Dewiacja i przestępczość to nie to samo, chociaż często się pokrywają. Pojecie dewiacji jest dużo szersze niż pojecie przestępczości oznaczające postępowanie nonkonformistyczne, które jest jednoznaczne ze złamaniem prawa. Dewiację można zdefiniować jako nieprzestrzeganie zespołu norm przyjętych przez członków danej społeczności lub społeczeństwa. Dewianci natomiast to ludzie nieżyjący zgodnie z regułami, których przestrzega większość z nas, mimo iż zdarza się nam czasem przekroczyć ogólnie uznawane reguły zachowań poprzez dopuszczenie się drobnych kradzieży z polek sklepowych, wynosząc coś z prac lub przekraczając ograniczenie prędkości.

Badaniem przestępczości i dewiacji zajmuje się kryminologia tzw. zajmująca się badaniem zachowań podlegającym prawu karnemu, gdzie podmiotem są metody określenia poziomu przestępczości, tendencji w odrąbie poszczególnych kategorii przestępstw oraz strategii walki z przestępczością, a socjologia dewiacji bada zachowania niepodlegające prawu karnemu, podmiotem zachowań dewiacyjnych jest stosowanie pytań, dlaczego określone zachowania uważa się powszechnie za dewiacyjne. Badania dewiacji mogą obejmować zjawiska tak różnorodne, dlatego istnieją teorie socjologiczne, które wywarły największy wpływ na socjologię dewiacji tzw.:

• teoria funkcjonalistyczna

• teoria interakcjonistyczna

• teoria etykietowania

• teoria konfliktu

• teoria kontroli

Teoria funkcjonalistyczna ukazuje, że przestępczość i dewiacja wynikają z napiec strukturalnych i braku społecznych mechanizmów moralnej regulacji zachowań. Jeżeli jednostki i grupy społeczne nie maja szans na realizacje swoich aspiracji za pomocą dostatecznych środków, u niektórych z nich to rozbierznośći między pragnieniem a spełnieniem przerodzi się w motywacje dewiacyjna. Brak szans na sukces w skali społeczeństwa jest gwałtownym czynnikiem różniącym tych, którzy angażują się w działalność przestępczą i tych, którzy tego nie robią. Większość ludzi realnie ocenia swoją sytuacje i dostosowuje do niej swoje aspiracje, błędne jest założenie ze niedopasowanie aspiracji i możliwości jest wyłącznie problemem nieuprzywiliowanych, inne grupy ludzi maja skłonności do popełniania przestępstw.

Teoria interakcjonistyczna postrzega dewiacje jako wytworu społeczeństwa, odrzuca istnienie typów działań, które byłby dewiacyjne. Teoria stawia pytanie, co sprawia, że dane zachowanie zostaje uznane za dewiacyjne, i dlaczego te a nie inne grupy społeczne otrzymują etykietę dewiantów.

Teoria etykietowania ( zgodnie, z która nadanie komuś etykiety dewianta wzmacnia jego zachowania dewiacyjne) jest ważna, ponieważ wychodzi z założenia, że żadne działanie nie jest samo przez się kryminalne (ani normalne). W świetle tej teorii dewiacja nie jest zespołem cech jednostek lub grup społecznych, ale procesem interakcji między dewiantami a niedewiantami. Aby dotrzeć do natury samej dewiacji, trzeba najpierw odpowiedzieć na pytanie, dlaczego niektórym ludziom przyczepia się atykiete dewianta., tzw. należy badać, w jaki sposób pewne zachowania zostaja uznane ze dewiacyjne i dlaczego pewne grupy są etykietowanie jako dewiacyjne, a inne nie.

Ludzie reprezentujący prawo i porządek, który mogą narzucać konwencjonalne definicje moralności przyczepiają innym większość etykiet. Zatem przedkładające się na kategorie dewiacji etykiety wyrażają strukturę władzy w społeczeństwie, reguły w kategoriach, których definiowana jest dewiacja zostały w większości stworzone przez bogatych dla biednych, przez mężczyzn dla kobiet, przez starszych dla młodszych. Etykietowanie wpływa nie tylko na postrzegani jednostki przez innych, ale również na jej własne poczucie tożsamości. Teoria etykietowania jest chyba podejściem najszerzej stosowanym w badaniach nad przetepczością i zachowaniami dewiacyjnymi. Teoria ta uczula nas na to jak to się dzieje ze pewne zachowania zostaja uznane za naganne i na reakcje władzy, od których to zależy, oraz na warunki sprzyjające wejściu jednostki w konflikt z prawem.

Teoria konfliktu analizuje przestępczość i dewiacje w kategoriach struktury społecznej, konfliktu interesów poszczególnych grup i zachowania władzy przez elity. Teoria chce pokazać, że dewiacja jest wyborem, często natury politycznej.

