Nachmias „Metody badawcze w naukach społecznych”
* rozdz.5-Plany badawcze: eksperymenty
-Rozdział ten jest poświęcony problematyce planów eksperymentalnych, sposobom wykorzystywania wyników badań eksperymentalnych oraz zagadnieniu ich trafności ;
-Plan badawczy to program zgodnie z którym badacz zbiera, analizuje i interpretuje wyniki; jest to logiczny model wnioskowania, pozwalający badaczowi na wyprowadzenie wniosków dotyczących relacji przyczynowo- skutkowych pomiędzy badanymi zmiennymi; określa on również zakres uogólniania wniosków tj. czy wyniki można rozszerzyć na większą populację ;
-Klasyczny plan eksperymentalny składa się z dwóch porównywalnych grup : grupy eksperymentalnej i kontrolnej; różnią się tym, że grupa eksperymentalna poddawana jest działaniu zmiennej niezależnej, a kontrolna nie; aby oszacować wpływ zmiennej niezależnej, badacze dwukrotnie dokonują pomiarów zmiennej zależnej (traktowanych jako wyniki) w każdej grupie; pierwszy pomiar-pomiar początkowy- przeprowadzany jest przed wprowadzeniem zmiennej niezależnej a pomiar końcowy po zadziałaniu zmiennej niezależnej; następnie dokonuje się porównania wielkości różnicy między pomiarem początkowym i końcowym; jeżeli różnica jest istotnie wyższa w grupie eksperymentalnej w porównaniu z grupą kontrolną , to można wyciągnąć wniosek, że zmienna niezależna jest przyczynowo powiązana ze zmienną zależną:
-klasyczny plan eksperymentalny pozwala zrozumieć logikę wszystkich innych planów badawczych; jest to rodzaj modelu, z którym możemy porównywać pozostałe plany; eksperyment pozwala badaczowi na wyprowadzenie wniosków o zależnościach przyczynowo-skutkowych, a także stosunkowo łatwo badać czy zmienna niezależna rzeczywiście spowodowała zmiany zmiennej zależnej
-w praktyce stwierdzenie przyczynowości wymaga przeprowadzenia trzech niezależnych operacji:
wykazanie kowariancji, co oznacza ,że dwa zjawiska się współzmieniają; w badaniach naukowych pojęcie kowariancji wyrażane jest w postaci miar związku między zmiennymi, czyli korelacji lub inaczej siły powiązania
wyeliminowanie relacji pozornych, czyli wykazanie, że nie istnieje w badanej kowariancji, taka trzecia zmienna za pomocą której można by ten związek wyjaśnić
określenie porządku czasowego występowania zjawisk tj. wykazanie, że zakładana przyczyna pojawia się lub zmienia pierwsza przede zakładanym skutkiem
-Podstawowe cechy planu badawczego : klasyczny plan badawczy ma 4 podstawowe cechy: możliwość porównywania, manipulowania, kontrolowania i uogólniania.
Porównywanie
Porównywanie jest operacją wymaganą, wtedy gdy chcemy wykazać że dwie zmienne ze sobą korelują; aby oszacować kowariancję, należy ustalić wynik, jaki uzyskają badani na wymiarze zmiennej zależnej przed wprowadzeniem i po wprowadzeniu zmiennej niezależnej, czy też porównać grupę osób poddanych oddziaływaniu zmiennej niezależnej z grupą osób, które temu oddziaływaniu nie zostały poddane; w pierwszym wypadku dana grupa jest porównywana sama ze sobą, w drugim porównuje się grupę eksperymentalną z kontrolną
Manipulowanie
W pojęciu przyczynowości przyjmuje się, że jeżeli Y jest spowodowane przez X, to znaczy że zmiany wartości X będą wyprzedzać zmiany wartości Y, gdyż w przeciwnym wypadku zmiennej X nie będzie można uznać za przyczynę ; badacz musi również określić metody manipulowania sposobu przyporządkowania do grupy badawczej; podstawowym dowodem pozwalającym określić sekwencję czasową zdarzeń - tj. zmienna niezależna wyprzedziła zmienną zależną- jest to że zmiany zmiennej zależnej pojawiły się dopiero po zadziałaniu zmiennej niezależnej.
