Budowa i funkcje narządów mowy

1. Struktura narządów mowy

Narząd mowy człowieka to kompleks elementów biorących udział w tworzeniu i kształtowaniu głosu. Składa się z trzech członów, ułożonych pionowo jeden nad drugim z których każdy ma inną budowę i spełnia inną funkcję. /Sobierajska 1972/

Pierwszy człon stanowią płuca, tzw. aparat respiracyjny, drugi - krtań, tzw. aparat fonacyjny, trzeci - nasada, tzw. aparat artykulacyjny. /Wierzchowska 1980/

Harmonijna współpraca wszystkich trzech członów i koordynacja poszczególnych ich czynności jest warunkiem prawidłowego tworzenia i kształtowania dźwięku - głosu. Nieprawidłowy przebieg jednej czynności pociąga za sobą nieprawidłowość pozostałych. /Sobierajska 1972/

2. Aparat respiracyjny

Pierwszym elementem narządu mowy, składającym się na aparat respiracyjny są płuca.

Płuca są parzystym narządem, mieszczącym się wewnątrz klatki piersiowej w dwóch jamach opłucnowych. Z wyglądu przypominają zaokrągloną u góry piramidę, której podstawa oparta jest na przeponie (płaskim kopulasto wysklepiony mięśniu, oddzielającym jamę brzuszną od jamy klatki piersiowej). W płucach od strony śródpiersia, tj. centralnej części, w której mieszczą się: serce, duże naczynia krwionośne, tchawica, przełyk i tarczyca, znajduje się wgłębienie zwane wnęką płucną, wypełnione przez tzw. korzeń płuca, składający się z prawego i lewego oskrzela głównego, naczyń krwionośnych, limfatycznych i nerwów.

Tkanka płucna, gąbczasta i elastyczna, wypełniająca prawe i lewe oskrzele główne, tworzy drzewiasto rozgałęziony system wewnątrzpłucnych dróg oddechowych, utworzonych przez kolejne "generacje" małych oskrzeli i oskrzelików, zakończonych pęcherzykami płucnymi, w których dochodzi do wymiany gazowej, tj. tlenu z otaczającej nas atmosfery na dwutlenek węgla. /Łączkowska 1981/

Płuca stanowiące aparat respiracyjny, należą do układu oddechowego, na który składa się wiele narządów o różnej budowie i funkcji.

Układ oddechowy dzieli się na dwa odcinki: górny i dolny. Do górnego zalicza się jamę nosową i gardło, do dolnego - krtań, tchawicę, prawe i lewe oskrzele główne oraz drzewiasto rozgałęziony system wewnątrzpłucnych dróg oddechowych.

Oddychanie polega na dostarczeniu komórkom tlenu niezbędnego dla przemiany materii (wdech) i na wydalaniu dwutlenku węgla (wydech). Powietrze przedostaje się do płuc poprzez górne drogi oddechowe: jamę nosową lub jamę ustną, gardłową, a następnie przez dolne drogi oddechowe: krtań, tchawicę, oskrzela.

Wyróżniamy dwa rodzaje oddychania. Pierwsze to oddychanie statyczne lub fizjologiczne, tj. w spoczynku np. w czasie snu. Jest ono mimowolne, instynktowne i stanowi odruch wrodzony. Drugie - dynamiczne, tj. podczas mowy i śpiewu, jest odruchem nabytym, kontrolowanym i regulowanym przez naszą świadomość, tj. ośrodkowy układ nerwowy.

Głównym mięśniem wdechowym jest przepona. W procesie oddychania współdziałają z nią jeszcze inne mięśnie wdechowe i wydechowe klatki piersiowej takie jak: mięsień obojczykowy, mięśnie międzyżebrowe środkowych i dolnych żeber oraz mięsień prosty brzucha. W zależności od tego które grupy mięśniowe są bardziej czynne w czasie oddechu, w mowie lub śpiewie wyróżniamy trzy typy oddychania: obojczykowo-żebrowy, żebrowy oraz brzuszny lub przeponowy. /Tarasiewicz 2003/.

Płuca będące zbiornikiem powietrza pełnią w procesie wytwarzania dźwięków rolę komory ciśnieniowej, z której tłoczone jest powietrze do kolejnych członów aparatu głosowego.

