Rodzaje zaburzeń artykulacji:

ZABURZENIA ARTYKULACJI	SPOSOBY REALIZACJI DŹWIĘKÓW
SYGMATYZM (łac. sigmatismus; seplenienie, szeplenienie	Nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych, jednego, dwóch lub wszystkich trzech szeregów (tj. ś, ź, ć, dź; s, z, c, dz; sz, ż, cz, dż
FORMY WADLIWEJ REALIZACJI
SYGMATYZM WŁAŚCIWY	Zmiana miejsca artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia (deformacje).
SEPLENIENIE MIĘDZYZĘBOWE (łac. sigmatismus interdentalis; seplenienie interdentalne, seplenienie śródzębne, sygmatyzm międzyzębny)	Język znajdujący się w linii środkowej lub z boku jamy ustnej wysuwa się miedzy zęby. Jest on spłaszczony (brak rowka) i dlatego powietrze rozprasza się po całej jego powierzchni. Brak zbliżenia dolnych i górnych zębów (dentalizacji).
SEPLENIENIE PRZYZĘBOWE (łac. sigmatismus addentalis; sygmatyzm przyzębny, sygmatyzm addentalny, seplenienie dozębne, seplenienie addentalne	Płaskie ułożenie przodu języka, który zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy. Nie tworzy się na nim rowek i dlatego powietrze przechodzi szerokim strumieniem.
SEPLENIENIE WARGOWO-ZĘBOWE (łac.sigmatismus labiodentalis; sygmatyzm labiodentalny, seplenienie labiodentalne)	Język nie bierze udziału w artykulacji. Szczelina tworzy się między dolną wargą a górnymi siekaczami lub między górną wargą a dolnymi siekaczami.
SEPLENIENIE BOCZNE (łac. sigmatismus lateralis; sygmatyzm lateralny, seplenienie lateralne)	Szczelina nie tworzy się w linii środkowej języka, lecz z boku - przy kłach, zębach przedtrzonowych lub trzonowych.
Rozrózniamy seplenienie boczne: prawostronne (dexter), lewostronne (sinister), obustronne (bilateralis)	Wargi rozchylają się w miejscu przechodzenia powietrza.
ze zwarciem przednim	Język ułożony jak przy głosce l, a powietrze przechodzi bokiemvvv
ze zwarciem tylnymy	Środek języka unosi się ku podniebieniu i zwiera się z nim z jednej lub z dwóch stron.
SEPLENIENIE NOSOWE (łac. sigmatismus nasalis; seplenienie nasalne, nasalizacja) Rozróżniamy: seplenienie nosowe częściowe (łac. partialis) seplenienie nosowe całkowite (łac. totalis)	Układ języka jest prawidłowy, a podniebienie miękkie nie jest zupełnie opuszczone, co powoduje, że w czasie artykulacji głosek dentalizowanych powietrze wydychane wydostaje się jednocześnie przez nos i usta. Układ języka jest nieprawidłowy, ponieważ zwiera się on z podniebieniem. Powietrze wydychane wydostaje się przez nos.
SEPLENIENIE KRTANIOWE (łac. sigmatismus laryngealis; seplenienie laryngealne, sygmatyzm laryngealny)	Głoski dentalizowane zastępowane są przez szmer wytwarzany w krtani (tzw. zwarcie krtaniowe). Powstaje w sytuacji rozszczepu podniebienia oraz wiotkości mięśni krtani i nagłośni.
