Poznańskie Studia Polonistyczne

Seria Językoznawcza

vol. 22 (42), nr 2

DOI: 10.14746/pspsj.2015.22.2.5

Patrycja Lisiecka, Dagmara Piątkowska

Gimnazjum nr 20 w Gdańsku; PSOUU KOŁO w Świdnicy

Ośrodek Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczy

Wpływ wad zgryzu na zaburzenia artykulacji

1. Wstęp

Zależność pomiędzy wadami zgryzu a zaburzeniami artykulacji jest nieza-

przeczalna. Istotne jest znalezienie odpowiedzi na pytanie, jakie wady zgryzu

powodują określone problemy artykulacyjne. Dyskusyjne są również stwier-

dzenia, czy to nieprawidłowości zgryzowe przyczyniają się do powstania wady

wymowy, czy też dzieje się odwrotnie. Dokładne poznanie tego zjawiska,

zbadanie wspomnianej zależności oraz określenie powiązań między wadami

zgryzu a zaburzeniami artykulacji wymaga wielu badań klinicznych.

Artykuł ten jest próbą znalezienia odpowiedzi na pytanie, jakie zaburzenia

artykulacji powiązane są z poszczególnymi wadami zgryzu. By lepiej poznać

tę zależność, autorki przytaczają opracowania innych badaczy zajmujących

się problematyką wad zgryzu i zaburzeń artykulacji, a także opisują badania

własne.

Szczegółowe opracowanie tego tematu stanowić będzie zbiór informacji

zarówno dla lekarzy ortodontów, jak i dla logopedów. Ich współpraca i kontrola

nad prawidłowym rozwojem dziecka jest niezbędna. Skuteczne leczenie orto-

dontyczne oraz właściwie prowadzona terapia logopedyczna dają znakomite

efekty. Należy jednak dokładnie poznać omawiane zjawisko oraz wypracować

porozumienie na linii ortodonta–logopeda.

Mamy nadzieję, że artykuł ten przyczyni się do lepszego poznania zależ-

ności pomiędzy wadami zgryzu a zaburzeniami artykulacji. Pozwoli przypo-

rządkować konkretne wady wymowy poszczególnym zaburzeniom artyku-

lacji, a także stanie się źródłem wiedzy dla lekarzy ortodontów, logopedów,

nauczycieli, rodziców i innych osób zainteresowanych tym tematem. Dzięki

temu przyczyni się również do efektywniejszej współpracy specjalistów wyżej

wymienionych dziedzin.

PSP SJ 22_2.indd 89

19-10-2015 10:17

90

Patrycja Lisiecka, Dagmara Piątkowska

2. Klasyfikacja wad zgryzu

Stwierdzenie obecności wady zgryzu niekiedy wydaje się sprawą bardzo pro-

stą, nawet dla laika. Większość zaburzeń artykulacji determinują określone

cechy wyglądu twarzy. Jednak głębsza analiza problemu, określenie rodzaju

wady zgryzu, wymaga rozleglejszej wiedzy oraz zapoznania się z podstawową

klasyfikacją zaburzeń zgryzowych.

Wada zgryzu to nieprawidłowości w budowie i czynności jednego lub kilku
elementów zespołu twarzowo-czaszkowego. Zaburzenia dotyczą liczby,
położenia, budowy, wielkości zębów, a także tempa ich rozwoju – tzw. wady
zębowe (wpływające w różnym stopniu na zgryz) i znacznie rozleglejsze
zaburzenia wzajemnego stosunku obu łuków zębowych – tzw. wady zgryzowe.
[Konopska 2002a: 86]

Lilianna Konopska [2006: 161] pisze, iż „pod pojęciem rodzaju wad zgryzu

rozumie się występowanie w obrębie narządu żucia zmian morfologiczno-czyn-

nościowych, charakteryzujących poszczególne nieprawidłowości zgryzowe”.

W przypadku tyłozgryzów rodzaj nasilenia wady zgryzu rozpatruje się

w aspekcie szpary dotylnej, czyli odległości pomiędzy powierzchnią wargową

dolnych siekaczy a powierzchnią podniebienną górnych siekaczy.

W przodozgryzach mamy do czynienia ze szparą doprzednią – odległością

pomiędzy powierzchniami wargowymi siekaczy obu łuków zębowych. Nato-

miast w przypadku zgryzów otwartych ocenia się szparę niedozgryzową, czyli

przestrzeń pomiędzy brzegami siecznymi siekaczy szczęki górnej i żuchwy.

Istnieje wiele klasyfikacji wad zgryzu. Podstawowy podział rozróżnia wady

podłużne i poprzeczne. W skład pierwszej grupy wchodzą: tyłozgryzy, przo-

dozgryzy oraz zgryzy otwarte.