Kontrolowanie: trafność wewnętrzna planu badawczego
Kontrolowanie trzecie kryterium przyczynowości wymaga wyeliminowania innych czynników ,które mogłyby zmniejszyć trafność wnioskowania , że zmienne te są ze sobą przyczynowo związane jest to problem trafności wewnętrznej ;badacz musi określić czy zmiany wartości niezależnej rzeczywiście spowodowały zmiany wartości zmiennej zależnej; czynniki zakłócające trafność wewnętrzną można podzielić na takie, które pojawiają się zanim wystąpi operacja badawcza -czynniki poza planem- i takie, które są związane z planem badawczym i wpływają na wyniki w trakcie trwania badania
*Czynniki poza planem. Występują gdy przyporządkowanie do grupy eksperymentalnej lub kontrolnej odbywa się w sposób stronniczy jest to tzw. efekt doboru ; przyczyną tego zjawiska jest powstawanie różnic pomiędzy grupą eksperymentalną i kontrolną , zanim wystąpi operacja badawcza; różnice te są spowodowane czynnikami pojawiającymi się poza planem badawczym ; jeżeli dwie grupy różnią się między sobą na początku eksperymentu to trudno będzie później oddzielić efekt doboru od efektu oddziaływania zmiennej niezależnej; efekt doboru jest niezwykle istotny gdy osoby badane same decydują czy wziąć udział w eksperymencie;
*Czynniki związane z planem badawczym. Obejmują te zmienne, które pojawiły się w trakcie prowadzenia badania i mogły spowodować zmiany w badanych osobach oraz zmiany w narzędziu pomiarowym ; do czynników tych zliczamy efekt oddziaływania samego badania
Historia to zmienna dotycząca wszelkich zdarzeń zewnętrznych pojawiających się w trakcie badania, które mogą wpłynąć na osoby badane np. w badaniu którego celem jest oszacowanie wpływu kampanii przedwyborczej na zachowania wyborcze, poparcie dla kandydata nie musi być spowodowana uzyskanymi informacjami, ale może być wynikiem wydarzeń które nastąpiły w tym czasie (mogło dojść do konfliktu z rządem , nastąpił poważny kryzys ekonomiczny etc.) ; im dłuższy czas upłynie między pomiarem początkowym a końcowym, tym większe prawdopodobieństwo ,że przy formułowaniu wyjaśnienia alternatywnego hipotezy badawczej powinny być uwzględnione wydarzenia inne niż zmienna niezależna
Dojrzewanie obejmuje procesy biologiczne ,psychologiczne lub społeczne które mogą -wraz z upływem czasu- przyczynić się do powstania zmian w osobach badanych lub obiektach; dojrzewanie tak jak historia stanowi zagrożenie dla trafności wnioskowania o charakterze przyczynowo- skutkowym
Utrata osób badanych to czynnik opisujący problemy związane ze zmniejszeniem próby, który powoduje, iż badacz nie jest w stanie zebrać kompletu danych dla wszystkich badanych przypadków
Instrumentacja opisuje zmiany w narzędziu pomiarowym w okresie między pomiarem początkowym a końcowym; brak stabilności narzędzia pomiarowego , określanej też jako rzetelność może być zagrożeniem dla trafności badań eksperymentalnych
Testowanie - możliwość uwrażliwienia przez pomiar jest podstawowym problemem nauk społecznych; innymi słowy sam proces testowania może zmienić badane zjawisko; poddanie pomiarowi początkowemu może uwrażliwić osoby badane i zwiększyć ich wyniki w pomiarze końcowym; różnica, więc może wyniknąć ze zdobytego doświadczenia przez osobę badaną w trakcie pomiaru początkowego; w fazie pomiaru końcowego mogą oni udzielać takich odpowiedzi jakich się od nich oczekuje
