Budowa i funkcje narządów zmysłu człowieka
Narządy zmysłów to narządy odbierające informacje ze środowiska zewnętrznego organizmu. Informacja przekazywana do ośrodków sensorycznych kory mózgowej, jest podstawą wrażeń i spostrzeżeń. W skład narządów zmysłowych wchodzą wyspecjalizowane receptory, odbierające bodźce o ściśle określonych parametrach fizycznych i chemicznych, rozmieszczone w narządzie odbiorczym, np. w siatkówce oka, w narzędzie Cortiego(ucho), w nabłonku zmysłowym oka. Budowa anatomiczna narządów zmysłowych umożliwia optymalne odbieranie bodźców. Tradycyjnie rozróżnia się narządy zmysłowe wzroku, słuchu, narząd smaku, narząd powonienia, narząd równowagi.
Smak, zdolność oceny pewnych chemicznych właściwości substancji wprowadzonych do jamy ustnej. Niewielkie ilości tych substancji rozpuszczone w ślinie pobudzają receptory smakowe znajdujące się w specjalnych strukturach - kubkach smakowych, rozmieszczonych w błonie śluzowej języka, jamy ustnej i gardła. Powstałe impulsy biegną do ośrodków rdzenia przedłużonego i mostu, skąd zostają przekazane do wzgórza i korowego ośrodka słuchowego w płacie ciemieniowym. Człowiek rozróżnia 4 smaki: słony, słodki, kwaśny i gorzki. Wiele innych wrażeń smakowych stanowi mieszaninę wrażeń podstawowych lub połączenie tej mieszaniny z wrażeniami powstającymi w skutek podrażnienia zakończeń nerwowych czucia ogólnego i czucia zapachu. Pobudzenie receptorów smakowych odgrywa ważną rolę w pobieraniu pokarmu i w procesach trawienia. W różnych chorobach mogą występować charakterystyczne zaburzenia doznań smakowych. W chorobach wątroby często występuje wrażenie smaku gorzkiego, w nadkwaśności ? kwaśnego; w chorobach psychicznych dochodzi czasem do halucynacji smakowych. Niektóre leki wywierają wpływ na wrażenia smakowe, np. wyciąg z liści drzewa afrykańskiego "Gymnema silvestre" znosi uczucie smaku słodkiego i gorzkiego; kokaina znosi wszystkie czucia smakowe.
Wzrok, zdolność wykorzystywania informacji niesionej przez odpowiednio ukształtowane bodźce świetlne, polegające na określaniu kształtów przedmiotów, ich lokalizacji i ruchu, a także ocenie odległości za pomocą narządu wzroku wyposażonego w układy optyczne, rzucające obrazy na światłoczułą powierzchnię. Intensywność oświetlenia siatkówki jest regulowana przez otwór o zmiennej szerokości - źrenicę. Funkcją zmysłu wzroku jest - widzenie. Oczy dostarczają wielu informacji o odległości, kształcie i ruchu oraz, oczywiście o barwach. Dzięki poruszaniu się w górę, w dół i w bok pozwalają na najszersze, jak to możliwe, widzenie otoczenia. Przednia część oka działa jak soczewka, która jest zakrzywionym, przezroczystym, małym dyskiem, który załamuje przechodzące przez niego promienie świetlne. Źrenica - okrągły otwór pośrodku tęczówki - umożliwia przenikanie światła. Tęczówka, rozkurcza się i kurczy, regulując ilość światła wchodzącego do oka. Wewnętrzna warstwa oka - siatkówka - to błona, na której rejestrowane są wrażenia wzrokowe. Ludzie i zwierzęta potrafią nie tylko odbierać obrazy uzyskiwane na siatkówce, ale także odpowiednio je interpretować. Dzieje się tak, dlatego, że oko jest połączone z mózgiem poprzez nerw wzrokowy, który znajduje się wewnątrz niewielkiej szypuły w tylnej części gałki ocznej. Informacje z siatkówki są błyskawicznie przenoszone wzdłuż nerwu wzrokowego do mózgu. Te wszystkie informacje przybierają postać impulsów, które mózg następnie przetwarza. Mózg, zatem umożliwia prawidłowe widzenie. Najczęstsze wady wzroku to krótko- i daleko- wzroczność, astygmatyzm, jaskra i zaćma.
Węch, zdolność rozpoznawania niektórych lotnych substancji w otoczeniu. Niewielkie ilości tych substancji w powietrzu pobudzają receptory węchowe znajdujące się w błonie śluzowej nosa. Powstałe impulsy biegną aksonami komórek zmysłu węchu do opuszek węchowych, następnie włóknami tych komórek, tworzącymi pasmo węchowe, do ośrodków węchowych - układu limbicznego. Swoistym bodźcem receptora węchowego jest bodziec chemiczny w postaci lotnej, przy czym człowiek jest w stanie wykrywać pewne substancje w rozcieńczeniu jeden na kilka miliardów części powietrza. Związki bardzo podobne chemicznie mogą mieć zupełnie odmienny zapach, a inne niepodobne chemicznie i fizycznie mogą mieć woń podobną. Według obecnych poglądów rozróżnia się 9 kategorii zapachów, choć podstawy tej klasyfikacji są często subiektywne. Nie jest znana podstawa różnicowania zapachów, natężenie zapachów zaś wiąże się z częstością bodźców przekazywanych do ośrodka węchowego. Utrata zmysłu węchu nazywa się anosmią. Anosmia może być wrodzona lub nabyta, np. przejściowo po zapaleniu śluzówki nosa lub po zastosowaniu leków naczyniozwężających i znieczulających miejscowo. Niekiedy spotyka się zanik wrażliwości tylko na niektóre zapachy. Nadwrażliwość na bodźce węchowe spotyka się w histerii, w niektórych chorobach mózgu i innych. W uszkodzeniach płata skroniowego mogą występować omamy węchowe. W niektórych guzach mózgu może występować zjawisko tzw. alloestezji węchowej, polegające na odczuwaniu zapachu w innym przewodzie niż w tym, na który zadziałał bodziec.
