wcześniej w kilku wersjach,

- mieszka w ubogiej dzielnicy stolicy, niedaleko Powązek,

- budowa domu na Marymoncie  przeprowadzka w 1940  dużo pracy, więc Tadzika wychowuje babka  religijna edukacja wnuka (ministrant, głęboka wiara),

- zainteresowania artystyczne: matka uwielbia Słowackiego, ojciec pisze wiersze, wuj –Stanisław Zmarzlik jest tancerzem w Teatrze Wielkim, po wyjeździe do Paryża zyskuje światowy rozgłos jako Stanley Barry;

- nauka w szkole powszechnej przy ul. Stawki  dostrzeżenie talentu literackiego,

- 1935 – Gimnazjum i Liceum OO. Marianów na Bielanach – nie najwyższy poziom nauczania, ale dyscyplina i kult tradycji i postaw narodowych.

- tuż przed wojną – pierwsze próby poetyckie i prozatorskie – kontemplacje religijne i pejzażowe.

- czerwiec 1939 – mała matura  przyjęcie do liceum  ale we wrześniu wybuchła wojna.

- Zgłosił się z prośbą o wcielenie do armii, ale otrzymawszy odmowę, wyruszył na wschód (rozkaz płk. R. Umiastowskiego)  do Włodawy, powrót do stolicy  przeżycia zawarte w:

• opowiadanie Cena (1943) – retrospektywne opisy wojskowego rozprzężenia, organizacyjnego chaosu, bezsensownych marszów, makabrycznych scen,

• poemat Z dna (1942) – bohaterska wizja wojny z 1939, poetyckie migawki scen.

- uczestnictwo w tajnych kompletach w Miejskiej Szkole Drogowej założonej przez księży na Bielanach  matura w 1941  wykazuje się znajomością literatury i przekładami poezji.

- tajny komplet polonistyczny podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego  prof. Julian Krzyżanowski  zetknięcie z Władysławem Bartoszewskim, Leonem Z. Stroińskim, wkrótce poznał: W. Bojarskiego, Tadeusza Borowskiego, S. Marczaka i A. Trzebińskiego,

- gru. 1941 – zbliżenie do podziemnej organizacji politycznej – Konfederacja Narodu (KN) – ideologiczne nawiązanie do ONR-Falangi (skrajnie prawicowa, działająca wśród inteligencji twórczej, ziemiaństwa, aktywnej młodzieży)

• pisma m.in.: „Nowa Polska”, „Biuletyn Słowiański”, „Nowa Polska – Wiadomości Codzienne” (tu: Gajcy od 1942), „Do Broni”, „Iskry”, „Młodzież Imperium”, „Biuletyn Informacji Politycznej”,

• „Sztuka i Naród” pismo artystyczne oraz Ruch Kulturowy – skupienie twórców młodego pokolenia, dzięki inicjatywie W. Pietrzaka i B.O. Kopczyńskiego,

  • Pierwszy numer: 2 IV 1942; Motto: „Artysta jest organizatorem narodowej wyobraźni” (parafraza myśli Norwida z Promethidiona),

  • Duże zainteresowanie kulturalnego podziemia (jedyne takie pismo poza Krk „Naród i Kultura”),

  • Tragiczna passa śmierci kolejnych redaktorów,

  • Ukazuje się do lipca 1944.

  • G. zdobywa 3. nagrodę w konkursie poetyckim publikuje w „S.i N.”: wiersze, recenzje, artykuły,

  • Główny skład decydują o linii programowej/ kolejni redaktorzy:

    • Bronisław Onufry Konopczyński (aresztowany w styczniu 1943  Majdanek, gdzie zmarł),

    • Wacław Bojarski (akcja składania wieńca pod pomnikiem Kopernika – 25 maja 1943),

    • Andrzej Trzebiński (fałszywe dokumenty – schwytany, Pawiak – rozstrzelany 12 list. 1943),

    • T. Gajcy („Karol Topornicki”, „Witold Orczyk”, „Roman Oścień”, „Constat”)  obejmuje pismo  kieruje do druku podwójny nr 14-15  ginie w Powstaniu Warszawskim, razem z pozostałymi redaktorami,

    • Leon Zdzisław Stroiński („Marek Chmura”).

  • G. jako redaktor: wyd. własny tom poetycki: Grom powszedni, redagowanie pisma, dążenie do porozumienia SiN - reprezentujące odmienne orientacje polityczne „Dźwigary” i „Droga”, kontakt z Krk podziemiem kulturalnym  wykraczał poza podziały polityczne, integrował różnoimienne propozycje i programy twórcze.

- rozwój artystyczny Gajcego w SiN, przed tym: Z dna oraz baśniowo balladowy cykl: Wiersze niewymierne.

- 1942 - debiut na łamach „Sztuki i Narodu”  Wczorajszemu  od tej pory publikuje w SiN i innych,

- 1943:

• Widma (maj) – katastroficzno – wizyjny tom poetycki,

• próby prozatorskie – 3 opowiadania: Twarzą w noc, Cena i Paweł, a także początek powieści Trzy śmierci,

• dramat: Misterium niedzielne- udramatyzowana groteska poetycka, Homer i Orchidea – nawiązujący do form klasycznych trzyaktowy dramat sceniczny.

- 1944 (maj) – tom poetycki: Grom powszedni  uznanie  pracuje nad rozszerzeniem: Poman i Panna Leśna – żartobliwa ballada oraz poemat Do potomnego.

- ŻYCIE OSOBISTE:

• kłopotliwa sytuacja rodzinna – G. rezygnuje z posady magazyniera w szwalni – na utrzymaniu rodziców;

• narzeczeństwo z Wandą Suchecką (od 1941)  była b. młoda – 16 lat  więc początkowe uczucia były opiekuńcze, ale z czasem przerodziło się to w dojrzałą miłość, oparta na odpowiedzialności,

• uwięzienie brata Wandy – Wiktora i wywiezienie do Oświęcimia (Trzy śmierci) – mistyfikacja w celu ukrycia tego faktu przed rodzicami Wandy  nie sielankowy obraz miłości + konflikt z rodzicami wybranki – G. nie posiada źródła utrzymania.

• Natłok zajęć powoduje wygaśnięcie kontaktu z kompletem polonistycznym,

- Przygotowania do Powstania (G. ze Stroińskim):

• Przydział do Dyonu Motorowego,

• Ćwiczenia taktyczne, poszukiwanie broni,

• Przed „godziną W” – narzeczona zgłosiła się do powstania mimo choroby, więc G. przekazał ją do szpitala,

• Przydział do grupy szturmowej por. Ryszarda (Jerzy Bondarowski)  początkowo zajmowali się aprowizacją i zdobywaniem umundurowania, potem brali udział we wszystkich akcjach,

• 16 VIII 1944 - Kamienica przy ul. Przejazd 1/3  placówka powstańcza  wysadzona przez Niemców (tam zginął Stroiński  Virtuti Militari),

• Wątpliwe okoliczności śmierci Gajcego (niepewne zeznania):

  • w kamienicy razem ze Stroińskim,

  • ciało odkopane na terenie Arsenału, śmierć w czasie jego obrony 21 lub 22 VIII 1944

  • pośmiertnie odznaczony Krzyżem Walecznych  Cmentarz Wojskowy, kwatera powstańcza A-27.

KONFEDERACJA NARODU

- Odrodzenie ONR-Falangi (Ruchu Narodowo-Radykalnego) jako Konfederacji Narodu (KN) dzięki inicjatywie Bolesława Piaseckiego,

- hasło odzyskania niepodległości + wizja budowy Imperium Słowiańskiego (żądanie rozszerzenia granic gł. na wschód oraz rekompensat w postaci Tanganiki i Kamerunu)  założenie wzajemnego wyniszczenia się Niemiec i ZSRR.