SEPLENIENIE ŚWISZCZĄCE (łac. sigmatismus stridens; sygmatyzm stridesalny, seplenienie stridensalne)vv	Bardzo ostre, świszczące brzmienie głosek dentalizowanych, które powoduje silny prąd powietrza powstały w wyniku utworzenia się głębokiego rowka wzdłuż linii środkowej języka.
SEPLENIENIE WARGOWE (łac. sigmatismus labialis; sygmatyzm labialny)	Szczelina powstaje między wargami, a język pozostaje bierny.
SEPLENIENIE PODNIEBIENNE łac. sigmatismus palatalis; seplenienie palatalne, sieplenienie, mowa dziecinna, lalkanie, sygmatyzm palatalny)	W wyniku zbliżenia czubka języka do podniebienia twardego powstaje trący, nieprzyjemny szmer. Wymowa sz, ż, cz, dż zbliżona do wymowy miękkich ś, ź, ć, dź. Najczęściej wyst. przy zgryzie otwartym, przy prognacji (przodowaniu żuchwy) i palatalizacji.
SEPLENIENIE PRZYDECHOWE (łac. sigmatismus aspirativen; sygmatyzm przydechowy)	Polega na tworzeniu dźwięków syczących w takiej formie, że przypominają one chuchający szmer.
SEPLENIENIE SZUMIĄCE (sygmatyzm szumiący, szeplenienie)	Wymowa głosek dentalizowanych jest szmerowa i charcząca.
SEPLENIENIE GARDŁOWE (łac. sigmatismus pha ryngealis; sygmatyzm faryngealny)	Głoski dentalizowane wymawiane są gardłowo w wyniku rozszczepów podniebienia i nieaktywnego podniebienia.
PARASYGMATYZM (substytucje)	Zastępowanie jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowa (substytucje). Dopuszczalne w okresie kształtowania i rozwoju mowy. Gdy utrzymuje się dłużej, należy uznać to za patologię.
MOGISYGMATYZM (elizje)	Głoski dentalizowane mogą być opuszczane, albo w ogóle nie realizowane. Podobnie jak w wypadku substytucji jest to do pewnego momentu zgodne z normą rozwojową, jeśli utrzymuje się dłużej, należy to uznać za patologię.
ZABURZENIA ARTYKULACJI	SPOSOBY REALIZACJI DŹWIĘKÓW
ROCATYZM (łac. rhotacismus; reranie)	Nieprawidłowa wymowa głoski r
FORMY WADLIWEJ REALIZACJI
ROTACYZM WŁAŚCIWY (deformacja)	Brzmienie głoski r jest zdeformowane na skutek zmiany miejsca artykulacji.
RERANIE JĘZYCZKOWE (łac. rhotacismus uvularis; rotacyzm języczkowy, rotacyzm uwularny, r uwularne, r języczkowe)	Język nie bierze udziału w artykulacji. Drgania wykonywane są przez języczek znajdujący się na końcu podniebienia miękkiego, które jest uniesione i zamyka przejście do jamy nosowej. Jest to odmiana rotacyzmu podniebiennego.
RERANIE WARGOWE (łac. rhotacismus labialis; rotacyzm wargowy, rotacyzm labialny, rotacyzm funkcjonalny, reranie labialne, r wargowe)	Istnieją dwie formy tej wymowy: dwuwargowa (bilabialna) ? drgają obie wargi (r furmańskie) oraz wargowo-zębowa (labiodentalna) - dźwięk powstaje w wyniku drgań dolnej wargi zbliżonej do górnych siekaczy lub górnej wargi zbliżonej do dolnych siekaczy.
