Tożsamość osobowa, społeczna i kulturowa.

Tożsamość jest zagadnieniem, które w równej mierze interesuje przeciętnego człowieka jak i naukę. Kojarzy się nam najczęściej z pytaniem „ Kim jestem?”, „Co określa moją odrębność w stosunku do innych?”, „Co warunkuje podejmowane przeze mnie interakcje i ich przebieg?”, „ Jaki jestem jako jednostka unikalna i jaki jako byt społeczny?”

Termin „tożsamość” wprowadził do nauk społecznych E. Erikson, projektując ważny obszar psychologii społecznej. Według Eriksona, osiągnięcie poczucia tożsamości, jest głównym zadaniem okresu dorastania. Powstaje ono w wyniku udanej integracji zmian somatycznych, psychoseksualnych i poznawczych w zakresie ról, jakim dorastającym oferuje społeczeństwo.

Nie sprecyzował on jasno definicji tożsamości. Określił ją natomiast w dwóch poziomach.

Na poziomie hipotetycznym, odnosi je do pewnego rodzaju struktury wewnętrznej, będącej rezultatem integracyjnej aktywności ego. Na poziomie doświadczenia opisuje poczucie tożsamości jako poczucie osobowej jedności i historycznej ciągłości jednostki.

Wg J. Kozieleckiego (1986) , tożsamość jest złożonym, wielowymiarowym sądem osobistym, który zależy od pewnych obszarów samowiedzy. Szczególną rolę w okresie tożsamości jednostki odgrywają sądy dystynktywne, czyli sady, których przedmiotem może być wszystko, co wyróżnia jednostkę w grupie np. wyróżnikiem może być narodowość,

religia. Sądy dystynktywne tj. samoopis, samoocena czy standardy osobiste decydują o poczuciu odrębności, o rozwoju tożsamości”.

Tożsamość zależy również od integracji czasowej elementów samowiedzy. Chodzi tutaj o relacje między ”ja” przeszłym, „ja” teraźniejszym i „ja” przyszłym. Człowiek, który nie posiadałby informacji o swojej przeszłości, który nie byłby zdolnym antycypować swojej przyszłości i który ograniczałby się do wiedzy „ tu i teraz”, nie mógłby ukształtować przekonania, ze jest tą sama osobą w całej ontogenezie. W psychologii społecznej podkreśla się, że „ jest to zespół wyobrażeń, sądów i przekonań wobec siebie- koncepcja siebie

(self-concept).

W socjologii zwraca się uwagę, iż „tożsamość jest całością konstrukcji podmiotu , które odnosi się do siebie, do podstawowej potrzeby przynależności, stabilności, identyfikacji z dziedzictwem, dorobkiem przodków”.

Zdaniem J. Nikitorowicza „ Pojęcie tożsamości wskazuje przede wszystkim na kontynuację w czasie pewnych cech „osobowości”. Wskazuje na fakt bycia tym samym, bycia kimś, kto jest tożsamy z sobą , z przeszłością, a więc tożsamy ze swoimi przekonaniami, wartościami, myślami, działaniami”.

Tożsamość jednostki badana jest najczęściej z perspektywy ogólnospołecznej. W takim przypadku jest ona rozumiana jako rezultat identyfikacji z określonymi zbiorowościami

i stanowi podstawę różnicowania między „my” i „ oni”.

Tożsamość odniesioną do „ja” osobistego tworzą cechy wyglądu fizycznego, płeć, cechy osobowościowe, właściwości zachowania), które spostrzegane są jako ważne, stabilne i wyróżniające w pewnym stopniu innych.

Z kolei tożsamość społeczną tworzy przynależność do różnych społecznych kategorii.

„ Posiadać tożsamość społeczna znaczy umieć rozpoznać swoją lokalizację w grupach społecznych, nadać temu znaczenie i na tej podstawie wzbogacać koncepcję własnej osoby. Podobnie jak dla tożsamości osobistej, jak i społecznej, ważna jest kontynuacja społecznych identyfikacji. Ich ważność wzrasta i umacnia się w procesie rozwoju człowieka i zależy

od kultury”.