- lansowanie korporacjonizmu ~ włoska koncepcja totalitaryzmu: likwidacja partii politycznych, sejmu i systemu parlamentarnego, rządy autorytarne, wzmocnione Strażą Praw będącą ponad instancjami ustawodawczymi,

- dyktatorski charakter rządów  odejście od egalitaryzmu i kasacja swobód obywatelskich,

- ziemska własność prywatna jako podstawa gospodarki,

- nacjonalistyczny (nawet szowinistyczny) charakter – stos. do mniejszości narodowych, antysemityzm,

- aktywny antykomunizm,

- brak ustępstw terytorialnych na wschodzie  działania partyzanckich Uderzeniowych Batalionów Kadrowych (UBK) – patriotyczno-przygodowa legenda  skupiają wiele młodzieży  obie akcje zbrojne kończą się tragicznie,

- oparcie działalności na wąskich kręgach inteligencji twórczej oraz młodzieży,

- skupienie się na aktywności bojowej i intelektualno-kulturalnej,

- organizacja Włodzimierza Pietrzaka i Bronisława Kopczyńskiego  zdobycie zdolnych twórców młodego pokolenia  skupili się wokół konspiracyjnego pisma artystycznego „Sztuka i Naród” oraz stworzonego przez Trzebińskiego Ruchu Kulturowego. Wojenna generacja: Wacław Bojarski, T. Gajcy, St. Marczak, Zbigniew Łoskot, Wojciech Mencel, Tadeusz Sołtan, Zdzisław Stroiński, Andrzej Trzebiński, Kazimierz Winkler, St. Ziembicki  mogą drukować wiersze, artykuły i opowiadania  rozwój intelektualny i artystyczny  kulturotwórcza rola KN, pomimo wątpliwych inspiracji politycznych.

„Sztuka i Naród”

- problem zależności programu SiN od ideologii KN – kontrowersje – dominuje tendencja oddzielania,

- formalna zależność – redaktorzy byli członkami KN, korzystali z bazy technicznej i funduszy KN,

- mimo literackiego charakteru posiada profil polityczny (wizja Polski mocarstwowej, hasła nacjonalistyczne, propagowanie kultury imperialnej), ale odbiega od założeń KN w przypadku: stosunku do totalizmu (odrzucenie) oraz marksizmu (koegzystencja),

- rozluźnienie związków za czasów Gajcego, mimo, że ukazywały się artykuły eksponujące postulaty KN.

- podziemny periodyk o pewnym stopniu intelektualnej niezależności, komentujący i żywo reagując na aktualne wydarzenia w podziemnym życiu kulturalnym:

• rubryka Z ruchu wydawniczego – opinie autorów na temat ukazujących się antologii, tomików, czasopism,

• bogaty wybór twórczości poetyckiej i prozatorskiej,

• artykuły dyskusyjne,

- główna przesłanka: przekonanie o całkowitym krachu dotychczasowego porządku i konieczności skonstruowania związków nowego organizmu państwowego, kulturowego i artystycznego

• ostra rozprawa z dorobkiem myślowym i estetycznym 20-lecia międzywojennego

• odrzucenie w całości  każdy robi wyjątek dla jednego twórcy bliskiego własnej twórczości (Gajcy dla J. Czechowicza i Cz. Miłosza), bo czują, że to odrzucenie jest podświadomym odreagowaniem zmarnowanej młodości,

• całkowicie krytyczna postawa wobec twórców emigracyjnych (np. ataki na Kwiaty polskie Tuwima),

• intencja polityczna krytyki: odpowiedzialność za klęskę polityczną, bezradność sztuki 20lecia wobec zadań  ideologiczny zamęt, zarzuty braku kryteriów i hierarchii w sztuce, nieobecność tematu narodowego i ideowego starcia.

• Wg poetów SiN głównym zadaniem literatury jest służba idei  służba państwu/narodowi.

- sprzeciw wobec literatury poddanej dyktatowi zbiorowości (Trzebiński i Bojarski),

- OPOZYCJA na łamach pisma:

1. „panowie determiniści, metafizycy, demokraci i ludzie kultury” nie umiejący sprostać intelektualnie nowej rzeczywistości,

2. ekspansywne pokolenie wojenne, gotowe przyjąć walkę i odpowiedzialność za zagrożoną narodowość i kulturę.

- gdy przeważały racje literackie:

• atak na sztukę uchylającą się od współczesnych problemów, uciekającą w przeszłość,

• określają się jako rzecznicy walki i czynu, sztuki niepodległej duchowo, wolnej od katastroficznego porażenia i cierpiętniczo-martyrologicznej tonacji, dojrzałej etycznie i artystycznie, realizującej wzorzec kultury wysokiej,

• ośmieszają literaturę żerującą na najprostszych odczuciach zagrożonej zbiorowości (rozpacz, ból, gniew),

• reakcja na tandetę i grafomaństwo.

- ZADANIA przed własną generacją – ekspansjonistyczna koncepcja kultury:

• generalna przemiana kultury narodowej,

• stworzenie „nowej postawy człowieka tworzącego”,

• otwarcie nowej epoki w sztuce polskiej  dzieło przebudowy ma objąć całość organizmu narodowego  sztuka ma podjąć akcję wychowawczą, króla przemieni świadomość rodaków i wyłoni literaturę, która będzie elementem propagandowym w dziele unii narodów (ekspansjonistyczne plany KN)

• czy siła może być dobra?  historia Polski: zwycięstwa zła nad dobrem i siły nad humanista przyczyną klęsk państwa polskiego była zgoda na słabość  koncepcja „dobra silnego” (zw. programem KN)  w praktyce artystycznej: imperatyw dynamizmu sztuki walczącej, jej witalizm, dalekosiężność celów, swoisty optymizm, poszukiwanie fundamentu etycznego, wojskowa dyscyplina w lansowaniu nowych wzorców obywatelskich i literackich.

- koncepcja poezji jako narodowego czynu (odziedziczona po romantykach i St. Brzozowskim), tu: wyobrażenie zgodności postawy życiowej (konspiracyjnej walki z bronią w ręku) z deklaracjami zawartymi w twórczości  i dalej (Gajcy, Bojarski, Stroiński i Trzebiński): sztuka zespolona duchowo i intelektualnie ze swoim czasem, nie wyłącznie odnosząca się do wojennej tematyki, lecz szukająca nowych form wyrazu.

- napięcie pomiędzy racjami jednostkowymi a zbiorowymi

• opozycje: pasywizm i aktywizm, Caritas i siła, słowo i czyn, demoliberalizm i totalizm, artysta i państwo

• próba odnalezienia rozwiązania w idei uniwersalizmu z którym wiążą nadzieję na powstanie systemu gwarantującego bezpieczeństwo swoim obywatelom i uzbrojonego w zdobywczość systemu triumfującego „dobra mocnego”

• dostrzegają niebezpieczeństwa – paradoks: stoją na stanowisku autonomiczności ekspresji twórczej, ale są najzagorzalszymi rzecznikami literatury ideologicznie instrumentalnej  chodzi o to by ideologia stała się wewnętrzną autodeterminacją twórczą artysty

- dojrzewanie do REWIZJI doktryny KN.

Publicystyka literacka Gajcego

- 17 wypowiedzi dot. aktualnych zagadnień podziemnego życia literackiego,

- 4 o większych ambicjach i ciekawie zarysowanym problemie:

• Już nie potrzebujemy – gł. manifest pokoleniowy, krytyka dorobku artystycznego 20lecia, zbiorczo oskarża pisarzy tego okresu o zerwanie więzów z życiem społecznym, pogrążenie się w łatwiźnie i tandecie, niechęć do diagnozowania rzeczywistości politycznej, nieumiejętność dostrzeżenia zapowiedzi nadciągającego kataklizmu; zaciekle o Skamandrze.

• O wawrzyn – podtrzymuje swoje zarzuty: epatowanie bezprogramowością, koniunkturalizm, apologia szmiry brak rzeczywistych aspiracji europejskich, autoepigonizm, odejście od metafizyki i wartości;

  • oskarżenia pod adresem Awangardy Krakowskiej: snobizm, elitaryzm, kult eksperymentu, powielanie zach. Wzorów, skłonność do retoryczności  wszystkich ocenia jako grupę.

  • Akceptuje Drugą Awangardę (co rozumie jako: Czechowicza, Miłosza, J. Zagórskiego, W. Stebyłę)  dostrzegają przeznaczenie, dlatego mogą zawrzeć w liryce dramat duchowy epoki, ale też zarzuty: zatrzymanie w kręgu katastrofy.

• Historia i czyn

• Sztuka odważnych

- pozostałe: recenzje, omówienia podziemnych pism, antologii, tomów poetyckich,

- wierny kontynuator poprzedników: negatywny stosunek do sztuki międzywojennej i emigracyjnej, podkreślanie dziejowej roli Polski, agitacja na rzecz muzy bojowej,

- koleżeńska tonacja recenzji, podkreślenie kwestii formalnych, nie ideowych: K.K. Baczyński Wiersze wybrane, Arkusz poetycki nr 1; Borowskiego Gdziekolwiek ziemia, Arkusz poetycki nr 2 Bratnego Pogarda, Storińskiego Okna, Marczaka-Oborskiego Arkusz poetycki.