RERANIE MIĘDZYZĘBOWE (łac. rhotacismus interdentalis; rotacyzm interdentalny, r międzyzębowe)	Drganie czubka języka suniętego między zęby.
RERANIE POLICZKOWE (łac. rhotacismus buccalis; r policzkowe)	Prąd powietrza skierowany jest w bok i powoduje drgania jednego lub obu policzków, drga również czubek lub krawędzie języka - powstaje dźwięk o nieprzyjemnym brzmieniu.
RERANIE PODNIEBIENNE (łac. rhotacismus velaris; rotacyzm welarny, rotacyzm podniebienny, r podniebienne, r welarne)	Podczas artykulacji wibruje całe podniebienie miękkie na skutek zbliżenia tylnej części języka do podniebienia miękkiego.
RERANIE GARDŁOWE (łac. rhotacyzmus pharyngealis; rotacyzm gardłowy, grasejowanie, reranie gardłowe, r gardłowe, r faryngealne)	Powstaje między nasadą języka a tylną ścianą gardła (możliwe testowanie ręką). Gardłowa wymowa głoski r, z wibracją języczka i podniebienia miękkiego, zbliżona jest do wymowy francuskiej głoski r.
RERANIE NOSOWE (łac. rhotacismus nasalis; rotacyzm nosowy, r nosowe)	Powstaje w wyniku niedomykania wejścia do jamy nosowej. Głoska r swoim brzmieniem zbliżona jest do ng. Taka wymowa głoski r często współwystępuje z nosową wymową innych dźwięków.
RERANIE BOCZNE (łac. rhotacismus lateralis; rotacyzm boczny)	Strumień powietrza przeciskając się między krawędzią boczną języka a górnymi dziąsłami powoduje powstawanie nieprzyjemnego brzmienia.
RERANIE KRTANIOWE (łac. rhotacismus laryngealis; rotacyzm krtaniowy)	Krtaniowa artykulacja głoski r.
RERANIE JĘZYKOWE BOCZNE (łac. rhotacismus marginale; rotacyzm językowy boczny	Często jednouderzeniowa artykulacja głoski r.
RERANIE ŚWISZCZĄCE (łac. rhotacismus stridens; rotacyzm stridensalny)	Wymowa głoski r jest znacznie przedłużona i wzmocniona
ZABURZENIA ARTYKULACJI	SPOSOBY REALIZACJI DŹWIĘKÓW
MOWA BEZDŹWIĘCZNA (ubezdźwięcznianie)	Zaburzenia w realizacji dźwięczności, nieumiejętność realizowania głosek dźwięcznych (wyjątek stanowią samogłoski oraz spółgłoski sonorne m, n, mi, ni, l, j), zastępowanie głosek dźwięcznych odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi lub mylenie obu szeregów.
MOWA BEZDŹWIĘCZNA CAŁKOWITA	Zaburzeniu ulega cała korelacja dźwięczności (wszystkie spółgłoski zwarte, zwartoszczelinowe i szczelinowesą wymawiane bezdźwięcznie).
MOWA BEZDŹWIĘCZNA CZĘŚCIOWA	W niektórych parach opozycyjnych (z reguły wśród szczelinowych) obserwuje się rozróżnianie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych
FORMY WADLIWEJ REALIZACJI
