Podręczniki:

1. Jerzy Zdzisław Holzer „Demografia”

PROCESY LUDNOŚCIOWE to dawniej demografia społeczna.

DEMOGRAFIA (z: Kluzowa „Encyklopedia socjologii”) - (demos +graphia = lud +ruch) jest nauką o zjawiskach ludnościowych, występujących w określonych warunkach społeczno-ekonomicznych i terytorialnych. Zajmuje się badaniem liczebności, struktury i rozmieszczenia przestrzennego ludzi oraz zmian wynikających z procesów składających się na ruch naturalny (urodzenia, zgony, małżeństwa i rozwody) i ruch wędrówkowy.

Subdyscypliny demografii:

1. DEMOGRAFIA OPISOWA - opis struktur i procesów (np. ilu jest ludzi, ilu migruje).

2. DEMOMETRIA - rozwija metody pomiaru i zajmuje się predykcją (przewidywaniem) procesów demograficznych poprzez wykorzystanie narzędzi matematyczno-statystycznych (np. rachunku prawdopodobieństwa).

3. DEMOGRAFIA HISTORYCZNA - powstała w latach 50. we Francji, a jej prekursorem jest Luis Henry. Zajmuje się opisem procesów i struktur demograficznych w przeszłości. Rozwija narzędzia (wzory), które umożliwiają obliczenia wartości z przeszłości na podstawie danych dzisiejszych. Powiązana jest m. in. z archeologią.

4. DEMOGRAFIA POTENCJALNA - określa potencjał społeczeństw pod jakimś względem (np. wieku, płci).

5. DOKTRYNY DEMOGRAFICZNE - teorie na temat procesów ludnościowych.

6. DEMOGRAFIA EKONOMICZNA - zajmuje się ekonomicznymi skutkami i przyczynami procesów demograficznych.

7. DEMOGRAFIA SPOŁECZNA - zajmuje się relacjami miedzy procesami społecznymi a procesami ludnościowymi.

Terminu „demografia” użył po raz pierwszy A. Guillard. Prekursorem był natomiast J. Grand.

Geneza i dzieje myśli demograficznej:

1. Starożytne Chiny: Konfucjusz i jego uczniowie zapoczątkowali myśl demograficzną w V wieku p.n.e. Oto na co zwrócili uwagę:

• niedostatek żywności powoduje wzrost śmiertelności;

• dzieci z przedwczesnych małżeństw mają wyższą śmiertelność;

• spadek liczny zawieranych małżeństw spowodowany jest wzrostem kosztów ceremonii ślubnych;

• wojny zmniejszają przyrost ludności;

• szybki przyrost ludności powoduje spadek jakości życia;

• optimum ludności (nazwa utworzona w późniejszych czasach) - stan ludności musi być dostosowany do stanu pożywienia.

2. Starożytna Grecja: Platon określił w swojej teorii państwa idealnego ile takie państwo powinno mieć ludzi (7!). Wysunął postulaty:

• wprowadzać zachęty lub kary, żeby ludzie płodzili się lub nie;

• prowadzić kontrolę urodzeń (poprzez np. przesiedlenia).

Arystoteles twierdził, że idealne polis musi zapewnić swoim obywatelom szczęście.

Systemem nastawionym na duży przyrost naturalny jest system autorytarny, który wprowadza politykę pro populacyjną.

3. Chrześcijaństwo: praktyka nastawiona na przyrost ludności. Myśliciele chrześcijańscy zauważyli, że liczba ludności samoistnie dostosowuje się do ilości pożywienia.

HOMEOSTAZA - równowaga; dostosowanie ilości ludzi do pożywienia.

Szacki: PREFIGURACJA myśli Malthusa.

4. Ibn Chaldum/Kaldum (muzułmanin) - uznawany za twórcę socjologii (jego wówczas nazwa na tę naukę: „nauka nowa”). Jest także twórcą determinizmu geograficznego - teren, na jakim żyjemy ma wpływ na społeczeństwo (np. ludzie, którzy żyją na trudnym terenie, są bardziej pracowici i bohaterscy).

