„Tożsamość osobowa a tożsamość społeczna”

T.Bajkowski K. Sowiecki Zeszyty Naukowe Forum Młodych pedagogów

przy komitecie Nauk Pedagogicznych PAN 2001

Własna tożsamość według M. Jarymowicz to posiadane przez podmiot, wizje własnej osoby, a dokładnie wizje tego co dla autocharakterystyki najważ­niejsze, najbardziej charakterystyczne i specyficzne.

Dla wielu badaczy pojęcie tożsamości jest różnie definiowane w zależno­ści od celów badawczych, orientacji filozoficznych i epistemologicznych. Zna­ne są dwa różne podejścia do pojęcia tożsamości:

1) podejście fenomenologiczne - odwołuje się do całościowych, funda­mentalnych poczuć podmiotu - poczuć ciągłości, spójności, niepowta­rzalności własnej osoby [Erikson 1950, Bosma 1985],

2) podejście poznawcze - tożsamość jako system samowiedzy (Jarymo­wicz 1984), jako schemat [Schlenker 1985] czy jako zbiór cech schema-towych [Markus 1977, Bikont 1988]. Ten punkt widzenia rozpatrywany jest w pracach Tajfela, Browna i Turnera, Zillera, Greenwalda i Pratka-nisa [por. A. Bikont 1988, s. 15].

Na tożsamość składają się dwa subsystemy: tożsamość osobista i toż­samość społeczna. Tożsamość osobista zapewnia poczucie ciągłości, spójno­ści JA oraz poczucia wyjątkowości własnej osoby. Tożsamość społeczna natomiast zapewnia proces ciągłości, spójności JA oraz poczucie podobień­stwa. O tożsamości więc rozstrzyga wyjątkowość jednostki i jej podobieństwo do innych.

Liczni autorzy przedmiotu [Snyder i Fromkin 1980, Jarymowicz i Codol 1979] tożsamość osobistą zakotwiczają w potrzebie unikalności, zaś tożsamość społeczną osadzają na potrzebach przynależności i podobieństwie do innych. W koncepcji E. Eriksona [1950] tożsamość to poczucie, że jest się kimś unikalnym, a jednocześnie zintegrowanym w obrębie społecznego układu od­niesienia, w którym pełni się określoną rolę.

Pomiędzy zaś tożsamością osobistą a tożsamością społeczną dochodzi do różnych relacji. Wyraźnie zaznaczają się jednak trzy różne punkty spojrzenia:

1) tożsamość społeczna jest instrumentalna wobec osobistej i w niej się

zawiera [Ziller 1964, Malrieu 1980]. Malrieu [1980] stwierdza: dziecko

część swojej tożsamości kształtuje poprzez udział w życiu społecznym.

Jest ono swoim nazwiskiem, swoją klasą w szkole, swoją narodowością,

. swoją drużyną sportową. To jest jego tożsamość zewnętrzna («exogene»). Ale przynależności te nie są warunkiem wystarczającym do ufor­mowania tożsamości. Tożsamości «zewnętrzne» są oceniane z punktu widzenia tożsamości «wlaściwej», którą podmiot wypracowuje poprzez relacje z innymi,

2) tożsamość społeczna jest wyższą rozwojowo, późniejszą formą niż toż­samość osobista [Greenwald, Pratkanis 1984],

3) oba subsystemy tożsamości są równorzędne i mają odrębne funkcje [Brown, Turner, Tajfel, Jarymowicz].

O uformowanej tożsamości można mówić wtedy gdy na podstawie samo­wiedzy jednostka potrafi odróżnić własne JA i kategorię MY od innych, wyod­rębnić z samowiedzy cechy specyficznie własne.

Podsumowując można stwierdzić, że poczucie własnej spójności, całości w czasie i przestrzeni oraz poczucie odrębności od otoczenia stanowią o toż­samości.

Z różnych też przyczyn dochodzi do zmian tożsamości, co zaznacza się kryzysem dojrzewania. E. Erikson powiada, że czas młodości to psychologicz­nie - społeczny okres karencji, w którym człowiek, swobodnie eksperymentu­jąc rolami szuka sobie miejsca w jakimś sektorze społeczeństwa, szuka niszy która jest wyraźnie określona i jakby specjalnie stworzona dla niego. (...). Co więcej, w nowoczesnym i rozwiniętym społeczeństwie nie istnieje żadna zinsty­tucjonalizowana płaszczyzna służąca nabywaniu tożsamości (...). A oferta możliwych ról społecznych (...) niezmiernie bogata i rozproszona (tożsamość

versus).

Głównymi kryteriami wyodrębniania siebie od innych oraz zaliczania do kategorii MY dla większości młodych ludzi są preferowane wartości i przyj­mowane postawy życiowe. Tam, gdzie brakuje określonego systemu wartości i postaw życiowych zaznacza się zachwianie sensu i tożsamości osobowej.

Wartości bowiem to pewne obrazy czy wizje rzeczy, stanów, czy procesów pożądanych, uznawanych za właściwe, słuszne, moralne, czy też takie, jakich by się chciało. Wartości są relatywnie bardziej stabilne, bardziej zakotwiczo­ne w strukturze osobowości oraz niezbędne do utrzymania wewnętrznej spój­ności grupy.

M. Jarymowicz, Próba konceptuałizacji pojęć tożsamość osobista - tożsamość spo­łeczna: odrębność schematowa Ja - My - Inni jako atrybut tożsamości. ..Studia Psycholo­giczne" 1989, 2, s. 73

M. Czerwińska-Jasiewicz. Decyzje młodzieży dotyczące własnej przyszłości (uwa­runkowania psychospołeczne), Warszawa 1997, s. 72

P. Boski, M. Jarymowicz, H. Malewska-Peyre, (red.). Tożsamość a odmienność kułturowa, Warszawa 1992, s. 82

A. Bikont, op. cit., s. 20

Ibidem, s. 30.

H. M. Griese, op. cit., s. 70

S. Nowak, Postawy wartości i aspiracje społeczeństwa polskiego. Przesłanki do pro­gnozy na tle przemian dotychczasowych, (w.) Polskie systemy wartości i modele konsumpcji. Diagnozy- prognozy, (red.) Siemieńska R.. Warszawa 1986 s. 13

---