Różnica ciśnień, jaka wytwarza się podczas wdechu pomiędzy pęcherzykami płucnymi a jamą ustną jest siłą napędową oddechu. Od umiejętności użycia powietrza jako generatora fali głosowej zależy czas, jaki dzieli jeden wdech od drugiego. /Rocławski 2001/. W czasie oddychania spoczynkowego czas trwania wdechu i wydechu jest prawie równy. W czasie oddychania dynamicznego, proces fizjologiczny nie zostaje zatrzymany, przebiega natomiast w zmienionym rytmie. Podczas mowy faza wydechowa wydłuża się i stosunek wdechu do wydechu równa się 1:6 lub 1:7. Oddech podczas śpiewu charakteryzuje się natomiast skróconą i pogłębioną fazą wdechową i bardzo wydłużoną fazą wydechową.

Efekt ten uzyskuje się za pomocą podparcia oddechowego, tj. świadomego, kontrolowanego napięcia mięśni wdechowych i wydechowych.

Rozróżniamy dwa rodzaje podparcia oddechowego: podparcie przeponowe i podparcie klatki piersiowej. W pierwszym z wymienionych rodzajów podparcia klatka piersiowa jest jakby tłocznią wypychającą powietrze z płuc, zaś powłoki mięśniowe brzucha napinają się i uwypuklają, utrzymując swą pozycję aż do następnego wdechu. W drugim rodzaju zachodzi sytuacja odwrotna: klatka piersiowa zachowuje po wdechu pozycję stabilną, natomiast powłoki mięśniowe brzucha cofają się i rozluźniają. /Łukaszewski 1977/

Płuca osoby dorosłej mają ogromną rezerwę. Podczas najbardziej natężonego wdechu można do nich wprowadzić ok. 2500-3000 ml powietrza. Tak się zdarza podczas bardzo natężonej pracy fizycznej. Pojemność życiowa płuc (mierzona od położenia maksymalnego wydechu do położenia maksymalnego wdechu) zdrowego młodego mężczyzny wynosi ok. 4500-5000 ml. U kobiet jest ona nieco mniejsza.

W płucach stale, niezależnie od fazy oddychania (wdechu lub wydechu) zalega ok.1500 ml powietrza. oznacza to, że całkowita pojemność płuc wynosi ok. 6000 ml. Istnienie zalegającego powietrza w płucach zapewnia stabilność składu gazowego w pęcherzykach płucnych i sprawia, iż przenikanie gazów dla każdego z nich z osobna zawsze ma ten sam kierunek: tlenu - z pęcherzyków do krwi, dwutlenku węgla - z krwi do pęcherzyków i na zewnątrz. W czasie wdechu część powietrza wprowadzonego do dróg oddechowych nie dociera do pęcherzyków płucnych, wypełniając drogi oddechowe. Jest to tzw. przestrzeń martwa, której objętość wynosi ok. 150 ml. Efektywnej wymianie gazowej jest poddane 350 ml powietrza.

Pojemność klatki piersiowej zależy od właściwej pracy przepony.

W czasie wdechu przepona przesuwa się ku dołowi i spłaszcza, klatka piersiowa się rozszerza. Dochodzi do wytworzenia podciśnienia, powodującego ruch powietrza do klatki piersiowej. W czasie wydechu pracujące mięśnie wydechowe, zmniejszając objętość klatki piersiowej, powodują nadciśnienie i tym samym ruch powietrza na zewnątrz. Wypływający z płuc strumień powietrza, dzięki pracy mięśni oddechowych klatki piersiowej i brzucha, wprawia w drgania pozostałe narządy głosotwórcze tj. krtań i jamy nasady. /Wierzchowska 1967/

Klatka piersiowa wraz z oskrzelami i tchawicą stanowią zespół stałokształtnych komór rezonansowych. W procesie wytwarzania dźwięków pełnią funkcję rezonansową, tj. wzmacniają dźwięki o niskich częstotliwościach, nadając im ciemne zabarwienie głosu. /Pawłowski 2005/

3. Aparat fonacyjny

Kolejnym organem odgrywającym główną rolę w mowie jest krtań - aparat fonacyjny.