Wiele przestępstw Np. napaści rabunkowe na przechodniów, masowo było rozpowszechnianie przez media, środki przekazu w celi odwrócenia uwagi społeczeństwa od rosnącego bezrobocia, obniżenia zarobków oraz głębokich wad strukturalnych społeczeństwa. Nierównowaga władzy nie ogranicza się jednak do tworzenia prawa. Ludzie, którzy maja władze tez łamania prawo, ale rzadko są pociągani do odpowiedzialności, ale organy ścigania obawiają się skutków, jakie może za sobą pociągnąć walka z przestępczością ludzi u władzy, dlatego skupiają wysiłki na zwalczaniu przestępczości słabszych członków społeczeństwa. Przestępczość dotyczy wszystkich warstw społeczeństwa i należy ja rozumieć w kontekście nierówności i konfliktu interesów różnych grup społecznych.

Teoria kontroli zakłada, że przestępstwo jest wynikiem zachwiania równowagi między impulsami skłaniającymi do czynu przestępczego a mechanizmami kontroli społecznej i fizycznej powstrzymującymi od takich czynów. Teoria przyjmuje, że ludzie działają racjonalnie i, że każdy, gdyby tylko miał po temu sposobność dokonywałby czynów dewiacyjnych. Wiele rodzajów przestępstw jest wynikiem „decyzji sytuacyjnych” – dana osoba widzi okazję i jest to wystarczająca motywacja. Ludzie, iż są samolubni, podejmują wykalkulowane decyzje, czy należy się angażować w działalność przestępczą, czy nie, ważąc potencjalne korzyści i ryzyko, na jakie ich ona naraża.

Jeżeli typy więzi człowieka ze społeczeństwem i prawem takie jak: zaabsorbowanie, zaangażowanie i przekonanie, są wystarczająco silne, wspomagają kontrole społeczną, odbierając ludziom wolność do łamania reguł. Przestępczość i dewiacja wynikają natomiast ze słabości tych więzi. Np. młodocianymi przestępcami zostają często jednostki o niskim poziomie samokontroli - będącym skutkiem niewłaściwej socjalizacji w domu i szkole.

Niektórzy zwolennicy teorii kontroli uważają, że przyczyną wzrostu przestępczości jest zwiększenie możliwości uprawniania działalności przestępczej oraz mnogość jej potencjalnych celów w nowoczesnym społeczeństwie. W miarę wzrostu zamożności społeczeństwa celem życia wielu ludzi staje się konsumpcja i coraz więcej osób posiada takie dobra, jak telewizor, sprzęt wideo, komputer czy samochód – przedmioty czasem kradzione. Zapobiegania przestępczości zwraca się szczególną uwagę na okoliczności sprzyjające wystąpieniu przestępstwa. Podstawą strategii działania jest idea ochrony potencjalnych obiektów przestępstw, czyli utrudnienie ich popełniania przez bezpośrednią interwencję w potencjale „ sytuacje przestępcze”. Problem przestępczości pojawia się wówczas, gdyż zabezpieczenia społeczne i fizyczne są niewystarczające. W społeczeństwach nowoczesnych wzrost przestępczości jest wynikiem rosnących możliwości popełniania przestępstw i coraz większej liczby obiektów, których mogą one dotyczyć.

Przestępczość jest tylko jednym z przejawów zachowań dewiacyjnych, obejmuje tak wiele różnorodnych form działania - – od kradzieży tabliczki czekolady do masowego morderstwa, – że trudno wyobrazić sobie, aby jedna teoria zdołała objąć wszystkie rodzaje działalności przestępczej.

Znaczenie socjologicznych teorii przestępczości jest dwojakie. Po pierwsze słusznie podkreślają one ciągłość miedzy zachowaniami kryminalnymi a przyzwoitymi. Konteksty, w których określane zachowania są postrzegane jako przestępcze i niegodne z prawem bardzo się od siebie różnią, i że w przypadku działań przestępczych ważny jest kontekst. Fundamentalny wpływ na to czy ktoś zaangażuje się w działalność przestępczą i zostanie przestępca ma jego socjalizacja i otoczenie społeczne. Sposób rozumienia zjawiska przestępczości wywiera bezpośredni wpływ na strategie jej zwalczania.

Wolność jednostki jest połączona ze sprawiedliwością społeczna – porządkiem społecznym, w którym nierówności nie są ogromne i każdy ma szanse na osiągniecie z życiu pełni i satysfakcji. Jeżeli wolność nie równoważy równości i życie wielu ludzi jest pozbawione nadziei na samospełnienie, zachowania dewiacyjne mogą okazać się destrukcyjne (niszczący, rujnujący, rozkładowy) w skutkach.