- najsłabiej zaangażowany w ideologię KN, w artykułach skupia się na problematyce stricte literackiej, nie aprioryzuje i nie przejaskrawia, unika schematyzacji ≠ inni red.

- rozwiązanie sytuacji (ratunek dla pokolenia)  POKOLENIE WOJENNE – walka na wszystkich poziomach życia:

• Bezpośredni stosunek do rzeczywistości,

• Koncepcja siły,

• Aktywizm,

• Wizja artystycznego czynu,

• Stawianie wielkich problemów,

• Kształtowanie wyobraźni czytelników,

• Formowanie odpowiednich postaw światopoglądowych.

- spór z Miłoszem, który przeciwstawia się ślepej sile, podporządkowaniu artysty żywiołowi historii, deprecjacji wizji jednostkowej, narodowej roli poety.

- odwieczny problem: wieszcz --- artysta, obowiązek narodowy --- powinność artystyczna.

- Gajcy – jednoznacznie za modelem literatury tyrtejskiej.

- chęć pogodzenia sprzecznych wartości  odchodzenie od totalizmu  uznanie metafizyki za fundament świata.

JUWENILIA

- zaczął pisać przed 13 rokiem życia, najwcześniejsze zachowane utwory z 1938,

- przekłady z 1941 (ody Horacego, wiersze Heinricha Heinego, Theodora Storma, Stefana Georga, Detleva von Liliencrona i Františka Čelakovsky’ego,

- poczucie misji pisarskiej (eksponowanie talentu i pogarda dla zwykłego człowieka)  naiwne rozumienie postaw proponowanych przez romantyzm i modernę,

- zainteresowanie:

• futuryzmem (Podróż, Misterium),

• muzą skamandrycką:

  • apologia witalizmu, młodości, biologii (Ziemia, Pytanie),

  • pochylenie się nad człowieczą mizerią (Żebrak),

  • notowanie ulotnych wzruszeń (Sosna, Radość i samotność),

  • próby przekształcenia życia w sztukę (Praca nocna, Wyznanie, Misterium, Skąd wracacie zgorzkniali i biedni),

• nutą czechowiczowską (Wioska w nocy, Na wsi, Kołysanka)  rustykalna nastrojowość, muzyczność frazy, krajobrazowa malarskość, charakterystyczne rekwizyty, arkadyjski świat + katastroficzny niepokój,

• inni reprezentanci Drugiej Awangardy:

  • Władysław Sebyła Człowiek (Zwierzę ludzkie),

  • Czesław Miłosz – rezygnacja i wanitatywna refleksja (poemat Ziemia),

• aura nieokreśloności, wewnętrznego rozdźwięku, niemocy, duchowego paraliżu  mieszanina stylów, postaw, konwencji, nastrojów i poetyckich wzorców,

• pewne punkty stałe:

  • głęboka wiara w możliwość oderwania się dzięki poezji od życiowych uwarunkowań, tragedii,

  • lot, swobodna lewitacja – stały motyw,

  • poczucie nietożsamości i rozdarcia między wolnością przestrzeni (sztuka) i ograniczeniami ziemi (rzeczywistość),

  • jakie jest jego miejsce w wyznaczonej mu przez los czasoprzestrzeni (Pytanie, Rebus),

  • ≠ optymistyczna wizja doli ludzkiej charakt. dla tego czasu  człowiecza kondycja to twarde i bezwzględne zmaganie się z przeciwnościami świata, który chce zniszczyć jednostkę (cykl krótkich próz poetyckich: Pytanie, Rebus, Zwierzę ludzkie, Żebrak, Droga życia),

  • przepaść pomiędzy ludzkimi aspiracjami, a niską i podłą kondycją.

- Lektura: Czechowicz, Sebyła, Miłosz,

- silny związek z Kościołem, liturgią, modlitwą; bliskość Powązek, atmosfera śmierci i ceremoniału pogrzebowego jako tło jego dojrzewania (Kołysanka, Ziemia), zwrócenie ku sprawom doczesnym jako grzech,

- rola piewcy pożogi, katastrofy i zniszczenia  wrażliwa imaginacja rodzi fantomy wojny i zbliżającego się zagrożenia (Skąd wracacie zgorzkniali i biedni, Wioska w nocy)  subiektywizacja wizji, uznanie samego siebie za naznaczonego przez wyrok losu (≠ Druga Awangarda – katastrofa uniwersalna).

- zafascynowanie obrazami końca świata  to co przeraża i niszczy, jednocześnie pociąga urodą chwili ostatniej  pragnienie zgłębienia świata  świadomość niemożności pełnego uczestniczenia w bycie,

- obraz bolesnego rozdwojenia: pragnienie pełnego odczuwania spraw „ziemi” --- uznanie absolutnego prymatu wieczności  fascynacja sferą graniczną,

- młodzieńcze doznanie liryczne Gajcego: poczucie zdeterminowania przez los, tęsknota za niemożliwym do zaznania życiem i uczuciem, podatność na stany lękowe, odbiór rzeczywistości poprze literackie klisze katastrofizmu, metafizyczna zaduma, wiara w terapeutyczne możliwości literackiego zapisu  kontynuowane…

„WIERSZE NIEWYMIERNE”

- tytuł zbiorku poetyckiego z 1942  opublikowane 1968 w Utworach wybranych;

- 9 niewielkich liryków: Czarne okna, Korale, Jezioro, Ballada o chłopcu przydrożnym, Żebrak smutku, Ballada czarnoksięska, Bajka druga, O szewcu zadumanym, Modlitwa za rzeczy, a także (wątpliwie): Trójgłos, Poman i Panna Leśna, cykl poetycki Z dna.

Z dna - cykl poświęcony narodowej katastrofie 1939 roku.

konstrukcja cyklu:

• część I – profetyczne preludium, nastrój niepokoju i pewności nadciągającej klęski,

• część II – Przed wrześniem – tradycja walk narodowowyzwoleńczych, pożegnanie dzieciństwa, błogosławieństwo dla wyruszających oddziałów,

• część III – Dzień pierwszy – migawka z przepełnionych wojskiem dworców kolejowych,

• część IV – Modlitwa żołnierska – na wzór litanii, opis pierwszych dni wojny, apel do Matki Boskiej,

• część V – pieśń klęski: egzorcyzmy nad zabitym żołnierzem, odwiedzającym rodzinny dom i inne,

• część VI – obrazy wojny na kresach wschodnich,

• część VII – plastyczny obraz oblężonej Warszawy,

• część VIII – Rapsod – panorama pokonanego kraju, pejzaż kapitulacji i zniewolenia,

• część IX – akord bohaterski: obrona Helu,

• część X – wizja Polski męczeńskiej, która przez narodowe cierpienie dąży do duchowego odrodzenia,

• część XI – obraz ojczyzny powstającej jak Feniks z popiołów i przekształcającej się w pasterską idyllę.

- przeplatanie się ujęć statycznych i dynamicznych opisów, części refleksyjnych i kronikarskich,

- niejednorodność, zmienność konwencji i technik, gatunkowa hybrydyczność,

- G. dąży do wizji ojczyzny o nienaruszonym – mimo klęski – fundamencie moralnym,

- główne wątki: bohaterstwo żołnierza, brutalność najeźdźcy, cierpienie kobiet i dzieci, przywiązanie do tradycji i religii, wiara w opatrznościowy sens historii, przekonanie i trwałości duchowej postawy narodu,

- romantyczny wzór martyrologiczny,

- utwór w polu oddziaływania tradycji: formuły modlitewne, psalmu, rapsodu, hymnu i bohaterskiego eposu, żywa tradycja rycerska, nawiązania do Mickiewicza (Dziady, Lilie), Konopnickiej (A jak poszedł król na wojnę), postaci i sytuacje biblijne, odwołanie do stylistyki ksiąg prorockich, mitologia i historia starożytna, motywy poezji powstańczej,  wtórność i sentymentalno-patetyczna oleodrukowość: fresk wojenny + husarskie proporce + Polska jako Chrystus Narodów

- wartość: łączy tradycyjne, konwencjonalne ujęcia z obrazowaniem i wizyjnością opartą na zmetaforyzowaniu, z technikami oniryczno nadrealistycznymi, ze zwrotnicowym konstruktywizmem i peperowską ekwiwalentyzacją, z uczuciową zmiennością rytmu  to co w tekście własne i autorskie (Dzień pierwszy, Rapsod)

• tu: charakterystyczne: konstruowanie rozbudowanych wizji, gdzie tragiczna sytuacja, konkret stają się budulcem przepojonej oniryzmem i katastroficzną fantastyką projekcji poetyckiej,

- dwoistość poematu  miotanie się autora między potrzebą oderwania się od wzorca literatury mizerabilistycznej a poczuciem obezwładnienia bezmiarem cierpienia i klęski,

- brak własnej wizji wypadków – podporządkowuje ją temu co słuszne, obowiązujące, narodowe  mityczna wersja wydarzeń,

- bohater: „biały chłopiec o kruchych dłoniach” – zagrożony wojną szuka azylu w literaturze, która oswaja śmierć,

- narodowy mit i teodycea --- chaos finał: pewność o powrocie Arkadii-Ojczyzny, ostatecznego zwycięstwa dobra i sprawiedliwości we wszechświecie,

- nieudany poemat: zbyt silny schemat patriotyczny i niedoświadczenie pisarza, ale pojawiają się tu zawiązki języka poetyckiego  wojenne pokolenie Warszawy.