PARALALIA (substytucja dźwięku)	Zamiast spółgłosek dźwięcznych wypowiadane są odpowiednie bezdźwięczne.
MOGILALIA (elizja dźwięku)	Opuszczane są odpowiednie głoski dźwięczne.
DEFORMACJA	Spółgłoski dźwięczne realizowane są w postaci głosek półdźwięcznych, z dźwięczna fazą początkową i bezdźwięczną końcową (lub odwrotnie). Taki stan pojawia się przejściowo w toku terapii.
ZABURZENIA ARTYKULACJI	SPOSOBY REALIZACJI DŹWIĘKÓW
KAPPACYZM GAMMACYZM	Nieprawidłowa realizacja głosek tylnojęzykowych zwartych k, g, ki, gi.
FORMY WADLIWEJ REALIZACJI
KAPPACYZM I GAMMACYZM WŁAŚCIWY (deformacja)	Polega na zamianie zwarcia językowo-podniebiennego zwarciem wiązadeł głosowych, w rezultacie którego powstają dźwięki zbliżone do k, g, ki, gi.
PARAKAPPACYZM I PARAGAMMACYZM	Polega na zamianie zwartych welarnych k, g, ki, gi na zwarte zębowe t, d, ti, di lub h. Zjawisko to może występować jako etap przejściowy w procesie rozwoju mowy dziecka.
MOGIKAPPACYZM I MOGIGAMMACYZM	Polega na opuszczaniu głosek tylnojęzykowych zwartych.
ZABURZENIA ARTYKULACJI	SPOSOBY REALIZACJI DŹWIĘKÓW
RYNOLALIA (łac. rhinolalia; nosowanie)	Głoski nosowe wymawiane
NOSOWANIE ZAMKNIĘTE (łac. rhinolalia clausa)	Głoski nosowe wymawiane są jak ustne, z rezonansem ustnym na skutek niedrożności przejścia do jamy nosowej.
NOSOWANIE OTWARTE (łac. rhinolalia aperta)	Głoski ustne wymawiane są jak głoski nosowe, tzn. łączą się z rezonansem nosowym.
NOSOWANIE MIESZANE (łac. rhinolalia mixta)	Polega na braku lub osłabieniu rezonansu nosowego przy wymowie głosek nosowych z jednoczesną nasalizacją głosek ustnych. Podstawą tego rozróżnienia są objawy.
Podział ze względu na przyczyny
NOSOWANIE FUNKCJONALNE (łac. rhinolalia functionalis)	Może być spowodowane brakiem kontroli słuchowej.
NOSOWANIE ORGANICZNE (łac. rhinolalia organica)	Przyczyną może być rozszczep podniebienia, zbyt krótkie podniebienie miękkie lub jego wrodzony niedorozwój.
ZABURZENIA ARTYKULACJI	SPOSOBY REALIZACJI DŹWIĘKÓW
PALATOLALIA (łac. dyslalia palatina; mowa podniebienna, rynolalia, rynofonia, rynizm) Są to sprzężone zaburzenia mowy, tj. dyslalia wieloraka złożona i rynolalia otwarta, występujące w przypadkach rozszczepów podniebienia.	Rozwojowa wada mowy u dzieci, wynika z wrodzonych wad anatomicznych określonych narządów wykonawczych mowy. Najważniejszy objaw palatolalii to rynolalia otwarta, a wady wymowy to: wszystkie formy sygmatyzmu, rotacyzmu, kappacyzmu i gammacyzmu, mowa bezdźwięczna, a także nieprzwidłowa wymowa głosek wargowych (p b, pi-bi), wargowo-zębowych (f-w, fi-wi) i przedniojęzykowo-zębowych (t, d, l, n). Istnieją przypadki, że w mowie dziecka występują tylko samogłoski (dyslalia całkowita)

