Przywództwo w grupie
Określenie przywództwa w grupie
Zjawisko przywództwa od wieków przyczyniło się w znacznej mierze do rozwoju ludzkości i przemian strukturalnych w społeczeństwie. W związku ze zmieniającymi się warunkami ekonomicznymi i społecznymi problem przywództwa pozostaje wciąż aktualny.
Znajomość struktury klasy jest szczególnie ważne dla wychowawcy. Nauczyciel znający strukturą klasy i pozycje uczniów buduje strukturę formalną w taki sposób, aby sprzyjała ona integracji i stwarzała warunki do wszechstronnego rozwoju uczniów.
W poznawaniu życia klasy szkolnej, układów miedzy dziećmi przydatne są przede wszystkim metody obserwacji. Jednakże olbrzymią rolę odgrywa także znajomość technik socjometrycznych, które pozwalają na:
poznanie struktury społecznej klasy,
wyodrębnienie osób popularnych,
ale przede wszystkim pozwalają na wyłonienie tych, którzy potrzebują pomocy w znalezieniu swego miejsca w grupie rówieśniczej.
Nauczyciele wychowawcy powinni dążyć do poznania struktury grupy, pozycji poszczególnych uczniów w grupie i czynników warunkujących taką pozycję. Nie zawsze bowiem wystarcza bowiem bezpośrednie oddziaływanie wychowawcze na uczestników grupy, aby doprowadzić do zmian w strukturze grupy. Niejednokrotnie, aby ten cel osiągnąć , należy objąć zamierzonym oddziaływaniem wychowawczym czynniki warunkujące układ stosunków w grupie.
Dzieci wykazują znaczne różnice indywidualne w jakości swoich kontaktów z rówieśnikami. Pomiaru tych różnic dokonuje się za pomocą testów socjometrycznych - ocen lubiania i nielubiania podawanych przez rówieśników. Pozycję ucznia w grupie najlepiej potrafią określić jego rówieśnicy.
” Z grupy uczniów najczęściej wybijają się tacy, którzy mają większe od innych możliwości kierowania zachowaniem swych kolegów, Ci którzy wywierają taki wpływ , bywają nazywani nieformalnymi przywódcami zespołu”
W klasie, grupie może być jeden uznawany przywódca, kilku przywódców konkurencyjnie do siebie nastawionych lub kilka osób tworzących swoistą elitę.
Na terenie klasy podobnie jak w każdej grupie, są osoby, które pełnią określone role przywódcze. Zarówno w jej formalnym jak i nie formalnym nurcie” toczą się walki”
o uzyskanie jak najwyższej pozycji i władzy. Osoby wybierane na przywódców formalnych należą do samorządu klasowego czy szkolnego, nie zawsze muszą pełnić takie same funkcje w nieformalnym nurcie klasy. Przywódcy formalni, mianowani są przez zwierzchników, podczas gdy rola przywódcy nieformalnego opiera się na jego osobistych stosunkach z grupą, na uznawaniu go przez nią bez ingerencji z zewnątrz. Czasami zdarza się, że przywódca formalny pełni jednocześnie funkcję przywódcy nieformalnego. Dzieje się tak w przypadku, gdy pełniąca tę funkcję osoba jest powszechnie lubiana i wybierana przez cała klasę.
Dzieci popularne potrafią inicjować interakcje z rówieśnikami. Umieją wchodzić do istniejących grup i zawierają przyjaźnie ostrożnie, ale z poczuciem pewności. Wykazują wrażliwość na cudze potrzeby i pragnienia, potrafią rozwiązywać konflikty przemawiając do rozsądku , a nie siłą.
Pozycja przywódcy wiąże się z określonym typem stosunków zachodzących miedzy nim
a pozostałymi członkami grupy. Według Z. Zaborowskiego stosunki te można rozpatrywać w kilku aspektach, z których wynika że:
„1.Łączność w grupie skierowana jest na osobę przywódcy. On zazwyczaj jest ośrodkiem rozmów i dyskusji, do niego zwracają się członkowie grupy z pytaniami, o opinię, on wypowiada ważne sądy o członkach grupy, o jej zadaniach...Głos przywódcy ma na ogół największe znaczenie w grupie.
2. Przywódca jest ośrodkiem inicjującym akcje grupy, on podejmuje ważne dla niej decyzje...Im większy ma on prestiż w grupie, im bardziej jest lubiany, tym większy ma wpływ na kierunek i przebieg działalności członków grupy.
Stosunki miedzy przywódca a grupą nie mogą być zbyt bliskie, gdyż prowadziłoby to do spoufalenia i w rezultacie obniżyło prestiż przywódcy.
Wymagania i oczekiwania ze strony grupy w stosunku do przywódców są większe niż do pozostałych członków. Zazwyczaj grupa wymaga od przywódcy większej odpowiedzialności, aktywności , ściślejszego stosowania do utrwalonych w grupie norm.