Wiersze niewymierne

- prywatność, spokojny oniryzm i niepokojąca łagodność przyrodniczej scenerii,

- świat ballady romantycznej + fantastyczne, bajkowe projekcje (Jezioro, Ballada czarnoksięska),

- por. B. Leśmian: zjawy zmarłych młodzieńców (Czarne okna), fruwający starzec z siwą brodą (Korale), zasypiający nad kopytem szewczyk (O szewcu zadumanym), śpiewające serduszko w ręku dziewczynki (Żebrak smutku) i kulawy anioł (Ballada o chłopcu przydrożnym), kuszące głębią jezioro (Jezioro), szklane zamki za 7 górami (Bajka druga), smutne zmęczone przedmioty (Modlitwa za rzeczy),

- zminiaturyzowania i zinfantylizowana rzeczywistość, silna niedookreśloność świata  rozmyte kontury, wszystko faluje, oniryzm, przetwarzające działanie fantazji np.:

• Bajka druga – za 7 górami i lasami, w komnacie szklanego zamku stoi trumna, a za oknami siedzą krasnoludki (Królewna Śnieżka), ale zaskoczenie: królewicz nie istnieje, 7 garbusków wędkuje, w trumience spoczywa pomarszczone jabłko,

- strzępki opowieści dziecięcych wyrojonych w męczącym, ale niepokojąco pięknym śnie,

- brak pewności sądu i percepcyjnych ustaleń – ciągła zmienność (gwiazda = ptak, noc = sen, korale = witraż).

- muzyczność wierszy: nie są regularne, ale skłaniają się ku strukturze tonicznej, akcentując wewnętrzny porządek częstym wyrównaniem ilości zestrojów, ale też wiersz wolny o szerokiej rozpiętości sylabicznej  brak monotonii,

- gra rymów (kombinacja współbrzmień pełnych, asonansów i rymów znikających.

- dominuje aura paraliżu, uczucie zapadania się, grzęźnięcia, nieumiejętność wywikłania się spośród fantazmatów,

- lęk i cierpienie w baśniowej krainie, baśnie podminowane przez zło, które jest wtopione,

- cykl jako próba zapisu procesu rozpadania się dziecięcej wyobraźni, podmywanej przez nieuświadomiony lęk  wkraczanie demonów strachu i destrukcji do krainy iluzji – garbate krasnoludki, kulawy, brutalny anioł, udręczony szewczyk, blaszana trawa  DEGRADACJA I UPADEK BAŚNI,

- zapowiedź procesu budzenia – rodzi się poeta, świadom swego losu, misji; narodziny jako powołanie do cierpienia,

Kolędy: wejście w świat zanegowanej arkadii  rozkwit gatunku w okresie okupacji: szopka, stajenka – znak łączności z transcendencją:

• Belteem – radosne pienia cherubinów, dźwięk pastuszych melodii zostaje zagłuszony przez niszczące machiny, a Syn Boży oślepiony ogniem  nie można odnowić przymierza z Dzieciątkiem,

• 1942. Noc wigilijna – narodziny jako egzekucja, kolęda przechodzi w tren.

• Próba weryfikacji sfery sacrum  wiara przestaje by c w czasie okupacji wystarczającym oparciem, prawdziwym władcą staje się diabeł, który paraliżuje Boskie działanie, sieje zniszczenie (kryzys wiary w teodyceę)

• cierpienie Dzieciątka w okupacji  sakralizacja ludzkiej niedoli  odnowienie więzi z Bogiem.

Trójgłos – pamięci Bojarskiego, balansuje pomiędzy realistycznym opisem zdruzgotanego miasta a ujęciami wizyjnymi; nowy typ rzeczywistości zaprezentowany w migawkach: lęk i śmierć jako zjawiska powszednie; kontrast z nieporuszonym tłem przyrodniczym. Niezmienny rytm natury --- młodość gotująca się do walki  odczucia poety.

***[-Święty kucharz do Hipciego] – najsilniejsze stężenie dramatyzmu, jak i artystycznej „niewymierności”, napisany w czasie Powstania, bezpośrednia reakcja na masakrę 13 VIII 1944 na ul. Kilińskiego, gdzie niem. czołg pułapka zabił na miejscu 300 osób. Oparty na kontraście: idee romantyczne (lit.) ≠ wstrząsająca ich materializacja (naturalizm: ludzkie wnętrzności w rynsztokach)  makabryczna humorystyka: obraz zaświatów, gdzie trwa uczta (flaczki z polskiego przedmurza, przegryzanie Chrystusem Narodów). Granice tragizmu  brutalny sarkazm  ostatni wiersz poety: dramatyczny wyraz bezradności  uśmiercenie mesjanistyczno-patriotycznej iluzji – Z dna.

„WIDMA”

- opublikowane w maju 1943  Karol Topornicki  czas spiętrzania okupacyjnego koszmaru,

- kontrowersje  opinie przeciwstawne i skrajne:

• uznanie talentu poetyckiego G., podkreślenie warstwy wizualnej, utwór na wskroś oryginalny, wartościowy, konsekwentny i spoisty w intelektualnej i obrazowej warstwie,

• zakwestionowanie zaprezentowanej postawy, deprecjacja katastroficznej (czyt. Paseistycznej) wymowy, poemat jako nieudane dzieło artystyczne, dokument kryzysu świadomości poety.

- OBRAZY skłębione, wzajemnie splątana, oscylujące na granicy koszmarnej jawy i równie przerażającego snu, wspomnienia z dzieciństwa, szczątki baśni, projekcje lęku, pejzaże strzaskanych przez wojnę miast, spory z Bogiem i z szatanem, sceny rozpadania się i agonii (Apokalipsa), zjawy, przedziwne iluminacje i fantasmagorie,

- nic tu nie jest pewne i ostateczne  wizja GIGANTYCZNEJ KATASTROFY, obraz rzeczywistości opuszczonej przez Boga i dewastowanej przez szatana, widziany oczami JEDNOSTKI tracącej poczucie realności, obłąkanej przez lęk.

- niekonwencjonalne środki –gatunek KATASTROFICZNA GROTESKA – opiera się na współistnieniu dobra i zła, piękna i szpetoty, realności i podświadomości, porządku i chaosu, pierwotnej grozy i kiełznającego ją humoru  obraz świata absurdalnego, porażającego obcością.

• totalnie czarny obraz rzeczywistości  krajobraz całkowitej klęski i zniszczenia (Ziemia wiruje jak oszalała, słońce i księżyc spadają z firmamentu, płonące domy, zatrute siarką jeziora, wyschnięte studnie, snujący się ludzie narażeni na agresję, gwałty i morderstwa najeźdźców, szalejące żywioły  koszmar bez końca.

• Ślady nieludzkiego bólu i cierpienia: płonące włosy, obcięte głowy, zgruchotane żebra, zatłuczone kamieniami niemowlęta.

• Wśród żywych grasują mary, zwidy i potwory: smolne jaszczury, hieny, widma zgwałconej matki, wywiezionego na Sybir ojca, Romualda Traugutta z pętlicą na krtani, zamęczonej siostrzyczki.

• Obrazy gnilnego rozkładu, rozprzestrzeniającej się rozpusty, dojmującego przerażenia i trwogi, wyrafinowanego konania.

• Lęk i zgroza ogarniają wszystkich: gromnice w oknach, biskup z procesją skrapia widma i egzorcyzmuje.