Jak podaje Mirosława Rokitiańska [2004], wady zgryzu dotylne cechuje

dotylne ustawienie żuchwy w stosunku do górnego łuku zębowego. Takie usta-

wienie zębów i szczęk określa się jako II klasę Angle’a. Nieprawidłowości te

powstają w wyniku zatrzymania doprzedniego wzrostu dolnego łuku zębów.

Wady zgryzu dotylne mogą współwystępować z protruzją, czyli wychyleniem,

lub retruzją, czyli przechyleniem zębów siecznych dolnych.

Według Konopskiej [2006] tyłozgryzy charakteryzują się także odstęp-

stwem od normy czynnościowej, polegającym na przewadze mięśni cofających

żuchwę oraz nierzadko występującym obniżeniem napięcia mięśniowego gór-

nej wargi. Przy tyłozgryzie obserwuje się zmiany morfologiczne, takie jak brak

zwarcia siekaczy górnych i dolnych. Charakterystyczne jest także powstanie

poziomej szpary dotylnej między powierzchniami siekaczy obu łuków zębo-

PSP SJ 22_2.indd 90

19-10-2015 10:17

Wpływ wad zgryzu na zaburzenia artykulacji

91

wych. Obecność tyłozgryzu manifestuje się również w specyficznych rysach

twarzy, takich jak: ułożenie profilu w kierunku dotylnym, wydatniejsza bruzda

wargowo-bródkowa, cofnięcie lub wywinięcie dolnej wargi połączone z hipo-

tonią wargi górnej.

Doprzednie wady zgryzu, zwane przodozgryzami, polegają na zachodzeniu

dolnych siekaczy i kłów na górne zęby przednie. Układ ten stanowi III klasę

Angle’a. Obserwuje się tutaj zwykle przewagę czynnościową mięśni wysu-

wających żuchwę. Stopień nasilenia zmian morfologiczno-czynnościowych

w doprzednich wadach zgryzu może być różny w zależności od siły procesów

przebiegających w układzie kostno-zębowym [Rokitiańska 2004].

Konopska [2006] pisze o charakterystycznych cechach wyglądu osób

z doprzednią wadą zgryzu. W rysach twarzy pacjentów z przodozgryzem

zauważamy: swoiste ułożenie profilu w kierunku doprzednim, mniej uwydat-

nioną bruzdę wargowo-bródkową, a także wysunięcie dolnej wargi, niekiedy

również bródki. W przodozgryzach siekacze dolne i górne mogą pozostawać

w kontakcie lub powstaje pomiędzy nimi szpara doprzednia.

Jak podaje Rokitiańska [2004], przyczyną powstania przodozgryzu jest

przyspieszony wzrost dolnego łuku zębowego bądź też zahamowanie doprzed-

niego wzrostu łuku zębowego górnego.

Ostatnia grupa zaburzeń zgryzowych w grupie wad podłużnych to zgryzy

otwarte, polegające na niedochodzeniu niektórych części szczęki górnej

i żuchwy do płaszczyzny zgryzu. „Zgryz otwarty stwierdza się, kiedy między

zwartymi łukami zębowymi istnieje po obu stronach przerwa między zębami

górnymi i dolnymi” [Rokitiańska 2004: 25].

Brak kontaktu między zębami przeciwstawnymi powoduje powstanie pio-

nowej szpary niedozgryzowej, zwanej infraokluzyjną. Szpara niedozgryzowa

może obejmować różne odcinki łuków zębowych w zależności od postaci

zgryzu otwartego. Niekiedy, w najtrudniejszych przypadkach, zwierają się

tylko ostatnie zęby trzonowe.

W przypadku zgryzów otwartych często mamy do czynienia z trudno-

ściami związanymi z odgryzaniem, żuciem oraz połykaniem. Niekiedy tym

wadom zgryzu mogą towarzyszyć obniżone napięcie mięśnia okrężnego ust

oraz mięśni twarzy, szczególnie mięśni żujących i mięśni języka. W zgryzach

otwartych częściowych nie obserwuje się zwykle zmian w rysach twarzy.

Natomiast w przypadku zgryzów otwartych całkowitych charakterystyczne

jest wydłużenie szczękowego odcinka twarzy [Konopska 2006].

Druga grupa wad zgryzu to zgryzy poprzeczne, w skład których wcho-

dzą: zgryzy przewieszone, zgryzy krzyżowe, a także boczne przemieszczenia

żuchwy.

PSP SJ 22_2.indd 91

19-10-2015 10:17

92

Patrycja Lisiecka, Dagmara Piątkowska

Zgryzy krzyżowe cechuje odwrotne zwieranie się zębów obu łuków. Wada

ta powiązana jest ze zwężeniem szczęki. Obserwuje się także jednostronne

zapadnięcie wargi górnej, uwypuklenie wargi dolnej, obniżenie kąta ust oraz

zróżnicowanie konfiguracji mięśni twarzy. Tkanki mięśniowe po stronie prze-

ciwnej do zgryzu krzyżowego są napięte i rozciągnięte. Ponadto warunki zgry-

zowe nie pozwalają na równoważne ruchy boczne [Rokitiańska 2004].