Sposoby realizacji zaburzonych głosek:

Substytucja (paralalia) - podstawianie, zastępowanie głoski inną czysto brzmiącą, np. sz=s (szafa=safa) Dopuszczalne w okresie kształtowania i rozwoju mowy. Gdy utrzymuje się dłużej, należy uznać to za patologię.

Elizja mogilalia - głoski mogą być opuszczane, albo w ogóle nie realizowane. Podobnie jak w wypadku substytucji jest to do pewnego momentu zgodne z normą rozwojową, jeśli utrzymuje się dłużej, należy to uznać za patologię.

Deformacja dyslalia właściwa - zmiana miejsca artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia, np seplenienie międzyzębowe. Uznaje się za patologię w każdym wieku.

Najczęstsze trudności artykulacyjne:

TRUDNOŚCI ARTYKULACYJNE	CHARAKTERYSTYKA TRUDNOŚCI
NIEPOPRAWNA WYMOWA GŁOSEK s, z, c, dz
zastępowanie ich głoskami: sz, ż, cz, dż lub ś, ź, ć, dź
wymowa międzyzębowa	w czasie artykulacji język znajduje się między zębami
wymowa boczna	w czasie wymowy język skręcony w bok
NIEPOPRAWNA WYMOWA GŁOSEK sz, ż, cz, dż
zastępowanie ich głoskami: ś, ż, ć, dź lub s, z, c, dz
wymowa międzyzębowa	jak wyżej
wymowa boczna	jak wyżej
NIEPOPRAWNA WYMOWA GŁOSEK k, g
zastępowanie ich głoskami: t, d
wymowa boczna	jak wyżej
NIEPOPRAWNA WYMOWA GŁOSKI r
zastępowanie jej głoską j lub l
wymowa międzyzębowa	jak wyżej
wymowa boczna	jak wyżej
r gardłowe	zamiast czubka języka drży tylna ściana gardła
r francuskie	zamiast czubka języka drży języczek przy podniebieniu miękkim
r policzkowe	zamiast czubka języka drżą policzki
r wargowe	zamiast czubka języka drżą wargi
MOWA BEZDŹWIĘCZNA
zastępowanie głosek dźwięcznych: b, bi, g, gi, z, ź, dz, dź, w, wi, dż, ż, d, odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi: p, pi, k, ki, s, ś, c, ć, f, fi, cz, sz, t, np. domek = tomek, wózek = fósek

Metody uzyskiwania prawidłowej wymowy głosek:

Wg Nowak Ćwiczenia usprawniające

1. METODA SŁUCHOWA - polega na osłuchiwaniu dziecka z prawidłową wymową głoski oraz dążeniu do uwrażliwienia słuchu dziecka na różnicę między wymową poprawną a niepoprawną (można wykorzystać nagrania magnetofonowe).

2. METODA WZROKOWA - polega na demonstrowaniu przed lustrem układu języka i warg podczas wymawiania głoski, dziecko obserwując stara się naśladować ruch artykulatorów.

3. METODA DOTYKU I CZUCIA SKÓRNEGO - polega na przykładaniu ręki dziecka do miejsc, w których czuje drżenie lub strumień powietrza np.

• przy bezdźwięczności przykładamy rękę dziecka do krtani, policzków, na czubek głowy lub wkładamy palce wskazujące do otworów usznych;

• przy głoskach zwartych [p] [b] [t] [d] [k] [g], zwarto-szczelinowych [c] [dz] [cz] [dż] [ć] [dź] i szczelinowych [f] [v] [s] [z] [sz] [ż] [ś] [ź] [ch] dłoń dziecka przybliżona do naszych ust pomaga wyczuć różnice w sile wydychanego powietrza.

METODA WYJAŚNIANIA POŁOŻENIA NARZĄDÓW MOWY - polega na objaśnianiu jak ułożyć artykulatory aby uzyskać prawidłowe brzmienie głoski np. w przypadku głoski [sz] należy unieść język do góry, wysunąć zaokrąglone wargi do przodu i wypuścić powietrze przez zbliżone zęby.

METODA MECHANICZNA - polega na używaniu urządzeń wspomagających dla uzyskania czysto brzmiących głosek np. szpatułek, sond, smoczków ortodontycznych, korektora do rotacyzmu itp.

METODA PRZEKSZTAŁCEŃ ARTYKULACYJNYCH - polega na wymawianiu prawidłowej głoski, równocześnie wykonując z góry ustalone ruchy narządów artykulacyjnych, prowadzi to do uzyskania nowej, wcześniej źle realizowanej głoski np.

A -> M zwierając wargi podczas artykulacji A otrzymujemy M

U -> W przyciskając dolną wargę do górnych zębów w czasie artykulacji U uzyskujemy W

Inne przykłady przekształceń artykulacyjnych można znaleźć w pozycji Hanny Rodak "Terapia dziecka z wadą wymowy" Wyd. Pol. Fundacji Zaburzeń mowy, Warszawa 1992

Metody prowadzenia terapii zaburzeń artykulacji:

Podział metod ze względu na udział pacjenta w postępowaniu logopedycznym:

• metody pasywne, których istota polega na stosowaniu narzędzi logopedycznych, za pomocą których uzyskuje się właściwe ułożenie narządów mowy;

• metody aktywne, polegające na aktywnym uczestnictwie pacjenta w terapii, jego własnej pracy w tworzeniu dźwięku.