Tożsamość społeczna jest wynikiem zachowania dziedzictwa przodków, kultywowania podstawowych wartości. Poczucie tożsamości umożliwia jednostce funkcjonowanie w zbiorowości z zachowaniem przeświadczenia o własnej odrębności i niepowtarzalności.

Z kolei tożsamość grupowa wywodzi się z wypadkowej zachowań członków danego społeczeństwa.

Skoncentrowani na przekazywaniu dzieciom i młodzieży wiedzy o świecie, niedoceniamy tego, iż w kontekście z nami, ze szkołą, rówieśnikami, dziecko zdobywa ważną wiedzę o sobie samym. Wiedza ta , kumuluje się i organizując jest przesłanka formowania się struktury poznawczej, nazwanej pojęciem „ja” lub obrazem własnej osoby.

Pojęcie „ja” powstaje w efekcie coraz bardziej pełnego różnicowania tego,

co dotyczy „ja” oraz tego, co dotyczy „nie- ja” . Nie ma zgodności co do tego, w jakim wieku rodzi się przedmiotowa świadomość siebie. Jedni uważają, że następuje to w drugim półroczu drugiego roku życia, kiedy następuje faza ostrego negatywizmu, co świadczy

o pojawieniu się świadomości siebie jako czegoś odrębnego od świata przedmiotów i innych osób. Inni uważają , iż o pierwszych wyobrażeniach własnej osoby można mówić dopiero w wieku przedszkolnym. Pierwsze różnicowanie między „ja” i nie „ja” nie są precyzyjne. Kiedy dziecko boi się psa , często uspokaja osobę mu towarzyszącą „ nie bój się , on ci nic nie zrobi.”

W miarę rozwoju gromadzenia doświadczeń, różnicowania te staja się dokładniejsze, tworzy się coraz pełniejszy obraz własnej osoby.

Krytyczny moment w rozwoju pojęcia własnej osoby przychodzi w okresie dorastania. Obraz „ja” ma określona strukturę. Nagromadzona wiedza

Dotyczy wyglądu zewnętrznego, cech fizycznych 9 „ja” fizyczne), własnych postaw, zdolności i umiejętności („ja” psychiczne), własnej pozycji wśród innych ludzi (”ja” społeczne ). Wiedza o samym sobie wzrasta w toku rozwoju. Występuje ona w dwojakiej postaci: w postaci niecałkowicie jasnych i dających się nazwać przeświadczeń na swój temat i w postaci świadomości opinii

np. „ Jestem chłopcem”, „ Jestem wysportowanym chłopcem”.

Wiedza o samym sobie, to nie tylko zbiór przeświadczeń, sądów na temat tego jaki jestem („ja”) realne, ale również jaki chciałbym być („ja” idealne). Stopień rozbieżności między nimi ma ogromny wpływ na zachowanie człowieka.

Do naruszenia tożsamości może dojść, gdy człowiekowi umiera ktoś bliski, gdy rozpada się grupa, z którą człowiek był silnie związany emocjonalnie, gdy traci się pozycję społeczną .Przykładem takiej sytuacji może być również migracja, emigracja, szybki awans społeczny, okresowy wyjazd, podejmowanie nowych ról. Jest wiele takich krytycznych momentów, jednak szczególnie ważny jest kryzys dorastania. W tym okresie dokonuje się podstawowe ustalenie dotyczące dalszego rozwoju „ja”. Typowym, wczesnym przejawem kryzysu jest negacja. Bunt młodzieży jest próbą samookreślenia się, odpowiedzenia sobie na pytanie „kim jestem?”, a „ kim nie jestem”. Po tym okresie następuje wybór i afirmacja niektórych wartości, wokół których budowana jest wizja „ja”.

Opracowała : Iwona Kamińska

J. Kozielecki, Psychologiczna teoria samowiedzy, W-wa 86, s.325

J. Nikitorowicz, Pogranicze tożsamości edukacja między kulturowa , Białystok1995,s.68

Tamże, s. 68

tamże, s. 88

Por. (w0 Mirosław Sobecki, Poczucie tożsamości narodowej uczniów LO narodowości białoruskiej, litewskiej, Edukacja 19995, nr4, s.44

Por.(w) Materiały i sprawozdania z badań, Teoretyczne podstawy edukacji międzykultueowej, Kwartalnik Pedagogiczny 1990,nr4, s.122

4

---