Dalej Rokitiańska [2004] podaje również, że boczne przemieszczenie

żuchwy powoduje zmiany w rysach twarzy, polegające na odchyleniu,

w prawo lub w lewo, od linii środkowej twarzy. Natomiast zgryz przewieszony

charakteryzuje się mijaniem się płaszczyzn zgryzowych przy zwarciu obu

szczęk. Policzkowe powierzchnie zębów dolnych sąsiadują z podniebiennymi

powierzchniami zębów górnych. Łuk górny jest rozszerzony.

Jako główną przyczynę zaburzeń szczękowo-zgryzowo-zębowych Konop-

ska [2006] wymienia czynniki zewnętrzne działające na dziecko w okresie

pozapłodowym. Cechy nabyte są rzadziej wymieniane jako powodujące zabu-

rzenia zgryzu. W tej grupie wyszczególnia się przede wszystkim dysfunkcje

i parafunkcje układu twarzowo-czaszkowego oraz próchnicę, choroby ogólne

organizmu (np. krzywica, alergie, infekcje wirusowo-bakteryjne), a także urazy

mechaniczne i termiczne.

3. Wady zgryzu a zaburzenia artykulacji

Nieprawidłowy zgryz nie jest bezpośrednią przyczyną wady wymowy, ale bez

wątpienia ma znaczny wpływ na poprawność artykulacji. Większość badaczy

potwierdza częste występowanie zaburzeń artykulacji u osób z wadami zgryzu.

Wady wymowy, przy współwystępujących wadach zgryzu, dotyczą większości

badanych przez autorki pacjentów.

Nasilenie występowania wad wymowy u osób z wadami zgryzu oraz częste
występowanie wad zgryzu u osób z nieprawidłową artykulacją wskazują, że
wady zgryzu mogą być przyczyną wad wymowy lub też, co najmniej, im
sprzyjają. [Konopska 2002a: 22]

Z opisanych badań jednoznacznie wynika, że istnieje zależność pomiędzy

wadami wymowy a wadami artykulacji. Nie można jednak precyzyjnie okre-

ślić, czy zaburzenia zgryzowe są powodem występowania nieprawidłowości

w wymowie, czy też należy traktować je tylko jako czynnik predysponujący.

Wszelkie nieprawidłowości w budowie anatomicznej narządów mowy, warg,
języka, podniebienia, mogą być przyczyną zaburzeń mowy. Nieprawidłowości

PSP SJ 22_2.indd 92

19-10-2015 10:17

Wpływ wad zgryzu na zaburzenia artykulacji

93

zgryzowe i zębowe utrudniają lub uniemożliwiają poprawną wymowę głosek,
przede wszystkim dentalizowanych. Wady zgryzu predysponują do ujawnienia
się wad wymowy, ale nie są uważane za główną przyczynę nieprawidłowej
artykulacji. [Rokitiańska 2004: 64–65]

Powiązanie wad zgryzu z zaburzeniami artykulacji jest bezsprzeczne. Nie ma

jednak porozumienia wśród badaczy co do tego, czy wady zgryzowe przyczy-

niają się do powstania problemów artykulacyjnych, czy też dzieje się odwrotnie.

Nieprawidłowa wymowa często towarzyszy wadom zgryzu, jednak autorzy
nie są zgodni, co jest pierwotną przyczyną – zła wymowa czy wada zgryzu.
Zaburzenia prawidłowej wymowy poszczególnych dźwięków pojawiają się
najczęściej w zgryzach otwartych, w wadach dotylnych z dużą szparą poziomą
oraz wadach poprzednich. [Karłowska, red. 2008: 68]

W swoich pracach Konopska [2002b] potwierdza zależność pomiędzy

występowaniem wady zgryzu i obecnością zaburzeń artykulacji. Konkretne

wady zgryzu przyczyniają się do występowania określonych rodzajów dyslalii.

Zaburzenia artykulacji pojawiają się prawie u wszystkich osób ze stwierdzo-

nym zgryzem otwartym oraz przodozgryzem, a także u ponad 2/3 pacjentów

z dotylnymi zaburzeniami zgryzu.

Wielkość szpary dotylnej ma duże znaczenie w przypadku osób z tyłozgry-

zem. Występowanie wady wymowy zwiększa się zasadniczo wraz z nasileniem

dotylnej wady zgryzu. Jak pisze Konopska [2002b], problemy artykulacyjne

towarzyszą 54% pacjentów ze szparą dotylną do 5 mm, 70% ze szparą dotylną

pomiędzy 5 a 8 mm oraz aż 100% badanych ze szparą dotylną powyżej 8 mm.