Podział metod ze względu na sposób wywoływania lub korygowania dźwięku:

• metody mechaniczne polegające na powstawaniu głoski w wyniku mechanicznego ułożenia narządów mowy przy pomocy ręki, szpatułki i innych instrumentów logopedycznych;

• metody mechaniczno-fonetyczne polegające na uzyskiwaniu dźwięku docelowego poprzez przekształcanie dźwięku pomocniczego przy pewnej ingerencji mechanicznej;

• metody czysto fonetyczne polegające jedynie na przekształceniach fonetycznych;

• metody lingwistyczne opierające się na wyszukiwaniu takich słów z zasobu leksykalnego, w których deformowany dźwięk wymawiany jest prawidłowo. Metody te uwzględniają sąsiedztwo fonetyczne korygowanych głosek.

Terapia zaburzeń artykulacji:

Terapia zaburzeń artykulacji (wad wymowy) ma na celu:

• usunięcie wszelkich form wadliwych realizacji dźwięków,

• wytworzenie na ich miejsce nowych, prawidłowych,

• utrwalenie ich w mowie kontrolowanej i spontanicznej.

Pojęcie wadliwe formy realizacji dźwięków oznacza przede wszystkim deformację dźwięków, a po zakończeniu procesu rozwoju mowy również substytucję i elizję.

Terapię wad wymowy rozpoczyna się - w przypadku paralalii i mogilalii - po zakończeniu procesu rozwoju mowy dziecka, tj. około 5-6 roku życia dziecka, natomiast w przypadku deformacji - bez względu na wiek dziecka.

W terapii zaburzeń artykulacji, oprócz ogólnych zasad postępowania terapeutycznego, należy dodatkowo uwzględnić następujące zasady szczegółowe (metodyczne uwagi), które wynikają ze specyfiki zaburzeń artykulacji:

• nie należy poprawiać zniekształcanej głoski lecz tworzyć nową,

• każde polecenie, ćwiczenie powinno być najpierw wykonane przez logopedę,

• konieczne jest częste powtarzanie przerobionego materiału w coraz to inny sposób,

• każda ćwiczona głoska powinna być dobrze utrwalona (jest wymawiana przynajmniej w mowie kontrolowanej) zanim przejdzie się do korygowania następnej,

• należy ćwiczyć głoski w różnych kontekstach, układach i sąsiedztwach fonetycznych,

• nie należy prowadzić ćwiczeń na wyrazach, których dziecko nie zna i nie rozumie,

• nie należy stosować wyrazów, w których występuje więcej niż jedna z ćwiczonych głosek,

• zawsze pamiętać o różnicowaniu słuchowym wywołanej głoski z jej wcześniejszą (nieprawidłową) artykulacją,

• różnicować ćwiczoną głoskę z głoskami podobnymi (różniącymi się jedną cechą fonologiczną),

• przy uczeniu nowych elementów języka należy uwzględniać ich frekwencyjność w mowie dziecka,

• jeżeli nieprawidłowa wymowa dotyczy więcej niż jednego dźwięku, to przy ustalaniu kolejności korygowania dźwięków bierze się pod uwagę kolejność pojawiania się ich w toku rozwoju mowy,

• przy różnych formach nieprawidłowej realizacji dźwięków najpierw usuwa się elizje, potem substytucje, a na końcu deformacje.

Etapy pracy w terapii zaburzeń artykulacji:

1. przygotowawczy, którego celem jest usprawnienie narządów mowy i słuchu;

2. właściwej pracy logopedycznej, tj. wywołanie w izolacji prawidłowej artykulacji zaburzonej głoski;

3. utrwalania wywołanego dźwięku, w izolacji, w sylabach, wyrazach (we wszystkich możliwych pozycjach), zdaniach, krótkich tekstach i różnorodnym materiale językowym;

4. automatyzacji wywołanego dźwięku, polega na oderwaniu od świadomości faktu wymowy, dzięki utrwaleniu wzorców kinestetyczno - ruchowych i autokontroli słuchowej.

---