Zjawisko artefaktu regresji jest czynnikiem zakłócającym trafność badania wtedy, kiedy postępowanie eksperymentalne może spowodować zmianę wyników tych osób, które w pomiarze początkowym zmiennej zależnej uzyskały skrajne wyniki z powodów niezależnych od nich
Procedury kontroli
Naukowcy korzystają z 2 metod kontroli czynników zewnętrznych w stosunku do planu badawczego. Po pierwsze stosują dobór wiązany pozwalający kontrolować zmienne znane badaczowi przed rozpoczęciem postępowania eksperymentalnego. Po drugie stosują randomizację , która pomaga wyrównać działanie czynników nie dających się z góry ustalić
Dobór wiązany jest sposobem wyrównywania grupy eksperymentalnej i kontrolnej ze względu na czynniki nie związane z planem badawczym. W tym celu można zastosować dwie metody: dopasowywanie dokładne i dopasowywanie rozkładów częstości . Dopasowywanie dokładne polega na przyporządkowywaniu każdej osobie z grup eksperymentalnej jednej osoby z grupy kontrolnej w taki sposób, aby posiadały one identyczne wyróżnione cechy; główną wadą tej metody jest trudność w dopasowywaniu osób, gdy liczba czynników jest duża. Alternatywną i bardzo skuteczną metodą dopasowywania jest odwołanie się do rozkładu częstości ; zamiast dobierać osoby w pary , dwie grupy dopasowuje się do siebie ze względu na podstawowe charakterystyki np. jeżeli interesuje nas dopasowanie ze względu na wiek, to średni wiek, to średni wiek w jednej grupie powinien odpowiadać średniej wieku w grupie drugiej . Problemem jest tu to, że badacz zazwyczaj nie wie które z uwzględnionych czynników są najważniejsze i czy uwzględnił wszystkie
Randomizacja rozwiązuje problem dopasowania, przyporządkowując osoby do grup w sposób losowy np. rzucając monetą; gwarantuje to że każda osoba ma jednakowe szanse znalezienia się w obu grupach. Randomizacja znosi efekty stałego błędu spowodowanego czynnikami zewnętrznymi w stosunku do planu eksperymentalnego , które mogą być powiązane albo ze zmienną zależną albo niezależną. Metoda ta pozwala kontrolować jednocześnie wiele czynników nawet gdy badacz nie jest świadomy ich oddziaływania
Uogólnianie: trafność zewnętrzna
Większość badań koncentruje się nie tylko na analizowaniu wpływu jednej zmiennej na drugą w określonych warunkach, lecz także stawia pytanie, o to jakie jest to oddziaływanie w innych warunkach społecznych i czy da się je przenieść na większe zbiorowości ludzi; odpowiedź na to pytanie mieści się w pojęciu trafności zewnętrznej planu badawczego. Aby zapewnić trafność zewnętrzną należy zadbać o to, aby próba była reprezentatywna czyli aby cechy charakteryzujące osoby badane odzwierciedlały cechy charakteryzujące badaną populacje; chociaż procedura randomizacji gwarantuje trafność wewnętrzną planu badawczego, to nie gwarantuje całkowicie, że badana próba będzie reprezentatywna dla interesującej badacza populacji; aby można było uogólnić wyniki poza ograniczony zakres konkretnego badania, badacz musi starannie wybrać próbę ,posługując się taką metodą doboru która zapewnia reprezentatywność; metody oparte na rachunku prawdopodobieństwa, takie jak dobór losowy pozwalają dokonywać generalizacji na większe wyraźnie zdefiniowane populacje.