W kolejnych swoich pracach Konopska [2002a] potwierdza tezę o związku

pomiędzy wadami zgryzu a zaburzeniami artykulacji. W opracowaniu tym

autorka zbadała sposób realizacji głosek [t], [d], [n] u osób z nieprawidłowo-

ściami zgryzowymi.

Pozanormatywne realizacje polskich fonemów dentalnych występują u więk-
szość osób z wadą zgryzu, lecz częściej u osób ze zgryzem otwartym i u osób
z doprzednią wadą zgryzu niż u osób z dotylną wadą zgryzu. [Konopska
2002a: 110]

Ponadto zaburzona artykulacja głosek [t], [d], [n] wzrasta wprost proporcjo-

nalnie do wielkości szpary doprzedniej – w przypadku przodozgryzów – lub

dotylnej – w tyłozgryzach.

PSP SJ 22_2.indd 93

19-10-2015 10:17

94

Patrycja Lisiecka, Dagmara Piątkowska

Z innych badań Konopskiej [2006] wynika, że wśród 205 osób z wadą

zgryzu u 167 stwierdzono wadę wymowy, co stanowi 81% badanych. Analiza

uzyskanych danych nie wskazuje na zależność pomiędzy występowaniem

zaburzeń artykulacji a płcią badanych, ich wiekiem, a także obecnością dodat-

kowych zaburzeń zgryzowych. Badania wykazały również, że spośród 167

osób z wadą wymowy oraz zaburzeniami artykulacji aż 133 nigdy nie było

objęte opieką logopedy. Stanowi to aż 80% osób badanych.

Rokitiańska [2004] podaje, że wady zgryzu dotylne są jedną z częstszych

przyczyn wad wymowy. Przy tyłozgryzach miejsce artykulacji głosek dena-

tlizowanych bywa cofnięte, miedzy zębami występuje szpara, która powoduje

zmianę brzmienia głosek detalizowanych. Często głoski szeregu syczącego są

podobne brzmieniowo do głosek ciszących.

W przypadku przodozgryzów spółgłoski detalizowane często artykułowane

są przyzębowo lub międzyzębowo. Jeśli chodzi o zgryzy otwarte, to między

zębami obserwuje się szparę pionową, w którą często wpada język podczas

artykulacji. Spółgłoski przedniojęzykowo-zębowe bywają realizowane inter-

dentalnie. Notuje się także współwystępowanie, wraz z innymi dysfunkcjami

aparatu artykulacyjnego, podniebienia gotyckiego.

Z kolejnych badań Justyny Grudziąż-Sękowskiej [2008] wynika, że wada

wymowy występuje u 57% pacjentów z zaburzeniami zgryzu. Wśród 13 osób

z wadami zgryzu dotylnymi 7 miało wady wymowy. Wszystkie osoby ze zgry-

zem otwartym miały zaburzenia artykulacji. Największe kłopoty artykulacyjne

w tej grupie sprawiały głoski: [t], [d], [n] oraz głoski trzech szeregów. Podobnie

jak w przypadku zgryzów otwartych w grupie z przodozgryzami wszystkie

osoby miały wady wymowy. Najczęściej niepoprawnie artykułowane były

głoski szumiące i syczące.

Z badań Grudziąż-Sękowskiej [2008] wynika również, że do powstania

wad zgryzu, a co za tym idzie również zaburzeń artykulacji, przyczyniają się:

poród cesarskim cięciem, ssanie smoczka powyżej 2. roku życia, karmienie

butelką w niemowlęctwie, ssanie parafunkcyjne oraz przedwczesna utrata

zębów mlecznych. W późniejszym okresie znaczące jest niedomykanie warg

oraz oddychanie torem ustnym. Notuje się również występowanie zaburzeń

zgryzowych i artykulacyjnych rodzinnie, co świadczy o dziedziczeniu tych nie-

prawidłowości. Dla porównania w grupie dzieci z prawidłowymi warunkami

zgryzowymi zaburzenia artykulacji wystąpiły u 22% badanych.

Zależność wad zgryzu i zaburzeń artykulacji jest zagadaniem istotnym

i wartym szerszego opracowania. Istnieje konieczność podjęcia leczenia oraz

zrozumienia współwystępujących zależności dla dobra pacjentów. Należy

usystematyzować tę wiedzę tak, by terapia logopedyczna oraz leczenie orto-

PSP SJ 22_2.indd 94

19-10-2015 10:17

Wpływ wad zgryzu na zaburzenia artykulacji

95

dontyczne szły ze sobą w parze. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości

zgryzowych logopeda powinien skierować pacjenta na konsultację ortodon-

tyczną. Ponadto zarówno logopeda, jak i ortodonta powinni regularnie kon-

taktować się ze sobą w celu omówienia postępów czynionych przez dziecko.