• Powtarzające się pytanie: „Czy znasz ten kraj?”

- KATASTROFIZM – przekonanie o kryzysowym charakterze współczesności, która z różnych względów zbliża się ku swojemu końcowi lub wielkiej przemianie.

• u G. zjawisko o szczególnym stężeniu negatywizmu,

• Apokalipsa św. Jana i księgi prorockie,

• atmosfera - obrazy Hieronima Boscha, Vossa, Williama Blake’a,

• plastyczność i uwewnętrznienie wizji – surrealiści,

• ostrość i intensywność środków wyrazu – ekspresjoniści,

• poczucie zagrożenia już w profetycznej liryce kręgu Żagarów (Sebyła, Czechowicz).

- Spoglądając na rozwój poezji katastroficznej dostrzeżemy powolne spiętrzanie się i zagęszczanie apokaliptycznej makabry. Apogeum, ale zarazem i kres tendencja ta znalazła w latach 1942-1943 (wpływ stanu okupacji).

- w odbiorze/ wg ówczesnych krytyków: katastrofizm został wyparty przez katastrofę, inspiracje literackie przytłumiła okrutna realność  uproszczenie (!)  Widma to poemat katastroficzny.

Przyczyny uproszczonego poglądu krytyków:

• pisarze z „SiN” odżegnywali się od katastrofizmu, często wbrew własnej praktyce twórczej,

• negatywna ocena katastrofizmu, efekt powierzchownej interpretacji (uznanie go za przejaw bierności, paseizmu, bezradności, fatalizmu i jałowej rozpaczy),

• podciągnięcie konkretnych ofert literackich generacji wojennej pod wzorzec ogólny,

• zatracenie ewolucyjnego charakteru twórczości poszczególnych pisarzy „szkoły warszawskiej”.

- koegzystencja katastrofizmu i groteski (w literaturze i sztuce XX w.):

• katastrofizm sięga do technik i środków obrazowania, jaki wypracowała w swym rozwoju groteska,

• w grotesce szczególnie odzwierciedliły się ideowe i filozoficzne niepokoje współczesnego człowieka,

• silne zainteresowanie groteską w literaturze wojny i okupacji – reakcja na wojny, totalitaryzm, rewolucje, ludobójstwo jako praktykę polityczną życie pod okupacją, zagęszczenie koszmaru, wzmożenie roli przypadku, atmosfera absurdu  poczucie irrealności, schizofrenicznego snu na jawie,

• poszukiwanie takich form wyrazu, które pozwolą mówić „nie wprost”,

• śmiech jako metoda odżegnywania strachu – odebranie grozie dostojeństwa i powagi (u G. część IV Sen drugi – srogi biskup wraz z niezwykłym orszakiem: dwiema oswojonymi hienami i świecącymi srebrzyście żółwiami, atmosfera jarmarku, przedmieścia  z ducha jasełek, ludowej ikonografii).

- rzeczywistość poety to schronienie zwyczajności, prostoty, naiwności: staruszka modląca się za duszę zmarłego kanarka, student alchemii  próby rozbrojenia grozy przez żart, liryzm, marzenia i bajkę,

- świat mimo grozy zostaje zabarwiony czymś ujmującym i ludzkim; sympatią dla słabości, fantazji, mitologii dzieciństwa, liryzmu i żartu.

- SPOSÓB PRZEDSTAWIENIA wizji katastrofy:

• skłonność do zacierania konturu obrazu, pseudonimowania, peryfrastyczności  poetyka pisania o okupacji (utrzymanie dystansu, panowanie nad materiałem przeżyć i wydarzeń, zezwala na uogólniającą transformację realności), polimorfizacja przekazywanych obrazów i sensów.

• G. nie pisze o okupacji, łapankach, torturach, ale tworzy wizję apokalipsy wg Tadeusza Gajcego, nową wersję Sądu Ostatecznego (!),

• Poetyckie omówienia nakładają się na siebie wielowarstwowo,

• Plastyczny opis świata katastrofy, dbałość o obrazowo-malarskie walory, konstrukcje spiralne – powracanie do tych samych ujęć, motywów włączając je w nowe konteksty (część X).

• Szczegół, detal, odcień, kolor, barwa tonu,

• Estetyzm – tematem jest okropieństwo zagłady, a autor stosuje koronkową metaforykę, wysublimowaną grę znaczeń i nastrojów, wycieniowanych zawoalowań i niedoodkreśleń – groza = podnieta estetyczna.

• Technika marzenia sennego, widzenia prorocze, projekcje ukrytych lęków. Wizje senne – perspektywa, poprzez którą objawia się świat zwidów, guseł i zaświatowych znaków, Część:

  • I i X – projekcja apokalipsy widzianej w kategoriach psychodelicznych,

  • II Pieśń mimowolna – seria onirycznych postrzępionych migawek, które nękają podmiot na przemian wynurzający się i pogrążający w otchłani przerażającego snu,

  • III Pieśń ostateczna – rozmowa pomiędzy majaczącym na pograniczu jawy i snu podmiotem a pogrążonym w głębokiej drzemce Bogiem,

  • IV Sen drugi – sen o dziecku kuszonym przez szatana,

  • V – kontynuacja przemowy do uśpionego Stwórcy z III,

  • VI Tren na śmierć siostry – ukazanie się zjawy zamordowanej siostrzyczki oraz fryzjera i rzeźnika,

  • VII Zwiastowanie, czyli sen proroczy – punkt centralny, ukazanie się ducha matki, przekazującego synowi przesłanie i nakazujący wiarę w objawienia senne,

  • VIII Pieśń wiosenna – obraz zasłanego trupami pobojowiska oraz wychodzących z grobów upiorów

  • IX Nawrót wątku - powrót szatana do miasta i jego koncert na piszczelu nad ziemią grozy i śmierci.

- tytuł: bohaterami są widma wyrojone w potwornym śnie o katastrofie,

- sen – stan doznań mistycznych, intuicji pozazmysłowych i religijnych objawień  przywilej poznawczy,

- świat – degeneruje się i rozprzęga,

- główna kwestia: próba pogodzenia idei dobrego Boga z krwawym absurdem otaczającego świata (teodycea):

• Uznanie hekatomby wojennej za wstęp do wypełnienia się cyklu plag poprzedzających biblijny koniec świata oraz paruzję Chrystusa,

• Idea mesjanistyczna – cierpienie narodu polskiego jest krzyżową ofiarą Jezusa, przez nią dokona się odrodzenie ludzkości i zmartwychwstanie ojczyzny,

• G. szuka możliwości inkorporacji dziejów ludzkich w domniemany plan opatrznościowy, prawdziwy koniec świata jeszcze nie nadszedł  G. programuje poemat tak, by zwiastował koniec świata zgodnie z zapowiedzią biblijną:

  • Rozkład moralności, kryzys wiary, uleganie diabelskim podszeptom,

  • Kataklizmy, głód, zarazy.

• Obraz rzeczywistości pozornie opuszczonej przez Boga  oczekiwanie na największy znak- Chrystusa,

• Bohater pomiędzy Bogiem a Szatanem – kwestia boskiej Opatrzności (por. Dziady).

- Diabeł: swojski, nieco jarmarczny wygląd:

• Ujawnia się zawsze w chwilach zwątpienia (np. Pieśń mimowolna, Sen drugi),

• Wyrafinowane kuszenie (aluzje do: Fausta, kuszenia na pustyni, Pani Twardowskiej)  mami cudami, mirażami nowego świata, obietnicami władzy i miłości,

• Początkowo bohater ulega chaosowi wizji, ale zwycięża w nim pragnienie ładu.

- Bóg:

• pogrążony w letargu,

• wydający świat na żer ognia, śmierci i szatana,

• głuchy na nawoływania przez zbłąkaną trzodę,

• demiurg obojętny, wręcz okrutny (por. Homer i Orchidea),

• postulat miłości (widmo matki) wymierzony przeciwko obojętnemu Stwórcy.

- Nakazy/ Postulaty (sprzeczne z ówczesnymi przekonaniami, pod prąd):

1. afirmacja czasu zagłady (jedyny możliwy, próba charakteru przed śmiercią),

2. zgoda na „byt ku śmierci”, który prowokuje rozwój duchowy i moralny,

3. wróg nie tylko jako wróg, ale jako szansa na uświadomienie sobie związku z ojczyzną,

4. zaprzestać oczekiwania na znak! Znak miłości i pokoju musi wypłynąć z dna wojny do Boga.