*rozdz.6: Plany badań przekrojowych i plany quasi-eksperymentalne
-Plany omówione w tym rozdziale, stanowią alternatywę klasycznego planu eksperymentalnego ; każdy z tych planów ma swoje zalety i wady ,ale wszystkie umożliwiają badanie zmiennych w realnych warunkach życiowych
-Rodzaje zmiennych: związek typu właściwość-reakcja to związek pomiędzy jakąś cechą charakteryzującą osoby (właściwością) a odpowiadającymi jej postawami czy skłonnościami (dyspozycjami); takim związkiem jest na przykład związek między klasą społeczną a postawami politycznymi; z kolei w badaniach określanych jako eksperymentalne analizuje się związki typu bodziec-reakcja; ich cechą charakterystyczną jest możliwość manipulowania zmienną niezależną
-Różnice obu związków:
Przerwa czasowa. W związkach typu bodziec-reakcja przerwa czasowa pomiędzy wprowadzeniem zmiennej niezależnej a reakcją na tę zmienną jest stosunkowo krótką . Z kolei w związkach typu właściwość -dyspozycja przerwa czasowa może być znacznie dłuższa
Stopień swoistości zmiennej niezależnej. Bodziec można zazwyczaj łatwo wyizolować i zidentyfikować , skutek działania tego bodźca można wyraźnie sprecyzować. Natomiast właściwości takie jak klasa społeczna mają charakter ogólny o zawierają wiele innych czynników takich jak np. prestiż, zawód i wykształcenie, dlatego można mieć trudności w określeniu właściwych przyczyn
Natura porównywania grup. Badając związek bodziec-reakcja badacz może porównywać ze sobą dwie podobne grupy lub, może też porównać tą samą grupę przed i po zadziałaniu bodźca. Badając natomiast związek właściwość-dyspozycja porównanie przed i po jest niemożliwe, zwłaszcza w wypadku właściwości, które się nie zmieniają np. płeć czy rasa. Stosując plan przekrojowy lub quasi- eksperymentalny badacze raczej porównują tą samą grupę zamiast porównywania grupy eksperymentalnej , wprowadzając odpowiednie metody statystyczne zamiast procedur manipulacji i kontroli.
Sekwencja czasowa zdarzeń. W przypadku relacji bodziec-reakcja kierunek zależności przyczynowej jest raczej oczywisty . W wypadku niektórych własności ustalenie sekwencji czasowej staje się jednak trudne. Kiedy właściwości mają charakter nabyty jak np. inteligencja, wykształcenie czy orientacja polityczna mogą zarówno same determinować jak i być determinowane prze inne czynniki co sprawia że trudno jest w tej sytuacji ustalić porządek czasowy
W wypadku relacji typu właściwość-dyspozycja z uwagi na wymienione cztery trudności badacze nie mogą spełniać - w ścisłym eksperymentalnym sensie- wymogów planu badawczego tj. porównywania, manipulowania, i kontrolowania
*Plany przekrojowe
Jest to najbardziej rozpowszechniony rodzaj badań w naukach społecznych ; plany te są często utożsamiane z badaniami sondażowymi. Chociaż bardzo często badacze starają się starają się określić relacje przyczynowo-skutkowe między właściwościami a dyspozycjami, to celem wielu badań jest po prostu opis zależności pomiędzy zmiennymi. Badanie z wykorzystaniem planu przekrojowego rozpoczyna się od utworzenia losowej, reprezentatywnej próby np. próby mężczyzn i kobiet. Następnie osobom badanym zadaje się liczne pytania na temat poglądu itp. w stosunku do zmiennej zależnej. Aby przezwyciężyć ograniczenia metodologiczne wynikające z planów badań przekrojowych, badacze wykorzystują metody statystyczne odpowiadającym w przybliżeniu niektórym operacjom naturalnie wbudowanym w plan eksperymentalny. Chociaż plan przekrojowy umożliwia oszacowanie korelacji między zmiennymi, to na tej podstawie nie możemy wyciągnąć wniosku, że pomiędzy tymi zmiennymi zachodzi związek przyczynowo-skutkowy. Podstawowa zaleta badań przekrojowych polega na możliwości prowadzenia ich w warunkach naturalnych i wykorzystywania losowych prób badanych osób. Dzięki temu badacze mogą uogólniać wyprowadzone wnioski na szerszą populacje oraz przenosić zebrane wyniki na realne sytuacje życiowe, co przyczynia się do zwiększenia trafności zewnętrznej badania .