Każdy ze specjalistów dokonuje bieżącej ewaluacji i informuje o niej drugą

stronę. Ortodonta może również zalecić dziecku zestaw ćwiczeń wskazany

w leczeniu danej wady wymowy. W ramach początkowej fazy terapii logope-

dycznej, czyli ćwiczeń usprawniających narządy mowy, logopeda może wyko-

nywać te zadania z dzieckiem. W gestii rodziców leży również przekazywanie

informacji, po każdej wizycie u ortodonty lub logopedy, zainteresowanym

stronom.

Wady wymowy i wady zgryzu z pewnością mają wspólny mianownik – nie-

prawidłowe funkcjonowanie narządów artykulacyjnych. Mowa i wady zgryzu

mają podłoże w czynnościach fizjologicznych, tak jak: połykanie, ssanie, żucie,

oddychanie. Oba te aspekty kształtują prawidłowe lub patologiczne nawyki

wymowy i anatomii narządów artykulacyjnych. Z pewnością im szybciej

podejmiemy leczenie ortodontyczne i terapię logopedyczną, tym lepiej dla

pacjenta. Wzorce nieprawidłowej artykulacji nie są jeszcze tak utrwalone,

a w przypadku wady zgryzu potencjał wzrostowy dziecka stwarza możliwość

kompensacji nieprawidłowości zgryzowych.

4. Opis przeprowadzonych badań

W celu odnalezienia odpowiedzi na pytanie: czy wady zgryzu warunkują

powstawanie określonej wady wymowy, autorki artykułu postanowiły prze-

prowadzić własne badania. Grupę badawczą stanowiło 36 osób (21 chłopców

oraz 15 dziewcząt – płeć nie była kryterium poddawanym ocenie). Najmłodsze

dziecko w dniu badania miało skończone siedem, a najstarsze 10 lat. W tym

wieku rozwój mowy jest już ukończony. W kalendarzu wyrzynania zębów

okres od około 8. do około 10. roku życia nazywany jest „przerwą wyrównaw-

czą”. W związku z tym przyjęte zostało, że rozwój mowy i wzrost zgryzu został

ukończony. U pacjentów pod uwagę brano wystąpienie wady zgryzu, obec-

ność zaburzenia artykulacyjnego oraz współwystępowanie innych parafunkcji,

takich jak: nieprawidłowy tor oddechowy, nieprawidłowy typ połykania czy

też słaba pionizacja języka lub jej brak.

Grupa badawcza, która stanowi podstawę badań, została zebrana dzięki

uprzejmości i za zgodą dyrekcji oraz logopedów z wielu trójmiejskich placó-

wek, a także w wyniku przeprowadzonych przez autorki diagnoz.

W trakcie prowadzonych w placówkach oświatowych badań opierałyśmy

się na udostępnionej dokumentacji. Nie miałyśmy bezpośredniego kontaktu

PSP SJ 22_2.indd 95

19-10-2015 10:17

96

Patrycja Lisiecka, Dagmara Piątkowska

z dziećmi. Nie ujawniano nam danych osobowych pacjentów, jedynie ich płeć,

wiek, karty badania artykulacyjnego, zaświadczenia od lekarzy specjalistów

(laryngolog, ortodonta, pediatra). Z dokumentacją miałyśmy styczność w obec-

ności jednego z pracowników. W klasyfikowaniu wad zgryzu posiłkowałyśmy

się takimi właśnie opiniami wystawionymi przez specjalistów (stomatologów,

ortodontów). Natomiast zaburzenia artykulacyjne określałyśmy na podstawie

diagnoz logopedów pracujących w danej placówce. Posługiwali się oni takimi

testami diagnostycznymi, jak Kwestionariusz badania mowy Grażyny Bille-

wicz oraz Sprawdź jak mówię Elżbiety Stecko. Podczas samodzielnych diagnoz

również korzystałyśmy z wymienionych wcześniej publikacji, dzięki którym

możliwe było zbadanie artykulacji samogłosek i spółgłosek we wszystkich

możliwych pozycjach w wyrazie, a także w wybranych grupach spółgłosko-

wych. Wada zgryzu rozpoznawana była na podstawie zdobytej przez autorki

wiedzy i konsultowana z ortodontą lub dentystą.

Na początku badania przeprowadzałyśmy z dzieckiem rozmowę, próbowa-

łyśmy nawiązać z nim kontakt. Obserwowałyśmy jego zachowania językowe

podczas spontanicznej wypowiedzi. Jeżeli zauważyłyśmy nienormatywną

realizację głoski, odznaczałyśmy ją sobie w karcie badania wymowy i później,

podczas badania artykulacji, zwracałyśmy na nią szczególną uwagę. Podobnie

było z wadą zgryzu. W karcie zaznaczałyśmy występowanie wady zgryzu i jej

charakter. W razie wątpliwości konsultowałyśmy się ze specjalistą.