Krtań, stanowi złożony organ chrzęstno-włóknisto-mięśniowy, o kształcie trójściennej piramidy, której podstawa skierowana jest ku górze, a wierzchołek - ku dołowi. Krtań o długości od 4 do 6 cm, umiejscowiona jest w środkowym odcinku szyi, u noworodka na wysokości IV-V kręgu szyjnego, natomiast u osoby dorosłej - V-VI kręgu szyjnego. /Zalewska-Kręcicka 1998/

Krtań zbudowana z dziewięciu chrząstek: trzech pojedynczych (pierścieniowej, tarczowej i nagłośniowej) i trzech podwójnych (różkowatych, klinowatych i nalewkowych) tworzący szkielet, będący podporą dla aparatu głosowego. /Wierzchowska 1980/

Chrząstki krtani są między sobą połączone stawami lub zrostami więzadłowymi (więzadłami). Cały system połączeń międzychrząstkowych sprawia, że krtań jest narządem zwartym, mocnym i ruchomym, mogącym unosić się do góry, obniżać się, przesuwać do przodu i do tyłu.

Krtań jest organem który należy do górnych dróg oddechowych, od dołu łączy się z tchawicą, tj. kilkucentymetrową pierścieniowatą cewką (rurką), nieco spłaszczoną w wymiarze przednio-tylnym, należącą do dolnego układu oddechowego, a od góry - z gardłem, tj. kilkucentymetrowym nieparzystym narządem, stanowiącym przede wszystkim część układu pokarmowego.

Wnętrze krtani złożone jest z trzech jam - górnej, pośredniej i dolnej.

Górna łączy się z gardłem, pośrednia jest miejscem powstawania głosu, dolna bezpośrednio łączy się z tchawicą. Centralną część krtani zajmuje jama pośrednia, w której znajdują rozpięte poziomo, tj. prostopadle do tchawicy, od przodu krtani ku tyłowi, pomiędzy chrząstką tarczową a chrząstkami nalewkowatymi dwie wargi głosowe, lewa i prawa, tworzące tzw. głośnię. /Tarasiewicz 2003/ Warga głosowa oznacza fałd głosowy, wewnątrz którego znajduje się mięsień zwany głosowym. Zewnętrzną część fałdu stanowi pokryte błoną śluzową elastyczne pasemko tkanki łącznej, tzw. więzadło głosowe. /Sobierajska 1972/ Pomiędzy nimi znajduje się szpara głośni, o długości ok. 23 mm u mężczyzn i 18 mm u kobiet.

Główną funkcją krtani jest regulacja przepływu powietrza do płuc i z powrotem oraz ochrona dolnych dróg oddechowych przed przedostaniem się do nich ciał obcych. Wytwarzanie dźwięków nie jest jej główną czynnością, jest ona jednak dzięki pracy więzadeł głosowych centralną częścią obwodowego efektora narządu głosu. Ponadto krtań pełni funkcję krążeniową, ustalającą krtań, połykową, kaszlową, emocjonalną. /Mitrinowicz-Modrzejewska 1963, Rocławski 2001; Pawłowski2005/

Wewnętrzna powierzchnia krtani wyścielona jest błoną śluzową o budowie typowej dla dróg oddechowych. Składa się z nabłonka wielorzędowego, w którym obecne są w ciągłym ruchu mikrokosmki, zawierające liczne gruczoły produkujące śluz i płyn surowiczy, chroniąc tym krtań przed wysychaniem i zanieczyszczeniem wdychanego powietrza.

Chrzęstny szkielet krtani, poruszany jest przez zespół mięśni krtaniowych zewnętrznych i wewnętrznych, na który działają dwa nerwy krtaniowe górny i dolny (zwany też wstecznym). Nerwy krtaniowe są też receptorami (zakończeniami czuciowymi włókien nerwowych) na błonie śluzowej. Zadaniem nerwów krtaniowych jest przekazywanie bodźców do ośrodkowego układu nerwowego /Wierzchowska 1971/ i odbieranie od niego "rozkazów" w formie impulsów pobudzających mięśnie głosowe, a z nimi więzadła, do skurczów, czyli drgań. /Sobierajska 1972/ Mechanizm drgający krtani jest podstawowym elementem pozwalającym na pełnienie tzw. funkcji fonacyjnej tego narządu.