Czucie, zdolność odbierania wrażeń zmysłowych; najczęściej obejmuje czucie somatyczne, związane z pobudzeniem receptorów w skórze, narzędzie ruchu i w narządach wewnętrznych. Czuciem powierzchownym jest czucie dotyku i temperatury. Czucie głębokie, pochodzące z torebek stawowych, więzadeł, okostnej i mięśni informuje organizm o wzajemnym położeniu kończyn i ich ruchu; zaliczamy do niego również czucie równowagi. Receptory czucia - bólu występują w skórze, narządach, ruchu i narządach wewnętrznych. Ze względu na stopień złożoności rozróżnia się czucie prototatyczne, pierwotne, mało precyzyjne, oraz precyzyjne czucie epikrytyczne, umożliwiające dokładną lokalizację działającego bodźca. Impulsy różnych rodzajów czucia są przenoszone do ośrodków podkorowych, głównie do wzgórza. Impulsy czucia dotyku i czucia głębokiego docierają do projekcyjnej okolicy czuciowej kory mózgowej, gdzie powstają proste wrażenia, związane z pobudzeniem receptorów. Informacja z okolicy projekcyjnej jest przekazywana do okolic asocjalnych, gdzie następują złożone procesy integracyjne, umożliwiające rozpoznawanie dotykanych lub obejmowanych ręką przedmiotów. Część informacji czuciowej dociera do okolicy ruchowej kory mózgowej i umożliwia dostosowanie zakresu i precyzji ruchu do aktualnej sytuacji. Zaburzenia czucia występujące w chorobach układu nerwowego mogą polegać na obniżeniu lub zniesieniu czucia dotyku, bólu, temperatury i czucia głębokiego w różnych obszarach ciała. Uszkodzenie nerwu obwodowego powoduje zniesienie czucia w obszarze skóry unerwianym przez ten nerw. Uszkodzenie dróg czuciowych w mózgu albo projekcyjnej okolicy korowej powoduje osłabienie czucia w obrębie przeciwległej połowy ciała. Uszkodzenia okolic asocjalnych kory są przyczyną zaburzeń percepcji, zwanych agnozjami. Polegają na niemożności rozpoznawania przedmiotów, mimo prawidłowego reagowania na proste bodźce. Zwiększone odczuwanie bodźców występuje przy uszkodzeniach nerwów; bodźce dotykowe mogą być odczuwane jako bólowe.
Słuch, zdolność odbierania, kodowania, przesyłania i integracji informacji słuchowej. Bodźcem akustycznym są drgania powietrza tworzące podłużną falę dźwiękową, która padając na powierzchnię wywiera ciśnienie będące miarą natężenia dźwięku. Intensywność dźwięku wyraża się w decybelach. Ucho ludzkie odbiera dźwięki o częstotliwości 16-20 000 HZ. Fala dźwiękowa wprawia w drgania błonę bębenkową ucha. Drgania te przenoszą się na układ kosteczek słuchowych w uchu środkowym i za ich pośrednictwem na błonę okienka owalnego ucha wewnętrznego, która ulega wpukleniu do schodów przedsionka, podwyższając ciśnienie przychłonki. Powoduje to uwypuklenie błony okienka okrągłego i ruchy błony podstawowej, uciskające włoski komórek włoskowych narządu Cortiego, oraz pobudzenie zakończenia nerwu słuchowego. Energia mechaniczna fali dźwiękowej przekształcana jest w energię elektryczną pobudzonego nerwu słuchowego. Kodowanie informacji w nerwie tym zachodzi zgodnie z zasadą miejsca i częstotliwości. Wg zasady miejsca, dźwięk o określonej wysokości odkształca błonę podstawowa w określonym miejscu, a liczba pobudzonych włókien nerwu słuchowego zależy od natężenia dźwięku. Wg zasady częstotliwości częstotliwość wyładowań w nerwie słuchowym odpowiada ściśle częstotliwości fali dźwiękowej. Przy wysokich częstotliwościach powstają salwy impulsów. Kolejność pojawiania się ich w poszczególnych włóknach stanowi podstawę mechanizmu kodowania dźwięków. Różnicowanie intensywności dźwięków odbywa się w ośrodkach podkorowych, natomiast zróżnicowanie i identyfikacja wzorców dźwiękowych oraz lokalizowanie źródła dźwięku odbywa się w okolicy słuchowej kory mózgu.
Zaburzenia słuchu powstają jako:
upośledzenie słuchu średniego stopnia, przy utrudnieniu przewodzenia dźwięku spowodowanym niedrożnością przewodu słuchowego, uszkodzeniem błony bębenkowej. Upośledzenie słuchu znacznego stopnia, aż do całkowitej głuchoty, występuje przy uszkodzeniu narządu odbiorczego(ucho wewn.);
szumy uszne;
zboczenia słuchowe, polegające na występowaniu zjawisk paradoksalnych w dziedzinie słuchu.;
nadmierna ostrość słuchu u osób z normalnym słuchem, polegająca na nadwrażliwości na dźwięki.
Podsumowując wszystkie informacje o otaczającym nas świecie - czyli to, co widzimy, słyszymy, poznajemy smakiem, węchem lub dotykiem - zostają przekazane do mózgu za pośrednictwem zmysłów, co ułatwia człowiekowi orientację w przestrzeni.
4