Jak podałyśmy wyżej, grupa badawcza obejmowała 36 osób, z czego tylko

u pięciu nie stwierdzono współwystępowania zaburzeń artykulacyjnych z wadą

zgryzu. Okazuje się jednak, że nawet przy poważnych anomaliach zgryzo-

wych: przodozgryzie, tyłozgryzie, zgryzie otwartym czy krzyżowym, wymowa

wszystkich głosek może być prawidłowa. Stwierdza się zatem, że zaburzenia

artykulacyjne w większości przypadków (86%, czyli u 31 osób z grupy badaw-

czej) są skorelowane z występowaniem wady zgryzu, jednak istnieją wyjątki

od tej reguły (14%, czyli u 5 osób z grupy badawczej). Taki wynik pozwala

na sformułowanie następującej hipotezy: nieprawidłowości zgryzowe mogą

stanowić przyczynę powstawania wad wymowy. Nie jest to jednak regułą.

Podobną opinię wyraziła Konopska [2006]. Wyniki obu badań są dosyć

zbieżne. Grupa badawcza Konopskiej była liczniejsza, jednak procentowe

wyniki obu badań są podobne. Współwystępowanie wad zgryzu i zaburzeń

artykulacyjnych Konopska stwierdziła u 81% badanych.

Najczęściej występującą wadą zgryzu w grupie badawczej autorek tekstu

był zgryz otwarty (33%). Na drugim miejscu znalazł się przodozgryz (28%),

następnie zgryz krzyżowy (22%). Najmniej było osób z tyłozgryzem. Stano-

wiły one zaledwie 17% całej grupy. Pozioma wada zgryzu – zgryz otwarty –

PSP SJ 22_2.indd 96

19-10-2015 10:17

Wpływ wad zgryzu na zaburzenia artykulacji

97

występowała u 12 osób i tylko u jednej z nich nie stwierdzono nieprawidło-

wości artykulacyjnych. Chłopiec ten konsultowany był ortodontycznie, jednak

nie podjęto jeszcze leczenia. Z obserwacji i przeprowadzonej przez logopedę

diagnozy wynika, że wszystkie głoski znajdują się w normie wymawianiowej.

Jedynym niepokojącym objawem było infantylne połykanie.

Tabela. Wpływ wad zgryzu na zaburzenia artykulacji

Wada zgryzu

Liczba badanych, u których

stwierdzono wadę zgryzu

Procent badanych, u których

stwierdzono wadę zgryzu

Zgryz otwarty

12

33%

Przodozgryz

10

28%

Zgryz krzyżowy

8

22%

Tyłozgryz

6

17%

U pozostałych 11 osób dominowały zaburzenia głosek dentalizowanych.

Przede wszystkim deformowane były głoski szeregów ciszącego i syczącego.

Zniekształcenia te przyjmowały głównie postać seplenienia międzyzębowego.

Podobnych obserwacji dokonała Konopska w opracowaniu Jakość wymowy

osób z wadą zgryzu, które ukazało się w tomie 31 czasopisma „Logopedia”,

wydanym przez Polski Związek Logopedów w 2002 roku. Według autorki

międzyzębowość stwierdzono aż u 77% osób ze zgryzem otwartym. U więk-

szości osób zaburzane były również głoski [t], [d], [n], co w połączeniu z nie-

normatywną realizacją spółgłosek trzech szeregów daje postać sygmatyzmu

interdentalnego wielorakiego.

Szereg szumiący u dwóch pacjentów artykułowany był dorsalnie. Bardzo

często zaburzeniu ulegała również głoska [r]. U jednych występował pararo-

tacyzm [r] : [l], przy czym głoska [l] realizowana była międzyzębowo. Inni

artykułowali głoskę [r] międzyzębowo. Zdarzały się również parasygmatyzmy

w obrębie głosek szumiących i syczących.

Jak pokazują wyniki badań własnych, około 80% pacjentów ze zgryzem

otwartym miało również inne dysfunkcje w postaci połykania infantylnego.

Język w trakcie tego odruchu wsuwa się pomiędzy zęby i wargi. Tylko dwie

spośród 12 osób nie miały tego problemu. Dodatkową niesprawnością była

słaba pionizacja języka. W związku z tym można wysnuć wniosek, że wady

zgryzu powodują zaburzenie napięcia mięśniowego lub współwystępują z nim

oraz z brakiem pionizacji języka.