Stworzył teorię cykliczną rozwoju ludności, która zakłada 3 stadia dziejowe:

1. mało ludzi, zasoby naturalne nie są wykorzystywane, społeczność jest słaba militarnie, podział pracy jest słabo zorganizowany.

2. więcej ludzi, lepszy podział pracy, lepsze wykorzystanie zasobów i lepsza siła militarna.

3. ludzie stają się leniwi, jest ich więcej, pojawiają się patologie, trzeba zwiększać podatki, ludzie ograniczają płodność i wracają do stadium I.

5. MERKANTYLIZM - prąd ekonomiczny z XVI do połowy XVII wieku. Zakładał, że przyrost naturalny jest pożyteczny dla bogacenia się kraju. Bogacenie to dokonuje się poprzez wymianę handlową z innymi krajami, a do tego konieczne są niskie koszty produkcji (jednym z przedstawicieli merkantylistów był Aleksander Fredro).

FIZJOKRATYZM - prąd ekonomiczny opozycyjny wobec merkantylizmu. Fizjokraci twierdzili, że bogactwo państwa nie może dokonywać się poprzez biedę jego obywateli. Należy podnosić poziom życia społeczeństwa: lepiej rozwijać rolnictwo niż przemysł (bo daje większe zyski niż koszty), rozwijać naukę (jej postęp spowoduje, że człowiek będzie mógł pracować mniej).

6. ARYTMETYCY POLITYCZNI - ruch z XVII wieku w Anglii. Jego przedstawicielem był William Pete, który zapoczątkował badania procesów ludnościowych za pomocą statystyki.

Badania statystyczne kontynuował Grand, który stworzył tablice trwania życia określające ile ktoś może jeszcze przeżyć (stosowane były w ubezpieczeniach).

7. Julius Wolf (Edwin Cannan, Henry Sidgwick) wprowadził termin optimum ludności (teoria Platona) - stan liczby ludności musi być dostosowany do czegoś (np. liczby pożywienia).

Istnieją następujące kryteria optymalizacji:

• kryterium demograficzne - oczekiwana idealna struktura ludności (np. ilość ludności powinna być dostosowana do wieku, płci);

• kryterium ekonomiczne - wykorzystanie zasobów pracy (np. ilość ludności powinna być tak dostosowana, aby zapewnić maksymalną wydajność przemysłu);

• kryterium społeczne - optymalizacja powinna być taka, aby ludzie mogli zaspokoić wszystkie potrzeby kulturalne, ekonomiczne, medyczne, etc.;

• kryterium obronne - ilość ludzi powinna być tak dostosowana, aby zapewnić wystarczającą liczbę sił zbrojnych i ich wyszkolenie;

• kryterium ekologiczne - bierze pod uwagę koszty industrializacji, chemizacji dla środowiska;

• kryterium genetyczne (stosowane w III Rzeszy) - założenie, żeby jakaś część społeczeństwa była czysta (np. 80% społeczeństwa ma być zdrowa, bez problemów alkoholowych, etc.).

8. Tomasz Robert Malthus - uważany za darwinistę społecznego. Napisał Prawo ludności, zainspirowała go klęska głodowa w Anglii i bieda.

Tezy Malthusa:

• ludzie, żeby żyć, muszą jeść;

• popęd seksualny zawsze jest taki sam;

• liczba ludności wzrasta w tempie geometrycznym (co 25 lat podwaja się, pożywienie rośnie w tempie arytmetycznym, dlatego liczba ludności automatycznie dostosowuje się do liczby pożywienia poprzez przyczyny:

• pozytywne - przyczyny, które przeciwdziałają wzrostowi ludności, jaki już istnieje (wojny, epidemie, klęski, głody);

• prewencyjne - zapobiegają wzrostowi ludności (celibat).