*Plany guasi-eksperymentalne
Podobnie jak plany przekrojowe, plany te są słabsze od klasycznych eksperymentalnych pod względem ich trafności wewnętrznej i badacze muszą stosować techniki analizy danych jako sposób kontroli. Można losowo wybierać próbę z populacji, lecz nie można losowo przyporządkowywać osób badanych do porównywanych grup. Są one jednak mocniejsze niż plany przekrojowe, ponieważ badanie jest zazwyczaj prowadzone na więcej niż jednej próbie i może być rozciągnięte w czasie
Plany z grupami kontrastowymi. Osoby lub inne badane obiekty są przypisywane do określonej kategorii (np. kobiety, demokraci, katolicy) ze względu na cechy które są względnie stałe i z tego powodu nie można dobierać ich do grup w sposób losowy
Plany z zaplanowanym zróżnicowaniem. W tych planach osoby badane są poddawane oddziaływaniu systematycznie zróżnicowanych bodźców(np. metod nauczania), aby można było wyprowadzić wnioski o przyczynowym działaniu bodźca
Badanie panelowe. W tych planach ocenia się wyniki przed wprowadzeniem i po wprowadzeniu zmiennej niezależnej, badając tę samą próbę w kolejnych przedziałach czasowych
Analiza szeregów czasowych. W tych planach badawczych dokonuje się wielu pomiarów , przynajmniej trzech ,przed wprowadzeniem i po wprowadzeniu zmiennej niezależnej (takich jak wprowadzenie nowego prawa o ruchu drogowym)
Plany szeregów czasowych z grupą kontrolną. Plany te łączą analizę szeregów czasowych z analizą podobnych danych pochodzących z innej nierównoważnej (niezrównoważonej chyba) grupy w celu kontrolowania wpływu takich czynników jak: historia, dojrzewanie i efekt powtórnego testowania
Każdy z omówionych planów może dostarczyć trafnych informacji , lecz różnią się one zarówno rodzajem danych , jakie generują , jak i ograniczeniami jakie nakładają na wyprowadzanie wniosków o charakterze przyczynowo-skutkowym. Aby przezwyciężyć twe trudności , często stosuje się podejście łączące w sobie wiele metod.
Problemy z dobraniem planu badawczego są źródłem istotnego dylematu: starania o to, aby uzyskać jednoznaczne dane dotyczące przyczynowości (trafność wewnętrzna), prowadzą często do obniżenia możliwości generalizowania (trafność zewnętrzna). Być może największe ograniczenie trafności wewnętrznej planu badawczego wynika z braku właściwej kontroli czynników wewnętrznych i zewnętrznych w stosunku do planu badawczego. Aby wyniki badania mogły być uogólnione , plan badawczy powinien umożliwiać przeprowadzenie badania dla próbie reprezentatywnej dla populacji w rzeczywistych warunkach społecznych. Można czasami poprawić trafność zewnętrzną zwiększając heterogeniczność próby i sytuacji eksperymentalnej. Zwiększenie realizmu badania oraz heterogeniczności może jednak prowadzić do zmniejszenia możliwości stosowania procedur kontroli.
*Zalety i wady planów badawczych stosowanych w naukach społecznych
Plany eksperymentalne
Zalety:
-badania eksperymentalne w dużym stopniu umożliwiają kontrolowanie czynników wewnętrznych i zewnętrznych w stosunku do planu badawczego co zwiększa trafność wnioskowania przyczynowo-skutkowego (trafność wewnętrzną)
-badania eksperymentalne umożliwiają kontrolowanie procedury wprowadzania zmiennej niezależnej, co pozwala określić kierunek zależności przyczynowo-skutkowej;
Wady:
-Trafność zewnętrzna planu jest słaba, ponieważ schematy eksperymentalne nie pozwalają na odtwarzanie rzeczywistych sytuacji społecznych
-Eksperymentatorzy muszą często korzystać z ochotników lub z osób, które same przydzieliły się do grupy badawczej , dlatego próba może nie być reprezentatywna dla badanej populacji, co uniemożliwia dokonywanie uogólnień i ogranicza zakres uzyskanych wyników.
Plany przekrojowe i quasi-eksperymenatalne
Zalety:
-Umożliwiają prowadzenie badań w warunkach naturalnych i rzeczywistych, co zwiększa trafność zewnętrzną badań.
-Nie wymagają losowego przyporządkowania osób badanych do grup porównawczych; mimo, że ogranicza to trafność wewnętrzną badań opartych na tych schematach, równocześnie pozwala na badanie takich sytuacji ,w których przydzielanie osób badanych czy to do grupy kontrolnej czy eksperymentalnej może być niemożliwe lub nieetyczne
Wady:
-Brak właściwej kontroli nad alternatywnymi wyjaśnieniami sprawia, że trudno jest formułować jednoznaczne wnioski
-Ponieważ badacze często nie mogą manipulować zmienną niezależną, więc mogą określić kierunek związku przyczynowo-skutkowego jedynie przez wnioskowanie logiczne lub teoretyczne.
8