PSP SJ 22_2.indd 97

19-10-2015 10:17

98

Patrycja Lisiecka, Dagmara Piątkowska

Drugą najczęściej występującą wadą zgryzu w opisywanej grupie badaw-

czej jest przodozgryz. Stwierdzony został u 28% badanych. Tutaj również

tylko u jednej osoby nie współwystępowały zaburzenia artykulacji. U pozo-

stałych dziewięciu osób rozpoznano m.in. międzyzębową realizację głosek:

trzech szeregów, [t], [d], [n], oraz [r] – u jednego pacjenta. Dwoje spośród

badanych dzieci realizowało błędnie głoski trzech szeregów: w sposób mię-

dzyzębowy boczny i przyzębowy. Połowa grupy miała dodatkowe nieprawi-

dłowości w funkcjonowaniu artykulatorów: zespół oddechowo-połykowy lub

wyizolowany dziecięcy typ połykania, słabą pionizację języka.

Kolejną podgrupę przedstawiają pacjenci ze zgryzem krzyżowym. Stano-

wią oni 22% całej grupy badawczej. Dwóch pacjentów nie miało problemów

z poprawną realizacją głosek. U trzech badanych można było zauważyć nie-

prawidłową pracę języka podczas realizacji głosek trzech szeregów. W trakcie

artykulacji język układał się asymetrycznie, strumień powietrza wydostawał

się bokiem (sygmatyzm boczny). W miejscu jego przepływu wargi rozwierały

się. Jeden z tych pacjentów miał odmianę boczną międzyzębową seplenienia

(język wchodził pomiędzy zęby przedtrzonowe).

Tylko u jednego z badanych ze zgryzem krzyżowym utrzymywała się

dorsalna wymowa głosek [sz], [cz]. U kolejnych dwóch zaburzenia arty-

kulacyjne dotyczyły nieustabilizowanej wymowy głosek trzech szeregów

(parasygmatyzm).

W badanej grupie najrzadziej, wśród nieprawidłowości zgryzowych, poja-

wiał się tyłozgryz. Grupę tę prezentowało sześć osób, z czego u jednej nie zdia-

gnozowałyśmy wady wymowy. U pozostałych dominowała substytucja głosek

szumiących na syczące oraz pararotacyzm [r] : [l]. U jednej osoby zdiagnozo-

wany został rotacyzm gardłowy. Inna substytuowała głoski bezdźwięczne [k],

[t] na ich dźwięczne odpowiedniki. Ponadto jeden z chłopców realizował głoski

[s], [z], [c], [dz] międzyzębowo. U niego dodatkowo występowały zaburzenia

słuchu fonematycznego oraz zespół oddechowo-połykowy.

U pacjentów z przodozgryzem dominowała interdentalna realizacja głosek

dentalizowanych oraz [l]. Podobna tendencja utrzymywała się u osób ze zgry-

zem otwartym. Do podobnych wniosków dochodzi w swojej pracy badawczej

Konopska. Zauważa ona, że wadliwe realizacje głosek dentalizowanych wystę-

pują głównie w zgryzach otwartych oraz przodozgryzach [Konopska 2002a].

W obu przypadkach należy również zwrócić uwagę na problemy z prawidłową

realizacją głoski [r]. W pierwszej grupie bardzo często występował rotacyzm,

ale przyjmował on różne typy deformacyjne: jednouderzeniowy, gardłowy,

interdentalny. Natomiast w grupie drugiej była to najczęściej forma substytucji

[r] na [l].

PSP SJ 22_2.indd 98

19-10-2015 10:17

Wpływ wad zgryzu na zaburzenia artykulacji

99

Międzyzębowa realizacja głosek, głównie dwóch szeregów, szumiącego

i syczącego, często pojawiała się u pacjentów ze zgryzem krzyżowym. Nie-

kiedy przyjmowała ona postać seplenienia międzyzębowego bocznego. Nato-

miast przy tyłozgryzach na plan pierwszy wysuwa się skłonność do parasyg-

matyzmu (szumiące : syczące) oraz pararotacyzmu [r] : [l/j].

Dodatkowo, niezależnie od typu wady zgryzu, można stwierdzić olbrzymią

tendencję do infantylnego połykania. U ponad połowy badanych (56%) stwier-

dzony został nieprawidłowy typ połykania. U części pacjentów tym objawom

towarzyszył również niepoprawny, ustny tor oddechowy.

Podsumowując, każda wada zgryzu może wywołać określone zaburzenia

artykulacyjne. Nie stanowi to jednak reguły. Nawet przy bardzo poważnej

wadzie zgryzu istnieje szansa na prawidłową realizację głosek. W tym przy-

padku olbrzymią rolę odgrywają możliwości kompensacyjne, prawidłowa

praca mięśni czy też prawidłowe wzorce wymawianiowe. Ponadto, porównując

wyniki badań, można domniemać, która z wad wymowy będzie skorelowana

z istniejącą wadą zgryzu. Należy jednak pamiętać, że są to tylko tendencje, od

których istnieją wyjątki.