- Widma – poetycki zapis człowieczego upadku i walki o duszę - poetyckie egzorcyzmy  literatura staje się jakby egzorcystyczną formułą – narzędziem samooczyszczenia, poetycki obrzęd dążący do ocalenia własnej integralności duchowej i wiary w sens człowieka i świata dokument upadku i akt wiary (w katastroficznej poetyce, językiem groteski)

- Widma – dwudzielny tom (kontrastujące części):

1) Cz. I efektowna część, tytułowy poemat,

2) Ogniwo przejściowe: Wczorajszemu (1942),(kontrastuje z obydwoma)

• Aktywistyczny okres twórczości,

• Dialog pomiędzy świadomością minioną a aktualną: postawą kreacjonistycznego odosobnienia i postawą aktywną, wizją sztuki integralnej i liryki zdolnej do transmisji odczuć zbiorowych,

• Odrzucenie wzorców poezji kontemplacyjnej, opowiada się po stronie literatury czynu,

• 2 siły szarpiące twórczość G.: przekonanie o konieczności uprawiania liryki walczącej (chwila dziejowa) oraz uświadomiona potrzeba dawania wyrazu indywid. Nastrojom, lękom, przeczuciom.

• Pozornie jako utwór tyrtejski  pozostałe utwory: twórczość wyrzeczenia się spraw publicznych, pozbawiona tonów męczeńskich tonów, pełna lotnej fantazji, penetracja wewnętrzna i kulturowa.

• Zamyka zmaganie poety i świata z Szatanem, otwiera cykl liryków dotyczących osobniczego, prywatnego świata i fantasmagorii.

• Ten tekst  świadomość konieczności oddania talentu ojczyźnie + uznanie tego za problem.

• Pochwała wzorca obywatelskiego zaangażowania poprzez sztukę – sam wybiera inną drogę (!)  wyraz duchowej niepodległości twórcy wobec zniewalających i unifikujących praw wojny.

• Konflikt: wieszcz – artysta; postawa: tyrtejska --- orficka.

3) Cz. II spokojniejsza i oszczędniejsza w środkach (7 liryków: Wczorajszemu, Droga tajemnic, Legenda o Homerze, Chwila biblijna, Bajka, Ballada o stajence, Wiersze o szukaniu)

• Oniryzm jako ucieczka przed wojenną rzeczywistością,  baśniowość, oniryzm, nastrojowość, płynność obrazów, muzyczność, atmosfera mrocznego przeczucia, pejzaż pełen irrealnych, zagadkowych bytów,

• pierwiastek naiwny, kołysankowość, nostalgia

• G. dąży do uczynienia tego świata przestrzenią swojską i intymną  odwołania do podkultury miejskiej, rzeczywistości jarmarcznej, elementy sztuki dewocyjnej,

• Zlewanie się fascynacji światem wyobrażeń dziecięcych z intensywnym sentymentem do prymitywnej sztuki i folkloru peryferii Warszawy  rehabilitacja i deprecjacja (!)  bo jest to świat zdezaktualizowany, dramatycznie bezbronny, zniszczony  ambiwalencja: BEZPIECZNA ARKADIA --- ZAMORDOWANA ILUZJA.

• Gatunki: bajka (Bajka), kołysanka (Wiersz o szukaniu), fantazja poetycka (Chwila biblijna, Leganda o Homerze), wewnętrzna impresja (Droga tajemnic).

• Przesycenie luźnym asocjacjonizmem i techniką marzenia sennego  cudowność nadrealistyczna

• Nierzeczywistość + groteskowość  tonacja przewrotnego humoru.

• Jednak – każdy utwór jest oznaczony piętnem strachu, cierpienia i śmierci - współobecność pierwiastka fantastyczno-baśniowego i apokaliptycznego  zbłąkanie, senne niedościelenie,

• Skojarzenia muzyczne : kontrastujące ze sobą: delikatność, wyciszenie – dysonanse, dźwięki groźnie,

• Nastrojowy, elegijny charakter  częsty motyw łez i płaczu.

• kontrasty mają na celu wskazanie antynomii: oficjalność – prywatność, zaangażowanie – izolacjonizm itd.

• Kluczowy utwór Legenda o Homerze ukazuje dramat poety  rozterka, jaką rodzi marzenie o sztuce nieskrępowanej pozaartystycznymi czynnikami oraz świadomość stałej inwazji w jego psychikę/twórczość  artysta zagłuszony potworną kakofonią dźwięków zagłady porzuca swą pieśń  ślepy i niemy.

• Studium erozji bliskiego Gajcemu ideału poezji – ukazanie „niestosowności” modelu poezji „czystej”, eterycznej w dobie dyktatu muzy bojowej.

- wojna wyzwala w człowieku to, co najgorsze i najpiękniejsze  dla literatury: szansa i nieszczęście  G. świadomie, z obawy przed konsekwencjami ukazuje jej deformujący wpływ na psychikę artysty.

„GROM POWSZEDNI”

- Drugi i ostatni tomik Gajcego, (Do potomnego i inne)

- tytuł – potęga zniszczenia + umiejętność wtopienia w codzienność: „Grom” – metonimia śmierci, katastrofy, zagłady. „Powszedni”: 1. Podkreśla stałą obecność kataklizmu, 2. Eksponuje jego oczywistość, zwyczajność  odzwierciedla współczesne zjawisko: systematyczne wzrastanie ludobójczych praktyk w rytm dnia codziennego.

- myśl o śmierci,

- ochłodzenie emocjonalne, uspokojenie tragicznych wizji, ale ten sam naczelny temat: próba zmierzenia się z wrogą rzeczywistością oraz pragnienie sprostania losowi, wiodącemu poprzez lęk i ból ku niezasłużenie przedwczesnemu końcowi  tymczasowość wszelkich przejawów życia  dlatego intensyfikacja odczuwania drobnych przeżyć, chwil (Odbicia),

- problem oswojenia się ze stałą obecnością śmierci  świadome pogrążanie się w obojętności, przyzwyczajeniu do powszechnego zła i przemocy, nawyk rozpaczy, obojętność,

- sytuacja rodzi wewnętrzny bunt etyczny oraz każe poszukać uzasadnień dla życia w koszmarze  G. zgadza się na swój los, tylko wtedy, gdy uzyska pewność te cierpienia są wypełnieniem planu boskiego  wyłącznie TEODYCEA usprawiedliwia ten oszalały od mordu świat.

- mortualna obsesja: mnóstwo obrazów umierania, w męce śmierci łączy się z całym ziemskim stworzeniem,

- opór przeciwko demagogii czynu zbrojnego, eksponowanie skażenia moralnego, które jest nieodłączne walce zbrojnej, sceptycyzm wobec narodowego ofiarnictwa,

- obcość człowieka uzbrojonego w nienawiść wobec natury i Boga  mierzenie do kogoś jest sprzeczne z funkcjami organizmu  żołnierski czyn jest czymś wymuszonym - brak fascynacji duchem rycersko - żołnierskim, charakterystycznej dla młodzieży podziemnej  G. jest po stronie miłości, przebaczenia  wróg jest człowiekiem,

- człowiek powołany został do miłości, tworzenia i rodzenia, nie do dawstwa śmierci i zniszczenia  ludzkość złamała podstawowe prawo natury dane przez Boga  utrata płodności, sił rodzenia (biologia i sztuka),

- por. Baczyński  „nie zabijaj”  ekspiacja,

- z taką postawą G. raczej nie nadaje się na barda konspiracji; rozziew poglądów z tomiku GP i SiN,

- spajanie tego co ogólnoludzkie, uniwersalne, z tym, co znajome i konkretne (Czas),

- ciągła gra planów, zacieranie granicy między przeszłością a przyszłością,

- obraz rzeczywistości zredukowanej – makabryczne cmentarzysko,

- liryczne wielosłowie, przechodzenie od obrazu do obrazu, tak że gubimy wątek główny,

- upodobanie do szczegółu, odcienia, półtonu, stanu przejściowego i momentalnego  dookreślanie  rozmycie,

- duża ilość porównań  naruszenie proporcji  kwestia natury świata jest niejasna, więc poezja mówiąca o niej nie może być konkretyzująca lecz sugerująca, nie definiująca, lecz uniejednoznaczniająca,

- subiektywizacja i uwewnętrznienie rozważań,

- częste wprowadzanie sytuacji dialogowej: poetyckie „ja” zwraca się do lirycznego „ty”  konfesyjna interlokutorska konwencja, ale:

- HERMETYCZNOŚĆ, WIELOZNACZNOŚĆ:

1. Wyznaje prawdy niepopularne w swoim środowisku (postawa heroiczna)  porażenie, rezygnacja, samotnicza kontemplacja końca i klęski.