Malthus wskazał sposoby złagodzenia problemu, zwane paliatywami:

• należy ludziom umożliwić osiedlanie się na nowych terenach;

• przekazać im nieużytki;

• zrównać płace robotników rolnych i przemysłowych;

• popierać uprawę zbóż, kosztem uprawy bydła;

• stworzyć domy robotnicze i zaktywizować bezrobotnych.

Konsekwencje paliatyw Malthusa: zniesiono „prawo ubogich”, czyli pomoc państwa, aby zachęcić ubogich do pracy (Anglia).

Krytyka Malthusa:

• nie założył postępu w technologii produkcji żywności;

• nie brał pod uwagę wymiany handlowej.

MALTUZJANIZM - pogląd według którego przyrost ludności można regulować poprzez obniżenie poprawy życia.

NEOMALTUZJANIZM - pogląd według którego liczbę ludności można ograniczyć poprzez regulację narodzin.

„maltuzjańskie wyjaśnienie wojny” - wojnę tłumaczy się przez duży przyrost ludności.

9. Teorie dwudziestowieczne:

1. Corrado Gini - w 1929 roku stworzył teorię cykliczną rozwoju ludności, zwaną teorią Giniego. Zgodnie z nią cały proces dziejowy to walka instynktu produkcji (prokreacji) i oszczędzania. Przebiega w trzech stadiach:

1. dużo ludzi się rodzi, panuje instynkt oszczędzania;

2. społeczne warstwy wyższe zauważają, że nie opłaca się mieć dużo dzieci. Ograniczają płodność, znów mają pieniądze;

3. do warstw wyższych dołączają warstwy niższe. Po pewnym czasie ludzie zauważają, że nie ma dla kogo oszczędzać i znów zaczynają decydować się na dzieci.

Wskaźniki Giniego - nierównowaga dochodów, duże zróżnicowania płacowe.

2. Edward Rosset - w 1931 roku na podstawie danych zebranych po I wojnie światowej przedstawił demograficzne prawo wojny, które przebiega w dwóch fazach:

1. destrukcja demograficzna - ma miejsce z chwilą rozpoczęcia wojny, kończy się z jej końcem. W jej trakcie spada liczba ludności i przyrost (niska prokreacja);

2. kompensacja - odbudowa nie trwa nigdy krócej niż faza wojny.

3. Gustaw Sunbag - prekursor teorii przejścia demograficznego, która zakłada, że wraz ze zmianą typu społeczeństwa zmienia się również liczba zgonów i urodzeń.

Typy społeczeństw:

• tradycyjne (rolnictwo) - wysoki poziom urodzeń, ale też zgonów (piramida zastojowa);

• przemysłowe (przemysł) - lepsza jakość życia, świadomość zdrowia i rozwój nauk; spadek umieralności, urodzenia przez pewien czas jednakowe, później spada ich liczba, duży przyrost naturalny;

• postindustrialne (usługi) zwane nowoczesnym - ludzie nie chcą dzieci, niski poziom urodzeń i zgonów.

Sunbag stworzył 3 piramidy ludności:

1. progresywna:

2. regresywna:

3. zastojowa:

Prekursorzy przejścia demograficznego:

• G. Sunbarg - 3 piramidy ludności;

• A. Dumond;

• R. Kuczyński - społeczeństwa lat 20. i 30. XX wieku są w fazie przejścia demograficznego.

Przejście demograficzne jest w różnych państwach na różnym etapie.

4. Twórcy teorii przejścia demograficznego:

• Adolf Landry - jako pierwszy spisał podstawy teorii stosując pojęcie rewolucji demograficznej, która przebiega w 3 etapach:

1. 
   
   typ pierwotny (społeczeństwa tradycyjne);

2. 
   
   typ starożytny (społeczeństwa tradycyjne);

3. typ nowożytny.

• Warren Thompson - wyróżnił trzy typy przejścia:

1. typ przy wyrównanej częstości urodzeń i zgonów utrzymujących się na wysokim poziomie (Afryka i Azja);

2. typ przy niejednolitej częstości urodzeń i zgonów (Europa Wschodnia i Środkowa, Japonia);

3. typ przy wyrównanej częstości urodzeń i zgonów utrzymujących się na niskim poziomie (Europa Zachodnia).