5. Zakończenie

Celem przeprowadzonych badań było przybliżenie tematyki wad zgryzu

w aspekcie logopedycznym, a przede wszystkim zbadanie, jaki wpływ na

zaburzenia artykulacji ma występowanie wady zgryzu. Temat został przed-

stawiony w wymiarze praktycznym. Poza teoretycznymi wyznacznikami

zaburzeń zgryzu wskazane zostały najczęściej współwystępujące z daną wadą

zgryzu wady wymowy oraz cechy morfologiczne twarzy.

W wyniku przeprowadzonych badań udało się ustalić, że określone wady

zgryzu mogą powodować powstawanie konkretnych zaburzeń artykulacyjnych,

jednak nie zawsze istnienie nieprawidłowości zgryzowych wywołuje konkretną

wadę wymowy. Są to tylko tendencje. Istnieją osoby, które mimo wad anato-

micznych realizują wszystkie głoski w sposób normatywny.

W trakcie badań zauważono również, że wpływ na nieprawidłową artykula-

cję ma także nasilenie wady zgryzu, np. w zgryzach otwartych wielkość szpary

niedozgryzowej. Jednak jest temat to wymagający szerszej analizy i bardziej

szczegółowych badań.

PSP SJ 22_2.indd 99

19-10-2015 10:17

100

Patrycja Lisiecka, Dagmara Piątkowska

Bibliografia
Karłowska Irena, red. (2008), Zarys współczesnej ortodoncji. Podręcznik dla studentów

i lekarzy dentystów, Wydawnictwo Lekarskie PWZL, Warszawa.

Konopska Lilianna (2002a), Jakość realizacji polskich fonemów dentalnych u osób

z wadą zgryzu, „Logopedia”, t. 30, s. 105–114.

Konopska Lilianna (2002b), Jakość wymowy osób z wadą zgryzu, „Logopedia”, t. 31,

s. 157–199.

Konopska Lilianna (2006), Wymowa osób z wadą zgryzu, Madia Druk, Szczecin.
Rokitiańska Mirosława (2004), Podstawy ortodoncji dla logopedów, Wydawnictwo

Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz.

Sękowska-Grudziąż Justyna (2008), Współzależność wad wymowy i wad zgryzu. Bada-

nie własne w grupie dzieci 7-8 letnich, „Logopeda”, nr 6, s. 7–31, http://www.
logopeda.org.pl/resources/pliki/69_logopeda___nr_6.pdf, [dostęp: 1 marca 2015].

Patrycja Lisiecka, Dagmara Piątkowska
The impact of malocclusions on phonation disorders

This article presents a review of the research conducted to date into the coexistence of
malocclusions and phonation disorders, as well as the results of research conducted by
the authors of the article. It is an attempt at providing answers to the following ques-
tions: are phonation disorders related to specific malocclusions, what specific phonation
disorders accompany specific occlusal problems, does a single problem condition another
occlusal problem?

Detailed study of this subject will provide a concise compilation of knowledge for

experts in many areas, including speech-language pathology, orthodontics, paediatrics,
otolaryngology and phoniatrics. The article presents a specific approach to occlusion,
namely from the speech-language pathology point of view. The authors have associated
phonation disorders with specific malocclusions.

Numerous clinical trials are necessary to investigate this phenomenon, to research

the above mentioned dependence and identifying the relations between malocclusions
and phonation disorders. The article presents the results of the research carried out by
the authors together with results of surveys undertaken by professionals dealing with
the impact of malocclusions on phonation disorders over the years.

k

eywordS

: speech-language pathology; speech-language pathologist; malocclusion;

phonation disorders; underbite; overbite; open bite; orthodontist; teeth;
lower jaw; alveolar ridge; incisors; dyslalia; morphological change.

PSP SJ 22_2.indd 100

19-10-2015 10:17

Wpływ wad zgryzu na zaburzenia artykulacji

101

mgr Patrycja Lisiecka – Gimnazjum nr 20 w Gdańsku; zainteresowania naukowe:
kształtowanie się języka dziecka, zaburzenia artykulacji, wady zgryzu, specyficzne
zaburzenie językowe SLI, opóźniony rozwój mowy, kompetencje komunikacyjne osób
niepełnosprawnych intelektualnie, profilaktyka logopedyczna.

mgr Dagmara Piątkowska – PSOUU KOŁO w Świdnicy Ośrodek Rehabilitacyjno-
-Edukacyjno-Wychowawczy; zainteresowania naukowe: rozwój mowy, zaburzenia
artykulacyjne, wady zgryzu i zaburzenia w budowie anatomicznej aparatu artykulacyj-
nego, kompetencje komunikacyjne osób z niepełnosprawnością intelektualną.

PSP SJ 22_2.indd 101

19-10-2015 10:17

PSP SJ 22_2.indd 102

19-10-2015 10:17