W wyniku drgań, tj. bardzo szybkich, rytmicznych ruchów oddalania i zbliżania się fałdów głosowych w fazie wydychania, umożliwiających zamykanie i otwieranie głośni, dochodzi do powstania niezwykle słabych akustycznie fal uderzeniowych. Sumą tzw. składowej podstawowej, czyli częstotliwości tj. liczbie cykli zamykania i otwierania głośni jest powstający, bardzo nikły dźwięk krtaniowy, który nie posiada jeszcze ani barwy, ani nośności i jest zupełnie inny od tego, słyszanego w środowisku zewnętrznym. /Tarasiewicz 2003/ Właściwej mocy i barwy nabiera dopiero w nasadzie tj. jamach leżących ponad krtanią. /Sobierajska 1972/

4. Aparat artykulacyjny

Wszystkie akcje organów mowy w wyniku których następuje modyfikacja, czyli filtracja sygnału generowanego przez źródło głosu odbywa się w ostatnim, tj. trzecim członem narządu mowy - aparacie artykulacyjnym.

Aparat artykulacyjny tworzą jamy gardłowa, ustna i nosowa, zwane nasadą.

Jamy te tworzą rozgałęziający się ponad krtanią tzw. kanał głosowy.

W kanale głosowym wyodrębniają się dwa tory: tor ustno-gardłowy, rozciągający się od głośni do otworu ust i obejmujący ponadgłośniową część krtani, część jamy gardłowej i jamę ustną, oraz tor nosowo-gardłowy, rozciągający się od głośni do otworów nosowych, obejmujący nadgłośniową część krtani, jamę gardłową i jamę ustną. Oba te tory mają dolny odcinek wspólny i mogą przy wytwarzaniu dźwięku bądź współpracować ze sobą, bądź funkcjonować osobno. Elementem przyłączającym tor nosowo-gardłowy do toru ustno-gardłowego jest fałd skórno-mięśniowy zwany podniebieniem miękkim. /Wierzchowska 1980/

Najniżej usytuowaną jamą w kanale głosowym jest jama gardłowa. Kształtem przypomina rozszerzającą się w górnej swej części rurę, mierzącą ok. 7 cm długości. Jama gardłowa rozciąga się od wejścia do krtani do podstawy czaszki, tworzącej jej sklepienie. Ścianki jamy gardłowej zbudowane są z mięśni pokrytych błoną śluzową. W przedniej ściance jamy gardłowej znajdują się: wejście do krtani, wejście do jamy ustnej, tzw. cieśń gardła, oraz wejście do kanałów jamy nosowej, tzw. nozdrza tylne. W jamie gardłowej wyróżnia się trzy części: dolną, tj. krtaniową, sąsiadującą z wejściem do krtani, środkową, tj. ustną, sąsiadującą z jamą ustną, górną, tj. nosową, sąsiadującą z jamą nosową. Część nosowa jamy gardłowej może zostać oddzielona od pozostałych części jamy gardłowej przez podniebienie miękkie. Ustna część jamy gardłowej może znacznie zmieniać objętość, zwężać się lub rozszerzać wskutek przesuwania się ku tyłowi lub do przodu obsady języka. /Wierzchowska 1971/ W związku z ruchami języka, dolnej szczęki, warg, a także podniebienia miękkiego, jeszcze większym zmianom co do kształtu i wielkości może ulegać jama ustna.

Jama ustna leży przed jamą gardłową oraz poniżej jamy nosowej. Wyróżnia się w niej zwykle dwie części. Pierwszą część stanowi przedsionek, ograniczony z jednej strony fałdami policzków i wargami, z drugiej - łukami zębowymi i dziąsłami. Drugą - jama ustna właściwa, ograniczona od przodu i z boków łukami zębowymi i dziąsłami, od góry - podniebieniem twardym oraz położonym za nim podniebieniem miękkim, od dołu językiem i tzw. okolicą podjęzykową. W tyle jama ustna przechodzi w cieśń gardła, ograniczoną łukami podniebienia miękkiego oraz powierzchnią języka.