• Frank Notestein - ukończył teorię w 1945 roku, wyróżnił tradycyjny typ reprodukcji ludności:

1. typ przejściowy;

2. typ nowoczesny.

5. Przejście demograficzne jest przyczyną modernizacji społecznej = ogół zmian społeczno-politycznych, które dokonują się w trakcie industrializacji (przejście od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesnego.

Przyczyny modernizacji widoczne są w czterech sferach:

1. ekonomicznej:

• zakorzenienie technologii w wiedzy ekonomicznej;

• pojawia się wielkoseryjna produkcja;

• zastąpienie siły mięśni siłą maszyn;

• rozwój przemysłu, wzrost zatrudnienia w przemyśle;

• poszerzenie współpracy w wymiarze geograficznym (współpraca z innymi krajami).

2. społeczno-kulturowej:

• upowszechnienie oświaty;

• rozwój miast, pojawia się miejsko przemysłowy styl życia;

• przestrzenna koncentracja siły robotniczej;

• dostępność ról społecznych (np.. rola męża, pracownika naukowego, ojca, etc. - zachowania dostosowane do roli; w społeczeństwach tradycyjnych dostępność ról społecznych była ograniczona, np. syn chłopa nie mógł być naukowcem);

• dezintegracja rodziny (dawniej rodzina wielopokoleniowa, teraz nuklearna 2 + 1);

• osłabienie więzi interpersonalnych;

• powstanie mass-mediów;

• emancypacja kobiet;

• wzrost specjalizacji;

• sekularyzacja;

• mobilność przestrzenna (migracje) i społeczna (zmiana miejsca w hierarchii społecznej, przejście z klasy niższej do wyższej).

3. politycznej:

• upowszechnienie się prawa wyborczego;

• upowszechnienie się doktryny liberalizmu politycznego;

• rozwój partii politycznych (masowe partie polityczne);

• przejście od władzy autorytarnej do demokracji.

4. osobowościowej:

• niezależność od autorytetów (człowiek sam decyduje co dla niego jest ważne);

• otwarcie na nowe doświadczenia (osobowość nowoczesna: szacunek dla czasu);

• wiara w siłę rozumu;

• wzrost aspiracji;

• egocentryzm;

• indywidualizm;

• wzrost szacunku dla życia ludzkiego;

6. Faza depopulacji = drugie przejście demograficzne = ostatnia faza, której twórcami są Durk van der Kaa i Lesthaeghe, charakteryzująca się wyższą ilością zgonów niż narodzin (piramida regresywna).

Przyczyny drugiego przejścia demograficznego:

• zmiana aspiracji (szczególnie kobiet - stosowanie antykoncepcji);

• opóźnienie wieku małżeństw upowszechnienie konkubinatu (kohabitacja);

• wzrost liczby rodzin z jednym dzieckiem;

• wzrost liczby rozwodów;

• zmniejszenie dzietności;

• wydłużenie życia.

7. Teorie uwarunkowań płodności:

• koncepcja zmiennych pośredniczących Davisa-Blake'a - odwołuje się do trzech faz biologicznego procesu reprodukcji ludności: stosunku płciowego, poczęcia i porodu:

• zmienna stosunków płciowych - częstotliwość seksu;

• zmienna poczęcia - stosowanie antykoncepcji: niezamierzone, spowodowane chorobą, sterylizacja;

• zmienna porodu - śmiertelność z przyczyn zamierzonych (aborcja) i niezamierzonych.

• Teoria wzrostu liczby ludności, ekonomiczna - Leibenstein wyróżnił 3 typy użyteczności dziecka rozważanego jako:

• dobro konsumpcyjne; źródło osobistej radości dla rodziców;

• dziecko-producent; po pewnym czasie dziecko będzie przyczyniać się do wzrostu dochodów rodziny;

• potencjalnego źródła zabezpieczenia np. na starość.