Przywódca współpracuje z członkami grupy w ramach określonych norm, zwyczajów i obyczajów. Pod groźbą utraty pozycji nie może ich dowolnie zmieniać lub przekraczać”
Biorąc pod uwagę sposób wyboru przywódcy i jego wpływ na swoich zwolenników można dokonać podziału przywódców na:
Przywódcy:
Liberalni,
Demokratyczni,
Autokratyczni,
„ Przywódcy liberalni - najlepiej dbają o interesy klasy, a przywódcami są doraźnie, gdy klasa ich potrzebuje. Z czasem tracą swoją pozycję.
Przywódcy autokratyczni- cieszą się uznaniem niektórych uczniów, przez pozostałych są nielubiani. Działają samowolnie i nie liczą się ze zdaniem klasy.
Przywódcy demokratyczni -są prawdziwymi przywódcami, podejmują decyzje z cała klasą, pozwalają się krytykować. Nie wywyższają się ponad innych.
Na wybór formalnych przywódców ma znaczny wpływ nauczyciel wychowawca. Znajomość przez niego nieformalnej struktury klasy i stosunków w niej panujących pozwala na uniknięcie wielu błędów przy wyborze np. gospodarza klasy, przywódcy grupy w internacie . Nie może to być osoba wybrana tylko z racji dobrych ocen, prymus, który nie jest lubiany przez swoich kolegów, uznany powszechnie za
„lizusa i kujona”.
Czynniki decydujące o wyborze przywódcy
Czynniki bezpośrednie:
Jednym z najważniejszych czynników wpływających na osiąganie przez dzieci popularności są wg M. Łobockiego „czynniki psychoofizyczne, na które składają się nie tylko cechy osobowości reprezentowane przez przywódcę, ale również jego zdolności, umiejętności, a także ogólny rozwój fizyczny, a więc zarówno
cechy fizyczne,
intelektualne,
jak i cechy osobowości.”
1.Cech osobowości.
Dzieci popularne są
przyjacielskie ,
widoczne społecznie,
koleżeńskie,
wykazujące wrażliwość na cudze potrzeby,
są pewni siebie,
Rodzice mogą zwiększyć prawdopodobieństwo, że ich dziecko nabędzie niezbędnych umiejętności społecznych np.
poprzez stosowanie ciepłej atmosfery rodzinnej, poprzez dostarczanie własnym zachowaniem modelu adekwatnych zachowań społecznych,
2.Zdolności intelektualne.
Wyniki w nauce,
Inteligencja,
Zainteresowania,
3.Atrakcyjność fizyczna.
Przywódcy są bardzo często atrakcyjni fizycznie, silni fizycznie i wysportowani, wybiegają poza przeciętną wieku w grupie.
4. Pochodzenie społeczne.
Czynniki pośrednie:
Kolejność urodzenia dziecka w rodzinie.
Najmłodsze dzieci są częściej popularne, niż dzieci urodzone jako pierwsze lub kolejne. Dzieci najmłodsze wykazują najsilniejszą potrzebę rozwijania umiejętności interpersonalnych np. tolerancji, przekonywania,
Imiona dzieci.
Dzieci o nietypowych imionach są często obiektem drwin, na skutek czego ulega obniżeniu ich poczucie własnej wartości, a następnie spadek popularności.
3. Płeć
Praca z gwiazdami i dzieckiem nieakceptowanym w grupie.
Odrzucenie jest sytuacją przykrą i niezrozumiałą dla dzieci szczególnie dla dzieci w młodszym wieku szkolnym. Dostarcza silnych negatywnych emocji, może doprowadzić do ukształtowania nieprawidłowego modelu kontaktów społecznych z innymi ludźmi, niechętnego stosunku do nauki i szkoły.
Poznawszy strukturę klasy, grupy nauczyciel wychowawca powinien podejmować działania mające na celu skorygowanie pozycji jednostek izolowanych i odrzuconych.
Nauczyciel ma do dyspozycji dwie główne strategie postępowania:
„Podejmuje działania indywidualnie ingerując w zaistniałe sytuacje, stwarza nowe sytuacje wychowawcze.
Współdziała z klasą, organizując procesy grupowe i sytuacje, które sprzyjają poprawie pozycji dziecka .”
Z. Zaboroski wyróżnia trzy rodzaje zachowań nauczycieli:
„ - zachowania podnoszące- przyjazny , życzliwy stosunek do uczniów, dawanie wskazówek, wyjaśnianie , rozwijanie wypowiedzi, poszanowanie godności uczniów,, tolerancja, nagradzanie, chwalenie, dodawanie otuchy,
zachowania wymienne -pytania. Proszenie o informację, prowadzenie dialogu,
zachowania obniżające -krytyka, wyśmiewanie, , karanie, izolowanie, przerywanie wypowiedzi,
W celu podwyższenia pozycji ucznia w grupie nauczyciel powinien jak najszybciej zajmować wobec niego postawę podnoszącą, dając dowód, że liczy się z danym dzieckiem, że nie uważa go za gorszego od innych.