2. Przynosi ekspresję stanów wstydliwych, głęboko intymnych, neurotyczno lękowych.

- mówi o najgorszych rzeczach, ale dowartościowuje je estetycznie  OSWAJANIE ZAGŁADY.

- JĘZYK: fantastyka, wyobraźnia, groteska  dystans wobec wrogiej rzeczywistości,

- poezja – poszukiwanie niepodległego niczemu piękna  popisy wyobraźni i opisy piękna świata + tony groźne i patetyczne (zniszczenie i pożoga)  niejednorodna, wieloznaczna liryka pękająca od nadmiaru.

- WYOBRAŹNIA – POLA ZNACZENIOWE związane z człowiekiem, jego ciałem i duchem:

• Odnotowywanie stanów własnego organizmu (obrazy paraliżu, martwicy),

• Odwołania do świata natury (także skojarzenia kosmiczno-planetarne ~ liryka katastroficzna),

• Rozważania z zakresu szeroko rozumianej sztuki (! Architektura i dźwięki),

• Krąg wyobrażeń i symboliki religijnej,

• Skojarzenia wojenne - PERYFRASTYCZNOŚĆ liryki Gajcego:

• Brak nazw militariów kojarzących się ze współczesnością (czołg, łapanka, automat),

• Określenie ogólne kojarzące się z metalem (żelazo, ołów, miedź, spiż),

• Ustereotypizowane określenia narzędzi zagłady (pocisk, kula armata, hełm, karabin, lufa, motor),

• Określenia umowne odwołujące się do innych pól znaczeniowych („przebity światłem”).

- NATURA  wiele odwołań  Z prochu powstałeś i w proch się obrócisz”  przemijalność życia,

• PRZYRODA = schronienie, azyl, czas dzieciństwa, ale ciągle skłania do refleksji wanitatywnej,

• W naturze ukryty jest odwieczny ład wieczności, stanowi ona odwzorowanie świata transcendencji – związek natury z zaświatem: Pieśń nostalgiczna, Na progu, Przystań, Czas, Przed snem.

• Poszukiwanie Boga Nieznanego, ukrytego w ziemskim porządku.

- RELIGIJNY charakter wierszy, ale zatarcie granicy między sacrum a profanum  podwójność

• Modlitewny charakter: Pieśń nostalgiczna, Po raz pierwszy modlitwa, Kantyczka wołania pełna)  rzeczywista rozmowa z Bogiem, czasem buntownicza (Wezwanie)  zadaje pytania, i chociaż wie, że nie uzyska odpowiedzi, deklaruje, że będzie trwał przy Bogu.

- OSIE ZAKREŚLAJĄCE POLA SENSÓW POEZJI G.:

• Antynomie: Bóg – człowiek; świat – zaświat  ciągły ruch: odpychanie i przyciąganie,

• Oddziaływanie tych pojęć wyznacza obszary zjawisk (w nich oddziałują zarówno siły boskie jak i ludzkie)

  • życia i śmierci,

  • tworzenia i destrukcji,

  • natury i kultury,

  • historii i eschatologii.

- Akt kreacji, tworzenie, jako czynność święta, ale przekonanie o porażeniu ludzkich sił twórczych  jego liryka nie może być w pełni otwarta i czysta, bo pada na nią cień śmierci,

- ROZDARCIE:

• pewność, że głos poezji musi być absolutną czystością i musi rodzić się z miłości,

• świadomość, że nie ma wyzwolenia z wojny,

• wniosek: jego celem powinno być wyrażanie dramatu: ginącej sztuki i męki artysty.

- PRZESŁANIA adresowane DO „TEGO, KTÓRY PRZYJDZIE”

• Do potomnego – poemat - spokojny ton, rezygnacja z ornamentyki; opowiada o rozszalałej zagładzie, która zdeformowała świat, wpędziła ludzi w amok zabijania, mówi o własnym buncie i pogodzeniu, o upadkach swojej wiary, nadziei i miłości, wreszcie o odzyskanym spokoju w wypełnianiu ostatniej powinności artystycznej. By jego twórczość nie zginęła zwraca się do potomnego, który zechce ją odczytać, wtedy sens jego życia i twórczości zostanie ocalony. Sens sztuki i kultury: przeciwstawianie się chaosowi własnej epoki, zaprzeczenie brakowi logiki świata, wyrodnieniu moralności i najbardziej niszczycielskiemu żywiołowi – śmierci.

„MISTERIUM NIEDZIELNE”

- napisane w ciągu kilku dni (ukończone 25 X 1943), podczas największego nasilenia terroru okupacji i łapanek, aresztowań i masowych egzekucji, które sparaliżowały życie Warszawy,

- przewrotnie żartobliwe, groteskowe widowisko poetyckie  ewenement w twórczości,

- ironiczno-szyderczy stosunek do „wysokich” kanonów literatury wieszczącej,

- wyjaśnienie: Już nie potrzebujemy – głośny szkic programowy G., w którym proponuje odejście od katastrofizmu i niepokoju, jako rozwiązanie dla nowej literatury.

- Misterium niedzielne – przedstawia list wielkiej surrealistycznej akcji, mającej na celu przechytrzenie nadciągającej katastrofy przy pomocy magii proroczych objawień, sennych majaczeń oraz aktywności związków „nawiedzonych” wieszczów. Transformacja groźnej, pełnej napięcia atmosfery ostatnich miesięcy przed wrześniem 1939 w satyryczno-groteskową rzeczywistość ludowej szopki, Ukazanie sytuacji zbiorowości postawionej wobec perspektywy całkowitej zagłady, gotowej uwierzyć w każdą iluzję i przyjąć – za cenę mirażu ocalenia – przewodnictwo szalbierczego grona proroków (dziad kościelny Hipolit, Dorożkarz Wieszczący, policjant Majewski).

- TYTUŁ: nawiązanie do jednej z najciekawszych form artystycznych średniowiecza, powstałej na bazie dramatu liturgicznego w XII w. (to wiemy, wiemy, Maciej pytał), a wygasłej w połowie XVI w, w Polsce XVI-XVII, odżywając potem w dobie romantyzmu oraz Młodej Polski.

• Różne zdania krytyków: dramat? Liryka? Gatunek pograniczny?

• Raczej próba stworzenia współczesnej odmiany misteryjnego widowiska, o problematyce wykraczającej poza liturgiczno-religijny kanon.

• Reguły widowiska misteryjnego: szeregowa konstrukcja akcji dramatycznej, cykliczność budowy, mechaniczne łączenie scen i epizodów, równorzędne traktowanie wszystkich postaci, skłonność do mieszania kategorii komizmu i wzniosłości, wykształcenie symultanicznej przestrzeni teatralnej, braz historyczny, fragmentaryczność i ułamkowość prezentowanego obrazu.

• U G.:

  • Brak wyróżnionego bohatera, wszystkie postacie są jednakowo przerysowane, choć reprezentują różne sfery społeczne (żebrak, woźnica, poeta, niewinna dzieweczka, monarcha, policjant),

  • Misteryjna konstrukcja utworu – elementy układu szeregowego (brak wynikania)  tu również zasada mechanicznego łączenia scen i epizodów,

  • Stała obecność elementu komicznego i wzniosłego, ludycznego i tragicznego,

- Nie tylko żart, poezja i niepowaga, bo groteska składa się też z drugiej części: nie poczucie odpowiedzialności za lis wspólnoty powołuje proroków do objawicielskiej misji, lecz pragnienie zbicia kapitału autorytetu na profetycznym oszustwie  motywami działania przywódców tej Armii Zbawienia są: urzędy, stanowiska, ordery, pomniki, pragnienie wtłoczenia zbiorowości w karby wojskowej dyscypliny oraz marzenia o potędze.

- przedstawia los społeczności uśpionej o krok od zagłady  Gajcy broni szansy znalezienia się w obliczu własnej śmierci w pełni świadomości i władz odczuwania,

- rozprawa z Polską przedwrześniową, próba odtworzenia jej atmosfery nierzeczywistości, uchwycenia podstawowych symptomów zbiorowej iluzji ogarniającej zagrożonych katastrofą.