W obrębie kanału utworzonego przez jamy ustną i gardłową wyróżnia się zwykle narządy ruchome i nieruchome. Do ruchomych należą: język (fałd mięśniowy, wypełniający w czasie swobodnego oddychania dno jamy ustnej oraz znaczną część jamy gardłowej); wargi (fałdy skórno-mięśniowe otaczające szparę ustną, stanowiące przedłużenie policzków); podniebienie miękkie z języczkiem podniebiennym (fałd mięśniowy, stanowiący przedłużenie podniebienia twardego); oraz szczęka dolna (żuchwa).

Do nieruchomych - zęby które tworzą dwa łuki (dolny osadzony w żuchwie, oraz górny osadzony w górnej szczęce) otaczające jamę ustną z przodu i z boków; dziąsła; podniebienie twarde; oraz tylna ścianka jamy gardłowej. Większość narządów ruchomych może się zwierać z narządami nieruchomymi, a także z innymi narządami ruchomymi, całkowicie lub częściowo. /Wierzchowska 1967/

Najwyżej usytuowaną jamą w kanale głosowym jest jama nosowa.

Jama nosowa znajduje się ponad jamą ustną, od której oddzielona jest blaszką kostną podniebienia twardego. Jama nosowa składa się z dwóch kanałów, które rozgranicza przegroda nosowa (blaszka kostna przechodząca w przedniej części w blaszką chrzęstną). Na każdej z bocznych ścianek jamy nosowej znajdują się zgrubienia kostne (małżowiny nosowe), oddzielające poszczególne kanały nosowe. W tyle jama nosowa zakończona jest nozdrzami tylnymi, za którymi znajduje się już nosowa część jamy gardłowej. /Wierzchowska 1971/

Nasada, jako jedna z członu narządu mowy spełnia kilka istotnych funkcji. Należąc do górnych dróg oddechowych, pełni funkcje oddechową, tj. umożliwia przedostanie się zaczerpniętego powietrza do krtani, tchawicy i oskrzeli. Dzięki swym ruchomym narządom pełni funkcję artykulacyjną, tj. formułuje falę głosową powstałą w krtani. Jako system połączonych przestrzeni anatomicznych zmiennokształtnych i stałokształtnych, pełni funkcję rezonansową, tj. wzmacnia i kształtuje dźwięk powstały w krtani. /Wojtyński 1970/

Czynność rezonansowa nasady wiąże się z pojęciem toru ustno-gardłowego, który tworzy przestrzeń powietrzną zawartą pomiędzy powierzchnią głośni a otworem wylotowym ust, przy czym w pewnych wypadkach, tj. przy wymawianiu lub śpiewaniu głosek nosowych, łączy się ona z jamą nosową, tworząc tym samym jedną funkcjonalną górną komorę rezonansową. /Pawłowski 2005/

Bibliografia:

Łączkowska M., 1981, Wprowadzenia do anatomii, fizjologii i patologii narządu głosu, mowy i słuchu. Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej, Zakład Logopedii, Lublin.

Łukaszewski I., 1977, Zbiorowa emisja głosu. Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa.

Mitrinowicz-Modrzejewska A., 1963, Fizjologia i patologia głosu, słuchu i mowy. PZWL, Kraków.

Pawłowski Z., 2005, Foniatryczna diagnostyka wykonawstwa emisji głosu śpiewaczego i mówionego, Oficyna Wydawnicza "Impuls", Kraków.

Rocławski B., 1986, Zarys fonologii, fonetyki, fonotaktyki i fonostatystyki, Wydawnictwo Uczelniane Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

Rocławski B., 1994, Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka. Glottispol, Gdańsk.

Rocławski B., 2001, Podstawy wiedzy o języku polskim, Glottispol, Gdańsk. Rocławski B., 2003,

Sobierajska-Friedrich H., 1972, Uczymy się śpiewać, PZWS, Warszawa.

Tarasiewicz B., 2003, Mówię i śpiewam świadomie, Universitas, Kraków.

Wierzchowska B., 1967, Opis fonetyczny języka polskiego, PWN, Warszawa.

Wierzchowska B., 1971, Wymowa polska, PZWS, Warszawa.

Wierzchowska B., 1980, Fonetyka i fonologia języka polskiego, ZN im. Ossolińskich, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk.

Wojtyński Cz. J., 1970, Emisja głosu, PZWS, Warszawa.

Zalesska-Kręcicka M., 1998, Zarys otolaryngologii, Warszawa.

Mart