Demokratyczny oraz konsekwentny i elastyczny styl pracy wychowawczej sprzyja akceptacji nauczyciela przez uczniów i wytworzeniu się przyjaznej atmosfery wychowawczej. Chcąc zmienić nieformalna strukturę grupy nauczyciel powinien przede wszystkim dążyć do zmiany postaw interpersonalnych uczniów. Przekształcenie postaw może dokonać się jedynie w toku wzajemnych interakcji, a te ma ją miejsce w różnorodnych sytuacjach wychowawczych.
Świadome, oparte na dokładnej znajomości grupy i jednostki oraz wiedzy psychologiczno- pedagogicznej działania nauczyciela mogą wpłynąć modyfikująco na sytuację uczniów nie akceptowanych w grupie. Nauczyciel wychowawca powinien stosować przede wszystkim zasadę pozytywnego wzmocnienia zachowań uczniów izolowanych i odrzuconych, a także uczniom akceptowanym powierzać zadania zmierzające do włączenia kolegów w życie klasy.
M. Pilkiewicz wskazuje na 3 mechanizmy jakie działają w relacji n-l i uczniowie w klasie szkolnej:
„ 1. Nauczyciel funkcjonuje jako model postaw społeczno - interpersonalnych
w różnorodnych kontaktach z uczniami. Uczniowie uczą się poprzez naśladowanie zachowań nauczyciela. Działa tu mechanizm modelowania zachowań.
2. Nauczyciel jest dysponentem nagród i kar. Reaguje na zachowania uczniów; te które chce zahamować lub wyeliminować karze. Zachowania pozytywne , poprawne nagradza. Tym samym są utrwalane. Działa tu mechanizm uczenia się przez uwarunkowania za pomocą wzmocnień.
Nauczyciel jest organizatorem życia społecznego klasy, stwarza sytuacje wychowawcze będące dla uczniów źródłem zdobywania osobistych doświadczeń, które mogą utrwalać lub zmieniać dotychczas ukształtowane postawy. Działa tu mechanizm uczenia się poprzez aktywne uczestnictwo w sytuacjach społecznych.”
W klasie szkolnej działa mechanizm modelowania zachowań, a rolę modeli odgrywają jednostki akceptowane. Oni sami nagradzają poprzez takie formy zachowań jak okazywanie życzliwości i zainteresowania. Konsekwentne stosowanie wzmocnień pozytywnych może zlikwidować poważne zaburzenia zachowania, przyczynia się do lepszego zachowania uczniów w grupie.
Dziecku, które nie umie dostosować się do działalności grupy rówieśników, trzeba w tym pomóc. Główny problem to aktywizowanie tych uczniów, powierzanie zadań z których mogą się wywiązać, a które są ważne dla całej klasy. Możemy tutaj wyróżnić trzy typy działań:
Działania skupione wokół spraw nauki.
Należy zwrócić uwagę na sprawę wyników w nauce i konieczność pomocy dzieciom mającym trudności w nauce. W tym celu należy utworzyć zespoły samopomocy koleżeńskiej, których „kierownikami” zostaną uczniowie akceptowani.
Działalność rozrywkowo - rekreacyjna.
Składają się na nią wieczorki, dyskoteki, wycieczki, wyprawy do kina i teatru. Tutaj dopiero ujawniają się talenty uczniów. Klasa zaczyna spostrzegać uczniów w innym wymiarze. Bardziej ujawniają się takie cechy jak koleżeńskość, umiejętności organizatorskie, inicjatywa, życzliwość.
Działalność społeczna dla szkoły.
Przez różne formy aktywności należy aktywizować dzieci odrzucone i izolowane.
Nauczyciel podejmujący zmiany nieformalnej struktury klasy powinien:
„1.Nie nadużywać kar- w pracy wychowawczej powinny dominować wzmocnienia pozytywne.
2.Koncentrować się na silnych stronach ucznia.
3.Często potwierdzać wartość ucznia nieakceptowanego.
4.Stosować konkretne wymagania dostosowane do możliwości uczniów.
5.Stosowac różnorodne metody poznawania zespołu.
6.Wspóldziałać z uczniami akceptowanymi w zakresie modyfikowania obrazu dziecka nieakceptowanego „ w oczach klasy”
Opracowała: Iwona Kamińska
M. Łobocki, Stosunki dominacji w klasie szkolnej, Życie Szkoły nr 12,, s.97
Z. Zaborowski, Podstawy wychowania zespołowego, W-wa 1987,PWN, s.220
M. Łobocki, Stosunki dominacji w klasie szkolnej, Życie Szkoły nr 12, s.39
M. Łobocki , Wychowanie w klasie szkolnej, W-wa1969, s.86
Dorota Ekiert -Grabowska, Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej,W-wa,WsiP,s.126
Dorota Ekiert - Grabowska, Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej, W-wa, WsiP, s. 143
tamże, s.179
1