Koszty posiadania dodatkowego dziecka dzieli Leibenstein na:

• bezpośrednie - są to bieżące wydatki na utrzymanie dziecka aż do chwili, kiedy samo zacznie zarabiać (mieszkanie, wyżywienie, odzież);

• pośrednie - są to utracone możliwości w następstwie urodzenia kolejnego dziecka (brak możliwości pracy matki, utracone zarobki w czasie ciąży, mniejsza mobilność rodziców).

Wyróżnił trzy efekty wiążące się z rozwojem gospodarczym:

• efekt dochodowy - użyteczność konsumpcyjna dziecka nie ulega zmianie, maleje użyteczność dziecka jako potencjalnego źródła dochodów i zabezpieczenia na starość oraz rosną koszty bezpośrednie i pośrednie posiadania dodatkowego dziecka;

• efekt przeżycia - wzrost długości trwania życia podnosi krzywe użyteczności posiadania dodatkowego dziecka;

• efekt struktury zawodowej - wraz ze wzrostem gospodarczym rosną koszty kształcenia.

• Teoria cykliczna - Easterlin z 1981 roku - cykliczne zmiany płodności (o cyklu 20-25 lat) wyrażają się w tym, że liczna kohorta rodzicielska, dostrzegając społeczne i ekonomiczne niedogodności w dużej liczebności rówieśników, decyduje się na małą liczbę dzieci. Z kolei ta mało liczna generacja, dostrzegając społeczne i ekonomiczne niedogodności w małej liczebności rówieśników, decyduje się na liczne potomstwo.

Źródła informacji demograficznej:

• powszechne spisy ludności - przeprowadzane w odstępach 10-cio letnich zakończonych na 0 lub im bliskich, objęci są nim wszyscy mieszkańcy kraju, celem jest zbadanie struktury i liczby ludności;

• ewidencja bieżąca - dotyczy urodzeń, zgonów, zmian stanu cywilnego i miejsca zamieszkania ludności;

• badanie metodą reprezentatywną;

• analiza materiałów wtórnych;

• metoda anamnestyczna - badanie faktów demograficznych z przeszłości na podstawie deklaracji badanego (ile kobieta urodziła dzieci, w jakim okresie);

• badanie demograficzne - na wybranym obszarze, np. wieś Kozy.

Ewidencja bieżąca ludności:

• ewidencja ruchu naturalnego - dane z Urzędu Stanu Cywilnego;

• ewidencja ruchu wędrówkowego - dane z MSW;

• ewidencja stanu bieżącego ludności - dane z ksiąg meldunkowych.

Spisy ludności - grupy:

• mikrospisy - dokonywane na mniejszym terenie (np. spis dzielnicy);

• powszechne spisy ludności - spis wszystkich mieszkańców kraju:

• dotyczy całej populacji kraju;

• nie jest anonimowy;

• pojawia się minimum demograficzne, czyli pytania, które muszą być w spisie (wiek, stan cywilny, płeć);

• moment krytyczny spisu - godzina, na którą spisujemy dane, na ten moment są aktualne.

Rachmistrz spisowy to osoba, która prowadzi spis ludności.

Pierwsze spisy ludności przeprowadzono w Egipcie i Chinach. W Europie pod koniec XVIII wieku w Szwecji.

WSKAŹNIK - zdarzenie, na podstawie którego mówimy, że coś innego ma miejsce, np. wytarta podłoga w sklepie to wskaźnik ilości klientów.

1. PROCESY LUDNOŚCIOWE, DEMOGRAFIA

Podstawowe pojęcia, podział nauki, historia.

2

PROCESY DEMOGRAFICZNE - WYKŁADY

liczba kohort jest podobna

K M

dużo ludzi w starym wieku

K M

dużo ludzi w młodym wieku

Kohorty - liczba ludzi

M - mężczyźni

K - kobiety

Przewaga czynników psychologicznych

O tym ile rodzi się dzieci decydują czynniki ekonomiczne

---