- możliwe, że jest to rozprawa z ideologią Konfederacji Narodu (totalistyczne zapędy, wojskowa dyscyplina, apologia żołnierskiego czynu), której był członkiem (nie może jej otwarcie krytykować),

• tragedia – pozwala łączyć się ze skazanymi na klęskę bohaterami,

• komizm – umożliwia dystans, wygłuszenie trwogi i mistyfikacji zdesperowanego umysłu,

• misteryjny świat ludowego karnawału nie pozwala na psychologiczną identyfikację.

- igranie z rekwizytorium literatury wieszczej (nagroda dla Poety w postaci wycieczki na Mount Everest, Apokalipsa to imię konia Dorożkarza, uliczna dziewczyna ma na imię Katharsis itd.): Mickiewicz, Słowacki, Wyspiański, Or-Ot, Jean Coteau, Ariosto, Petrarka, Heraklit, Stanisław Młodożeniec, Norwid, Irzykowski, biblijne księgi prorocki, tom Borowskiego Gdziekolwiek ziemia, własne strofy  pod znakiem zapytania: literacka tradycja, jej współczesność, zagłada i szansa ocalenia, wzorce wyobraźni „wysokiej” i „niskiej”, wizja czynu i narodowego letargu  to wszystko się równoważy.

- Maski i role  pojawienie się znaku, zwiastującego prawdziwą Apokalipsę, powoduje pęknięcie iluzyjnej formy.

- Intermedium – autobiograficzny powrót w krainę dzieciństwa i młodości, poetycka projekcja pożegnania ze światem, nośnik powagi, nośnik dyskursu: o roli sztuki jako nośnika pamięci i jaj funkcji w próbach pojednania się twórcy z własnym i zbiorowym losem – sędziwy poeta Tadeusz, autor: Pamiętnika życia mojego i M.N.  koniec życia, obrazy; przylatuje anioł nakłaniając go do opuszczenia świata i „odlotu w ciemność”, gdzie wieczne muzyki  NIEUCHRONNOŚĆ ODEJŚCIA I KONIECZNOŚĆ WEWNĘTRZNEGO POGODZENIA SIĘ Z PRZEZNACZENIEM.

- sztuka zostaje ocalona,

- akt zgody na okrucieństwo przeznaczenia, równocześnie pozostaje polemiką z taką wizją świata, który nie tylko spopiela człowieka, lecz również zaciera po nim jego kulturowe ślady,

- w groteskowym widowisku, dzięki grze między powagą a niepowagą, pierwiastkiem tragicznym a poetycki odbija się zasada wzajemnej koegzystencji świata boskich, kosmicznych czy historycznych wyroków oraz rzeczywistości ludzkiej.

„HOMER I ORCHIDEA”

- dramat, pełnowymiarowy, trzyaktowy utwór sceniczny,

- pisany 2 tygodnie, ukończony 4 XII 1943,

- inscenizacje po wojnie – niejednoznaczna ocena krytyków,

- 2 różne POLA INSPIRACYJNE:

• twórczość Norwida – jego dyptyk dramatyczny – Tyrtej – Za kulisami – stąd koncepcja jednostki wybranej przez Boga, która swój talent musi okupić cierpieniem + schemat relacji łączących tytułową parę,

• seria dramatów opartych na wątkach mitologicznych, które pojawiły się w literaturze po IWŚ, m.in.: Orfeusz, Antygona, J. Cocteau, Elektra, Amfitrion 38, Wojny trojańskiej nie będzie J. Giraudoux, Żałoba nie przystoi Elektrze E. O’Neilla, Antygona i Eurydyka J. Anouilha, PL: Odys u Feaków Stefana Flukowskiego, Panteja Ludwika Hieronima Morstina, Orfeusz Anny Świrszczyńskiej.

- Homer i jego narzeczona Orchidea.

- 2 odsłony losów:

• dni dojścia Homera do pełnoletniości (I i II akt) – objawienie okrutnej woli Apolla, Homer ma stracić wzrok, za załamanie religijnego rytuału i poznanie „rzeczy nieczłowieczej”- obraz płaczącego boga, groźby zrozpaczonej Orchidei  jej bluźnierstwa uznane za przyczynę nieszczęść spadających na wioskę  ludzie spełniają przepowiednię  H. i O. do łodzi bez wioseł – H. w czasie sztormu traci wzrok.

• 30 lat później (III akt) - w Atenach, posłaniec błagający słynnego już H. – twórcę rapsodu o wojnie trojańskiej, o powrót na rodzinną wyspę, aby to uczcić H. wygłasza 1. część utworu o dziejach Odysa, niestety pęknięta struna flamingi rani Orchideę. Podczas jej choroby H. wyjawia co widział w świątyni w Chios – złamanie tajemnicy oznacza wyrok śmierci dla O, bo tylko H. może ją znać. Powraca na wyspę sam

- nowa próba rozważenia SYTUACJI ARTYSTY W EPOCE NIELUDZKIEJ,

- Homer – archetyp twórcy ułomnego, naznaczonego, przeklętego  wizerunek poète mundit – aktualizacja odwiecznego wyobrażenia sztuki jako sfery wykraczającej poza obszar spraw człowieczych.

- H. nie czuje się powołany, wręcz przeciwnie – rozpacz, gotowa nawet na wyrzeczenie się ukochanej  niepogodzenie z losem + brak świadomości paradoksalnej łaski (to nie on wybiera tę okrutną, ale nobilitującą kondycję)  świat pozbawiony sprawiedliwości i zadośćuczyniającej woli boskiej.

- pokora i rezygnacyjny spokój z jakim przyjmuje w końcu swe brzemię – uznanie własnego podporządkowania się losowi oraz uwewnętrznienie świadomości powszechnego cierpienia. Byt H. ~ byt Apolla.

- włączenie się w śródziemnomorski mit konsolacyjny,

- ludzie źle żyją, lecz dostrzega to tylko niewidomy Homer,

- ewolucja światopoglądu Gajcego: zgoda na rzeczywistość, dlatego, że nie istnieje inna (Widma) + jednostka jest w stanie scalać pęknięty obraz boskiego uniwersum (Homer i Orchidea).

PROZA

- 3 niewielkie opowiadania: Paweł, Cena i Twarzą w noc, oraz fragm. Powieści Trzy śmierci.

- powstały w 2. połowie 1943 i na początku 1944,

- niedoskonałe literacko,

- studium psychologii reprezentanta kulturalnego podziemia, świadectwo niejednoznaczności utrwalonych w literaturze okupacyjnych postaw, dokument wysokich kosztów psychicznych i moralnych jednostki w konspiracji,

- bohater: młody inteligent o artystyczno-medytacyjnych skłonnościach, dźwigający na sobie piętno urazu z 1939, zmagającego się z lękiem i etycznymi rozterkami w obliczu tragicznych i dwuznacznych sytuacji w czasie wojny.

- Twarzą w noc i Cena - zapis wrażeń i przeżyć z wrześniowych dróg klęski i rozpaczy,

- Paweł – ambiwalentna projekcja marzeń o uczestnictwie w akcjach partyzanckich batalionów Uderzenia,

- Trzy śmierci – portret młodego konspiratora, który szarpie się rozdarty pomiędzy jałowością egzystencji domowej, urodą rodzącego się właśnie uczucia oraz snującymi się za nim obrazami śmierci.

- wszyscy boh.- w sytuacji skazania,

- proza pozwala G. na bezpośrednie wprowadzanie wojennych realiów, pełną ekspresję lękowych napięć i psychologicznych rozterek,

- nasycenie wątkami o jawnie autobiograficznym charakterze (Cena, ale najmocniej w Trzech śmieciach),

- NIEKOŃCZĄCE SIĘ STUDIUM LĘKU – wszyscy się boją różnych rzeczy związanych ze śmiercią.

- śmierć – tragiczne przeznaczenie, od którego nie ma żadnej apelacji, jedyną nadzieją jest szansa sprostania próbie charakteru, zachowani się w obliczu końca  G. wydaje swoich bohaterów na podszepty paniki, ale pozwala na wykrzesanie ostatnich rezerw psychicznych i moralnych  śmierć z poczuciem ocalonego człowieczeństwa. SAMOTNOŚĆ w czasie próby.  brak możliwości wniknięcia do zamierającego wnętrza bohaterów - G. odnotowuje zewnętrzne objawy agonalne  bolesna fascynacja G. – OBSESJA KOŃCA

- jednostka skazana na: śmierć, totalną samotność.

- jego twórczość to antycypowane scenariusze przyszłości autora, które miały się ziścić…

21